Płomiński
Kultura fizyczna i turystyka w
szkołach rolniczych oraz w
działalności Wiejskich
Uniwersytetów Ludowych w II
Rzeczypospolitej
Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Pedagogika 22, 467-478
Eligiusz MAŁOLEPSZY Arkadiusz PŁOMIŃSKI
Kultura fizyczna i turystyka w szkołach rolniczych
oraz w działalności Wiejskich Uniwersytetów
Ludowych w II Rzeczypospolitej
Celem pracy jest przedstawienie kultury fizycznej i turystyki w szkołach rolniczych oraz Wiejskich Uniwersytetach Ludowych (WUL) w II Rzeczypo-spolitej. W zakresie stanu badań odnoszących się do dziejów kultury fizycznej i turystyki na wsi największe znaczenie posiadają publikacje E. Małolepszego1.
W okresie międzywojennym nastąpił rozwój szkolnictwa zawodowego – rolniczego – w Polsce. W 1920 r. istniały 52 szkoły rolnicze, które kształciły 1182 uczniów; w 1925 r. liczba szkół rolniczych wzrosła do 90, a uczniów do 3010; w 1929 r. było 127 szkół i 5697 uczniów; w 1939 r. było 186 szkół rolni-czych2. Trudny był dostęp młodzieży wiejskiej do szkolnictwa średniego i
wyż-szego. Według stanu na rok szkolny 1930/1931 na ogólną liczbę uczniów w szkołach średnich – 216 600, dzieci rolników (posiadających gospodarstwa rolne poniżej 50 ha) było 20 900 (10,3%); w szkolnictwie wyższym w roku aka-demickim 1928/1929 na ogólną liczbę studentów – 43 600, dzieci rolników (po-siadających gospodarstwa rolne poniżej 50 ha) było 3100 (około 9,8% ogólnej liczby młodzieży akademickiej)3. Jak pisze Kazimierz Maj, „Obecnie [1936 r. –
dopełnienie Autora] liczba młodzieży chłopskiej w uczelniach wyższych jest mniejsza. Bieda na wsi jest tego przyczyną”4.
1 M.in. E. Małolepszy, Kultura fizyczna w działalności wiejskich organizacji młodzieżowych
II Rzeczypospolitej, Częstochowa 2004, ss. 242.
2 Tamże, s. 14.
3 K. Maj, Ruch młodzieży wiejskiej jako postępowy ruch chłopski, Warszawa 1936, s. 86–87. 4 Tamże, s. 87.
W środowisku wiejskim, w upowszechnianiu aktywności fizycznej ważne znaczenie posiadała działalność szkół rolniczych. Władysław Kawałek – członek Koła Młodzieży Wiejskiej (KMW) w Granatowie – uważał, że „wieś nie doce-nia sportu, a jeżeli on jest na wsi uprawiany, to najwięcej w Szkole Rolniczej, a następnie w nielicznych tylko Kołach Młodzieży Wiejskiej i innych organiza-cjach młodzieżowych”5. Jak pisze J. Trzciński, „Szkoły Rolnicze wskazują
mło-dzieży drogę do wspólnych poczynań, których wynikiem będzie dla rolnika po-szczególnego – dobrobyt, dla całości – kultura wsi”6.
Na terenie Wielkopolski szkoły rolnicze (męskie) istniały m.in. w Janowcu, Kępnie, Koźminie, Lesznie, Międzychodzie, Nowym Tomyślu, Ostrowie Wlkp., Poznaniu, Środzie Wielkp., Wolsztynie i Wrześni. W Szkole Rolniczej w Środzie Wlkp. (2-zimowa, 3-semestralna) proces dydaktyczny podzielony był na trzy seme-stry (okresy)7. Zajęcia semestru I były realizowane w okresie od 5 listopada do
31 marca. Program I semestru przewidywał przedmioty zawodowe: produkcję ro-ślinną, produkcję zwierzęcą, ogrodnictwo, rachunkowość rolną; prace warsztatowe: rymarstwo, stolarstwo, koszykarstwo i inne; przedmioty ogólnokształcące: religia, język polski, nauka o Polsce współczesnej, rachunki, higiena, śpiew, przysposobie-nie wojskowe; prace świetlicowe i społeczno-rolnicze. Semestr drugi przewidziano w terminie od 1 kwietnia do 5 listopada. W tym okresie uczeń realizował zajęcia praktyczne we własnym gospodarstwie (ewentualnie gospodarstwie rodziców). Ostatni semestr realizowano w terminie od 5 listopada do 31 marca. Na program III semestru składały się następujące przedmioty i zagadnienia: pogłębienie i uzu-pełnienie szczegółowej uprawy roślin, szczegółowej hodowli i żywienia zwierząt domowych, ogrodnictwo i pszczelarstwo, organizacja i prowadzenie gospodarstw, informacje z zakresu spółdzielczości; przedmioty ogólnokształcące: religia, język polski, nauka o Polsce współczesnej, rachunki, higiena, śpiew, przysposobienie woj-skowe; prace warsztatowe, zajęcia świetlicowe oraz społeczno-rolnicze8. Opłata za semestr I i III wynosiła po 25 zł, natomiast II był bezpłatny. Do szkoły były przyj-mowane osoby, które ukończyły 17 lat i nie przekroczyły 24 roku życia.
Szkoły rolnicze męskie prowadziły także działalność dydaktyczną opartą o 11-miesięczny program nauczania, m.in. w Mieczysławowie k. Kutna oraz Mokrzyszowie k. Tarnobrzegu9. W ramach przygotowania uczniów do pracy
społecznej w szkołach prowadzono m.in.: zajęcia straży pożarnej, sport i przy-sposobienie wojskowe. Realizacja kursu przysposobienia wojskowego w szkole rolniczej zapewniała skrócenie służby wojskowej o 3 miesiące10. W Szkole
5 „Młoda Wieś” (Łuck) 1939, nr 7, s. 13.
6 Archiwum Zakładu Historii Ruchu Ludowego (AZHRL), Szkoły Rolnicze, [b.r.w.], s. 5. 7 Tamże, s. 8–15.
8 Tamże.
9 „Młoda Polska” 1930, nr 1, s. 15.
10 Dla osób, które osiągnęły II stopień przysposobienia, wojskowego przewidziano ulgę w służbie
niczej w Trzyciążu (województwo kieleckie) realizowano sekcję wycieczkową i sportową. Oprócz sekcji prowadzono zajęcia sportu i przysposobienia wojsko-wego w ramach zajęć obligatoryjnych11.
Na terenie województwa poznańskiego szkoły rolnicze żeńskie (Publiczne Szkoły Przysposobienia Gospodyń Wiejskich) prowadziły działalność w Odola-nowie (powiat Ostrów Wlkp.), Tuchorzy (powiat wolsztyński) i Witkowie (po-wiat gnieźnieński)12. Program dydaktyczny w tego typu placówkach był
reali-zowany w ciągu 11 miesięcy i rozpoczynał się w dniu 15 stycznia. Szkoły Rol-nicze Żeńskie miały „na celu praktyczne zaznajomienie uczennic z zasadami prawidłowego organizowania i prowadzenia tych działów gospodarstwa wiej-skiego, które całkowicie bądź tylko częściowo należały do zakresu prac gospo-dyni wiejskiej”13. W programie nauczania realizowano przedmioty zawodowe
z zakresu organizacji i prowadzenia gospodarstwa rodzinnego: urządzenia i prowa-dzenia domu, odżywiania rodziny, hodowla i użytkowanie zwierząt, uprawę roślin, ogrodnictwo, pszczelarstwo, higienę; przedmioty pomocnicze: religia, język polski, nauka o Polsce współczesnej, rachunki, śpiew i wychowanie fizyczne (ćwiczenia cielesne). Do szkół rolniczych żeńskich były przyjmowane kandydatki, które ukoń-czyły 16 lat, a zajęcia były przeznaczone „wyłącznie dla córek włościańskich”. W zakresie szkolnictwa rolniczego żeńskiego przewidziano także Szkoły Wędrowne Żeńskie (3-miesięczne). W placówkach tych realizowano skrócony program kształ-cenia (program właściwy realizowano w ramach 11-miesięcznych szkół rolniczych żeńskich). W programach „szkół wędrownych” przewidziano zajęcia higieny: „ogólne wiadomości o człowieku, higiena osobista i społeczna, choroby społeczne i zakaźne, pierwsza pomoc w nagłych wypadkach, higiena matki i dziecka”14.
Szko-ła Rolnicza Wędrowna Żeńska istniaSzko-ła m.in. w Witkowie.
Czasopisma wiejskich organizacji młodzieżowych propagowały i upo-wszechniały kształcenie młodzieży wiejskiej w szkołach rolniczych, w których programach było miejsce na aktywność fizyczną. O programie i realizacji wy-chowania fizycznego w szkołach rolniczych pisała redakcja „Wici”. W 1928 r. uczniowie Szkoły Rolniczej w Łowiczu przeprowadzili pokaz ćwiczeń gimna-stycznych z okazji wizyty w szkole ówczesnego prezydenta Rzeczypospolitej Ignacego Mościckiego15. W Szkole Rolniczej w Łowiczu uczniowie codziennie
przeprowadzali 15-minutową gimnastykę poranną oraz każda klasa realizowała 3 godziny wychowania fizycznego w tygodniu.
W programie Państwowej Szkoły Rolniczej dla dziewcząt na Gołotczyźnie (powiat ciechanowski) 31 godzin poświęcano na higienę i ratownictwo16. Na
11 „Młoda Polska” 1930, nr 21, s. 16.
12 AZHRL, Szkoły Rolnicze, [b.r.w.], s. 20–25. 13 Tamże, s. 20.
14 Tamże, s. 28–29. 15 „Wici” 1928, nr 4.
Gołotczyźnie oraz w Szkole Rolniczej męskiej w Bratnem (powiat ciechanow-ski) działał tzw. wydział sportowy. W ramach pracy wydziału wygłaszano refe-raty o tematyce rozwoju fizycznego młodzieży i sporcie, prowadzono prace ko-misji sportowej, realizowano ćwiczenia i współzawodnictwo sportowe, urządza-no wycieczki17.
Wychowanie fizyczne i sport systematycznie było realizowane w Szkole Rolniczej w Dobryszycach18. Proces kształcenia w szkole realizowany był przez
11 miesięcy (od 15 stycznia do 15 grudnia). W programie dydaktycznym szkoły przewidziano następujące przedmioty: religia, język polski i literatura, rachunki, historia Polski i nauka o Polsce, geografia, botanika, chemia, zoologia, fizyka, uprawa roli i roślin, hodowla zwierząt, organizacja gospodarstw i rachunkowość, weterynaria, ogrodnictwo, pszczelarstwo, miernictwo, sprawy agrarne, nauki o spółdzielczości, budownictwo wiejskie, prawo gminne, rysunki i kaligrafia, higiena i ratownictwo19. Uczniowie codziennie realizowali 5 godzin zajęć
dy-daktycznych oraz 4 godziny zajęć praktycznych. W zakresie pozalekcyjnym uczniowie poświęcali czas „na czytelnictwo, przygotowanie lekcji, pogadanki, gimnastykę, ćwiczenia strażackie”20. W szkole działała sekcja sportowa, która prowadziła treningi lekkoatletyczne, urządzała zawody sportowe i organizowała rozgrywki w piłkę „narodówkę”.
W ofercie kształcenia w szkołach rolniczych umieszczano informacje o moż-liwościach realizacji ćwiczeń fizycznych lub posiadanych obiektach sportowych. Państwowa Szkoła Rolnicza w Szubkowie (powiat rówieński, województwo wo-łyńskie) posiadała boisko sportowe. Warto jednak zwrócić uwagę, iż w progra-mach szkół rolniczych wychowanie fizyczne nie było przedmiotem obowiązko-wym. W programie szkół rolniczych, jaki opublikowano na łamach „Siewu” z 1924 r., tylko w szkołach żeńskich przewidziano higienę21. Szkoły rolnicze na
terenie województwa wołyńskiego znajdowały się w następujących miejscowo-ściach: Adamówka, Białokrynica, Belmaż, Dubno, Horyńgród, Ochłapów, Sar-ny, Trościaniec, Wiśniowiec (stan na 1939 r.)22. Na terenie szkół rolniczych two-rzone były m.in. Uczniowskie Koła Młodzieży Wiejskiej i Ochotnicze Straże Pożarne23. W Szkole Rolniczej w Trościańcu zajęcia przysposobienia
wojsko-wego były prowadzone przez oficerów i podoficerów 24 pp. w Łucku. Jak pisze J. Dębowski: „Przysposobienie wojskowe najwięcej nas jednak pociąga, jedno-razowe ćwiczenia w tygodniu są najmilszą dla nas rozrywką, a oprócz tego 17 „Siew” 1925, nr 39–40, s. 29–30. 18 „Siew” 1928, nr 8, s. 13. 19 „Młoda Polska” 1923, nr 19, s. 14–15. 20 Tamże. 21 „Siew” 1924, nr 42–43, s. 10.
22 „Młoda Wieś” (Łuck) 1939, nr 9, s. 17. Redakcja czasopisma nie wymieniła w wykazie
Pań-stwowej Szkoły Rolniczej w Szubkowie.
rzyść dla nas, przyszłych rolników, jest duża przez skrócenie służby wojskowej o trzy miesiące”24.
Szkoła Rolniczo-Leśna powstała w Żyrowicach (powiat słonimski, woje-wództwo nowogródzkie) w 1924 r. Pierwszym dyrektorem szkoły był inż. Hen-ryk Tarłowski. Od 1 września 1927 r. szkoła przyjęła nazwę Państwowej Śred-niej Szkoły Rolniczo-Leśnej w Żyrowicach. Uczniowie szkoły realizowali wy-chowanie fizyczne i sport, m.in. lekkoatletykę i narciarstwo25.
Fot. 1. Uczniowie Państwowej Średniej Szkoły Rolniczo-Leśnej w Żyrowicach (woj.
nowogródz-kie) podczas zawodów sportowych
Źródło: Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego w Warszawie.
W szkołach rolniczych urządzano współzawodnictwo sportowe, m.in. w Szkole Rolniczej w Sobieszynie rozegrano w 1923 r. wewnętrzne zawody w lekkoatletyce. Na program zawodów składał się bieg na dystansie100 m, bieg na dystansie 1000 m, skok wzwyż, skok w dal, rzut dyskiem, pchnięcie kulą, rzut piłeczką palantową26.
24 Tamże, s. 8. J. Dębowski był uczniem Państwowej Szkoły Rolniczej w Trościańcu.
25 Składnica Akt Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego w Warszawie (SAMHPRLW),
Zbiory ikonograficzne, W-5105/19, W-5105/21.
Oprócz działalności na polu wychowania fizycznego, sportu i przysposobie-nia wojskowego, uczniowie szkół rolniczych uczestniczyli w ruchu wycieczko-wym. Miały one różne cele i charakter. Jednym z celów wycieczek były wyjaz-dy do najprężniejszych ośrodków gospodarczych Polski, m.in. uczniowie Szkoły Rolniczej w Dęblinie odbyli w 1937 r. wycieczkę do Gdyni; wycieczki do WUL (Wiejski Uniwersytet Ludowy), m.in. wycieczka uczniów Szkoły Rolniczej w Czarnocinie do WUL w Szycach w 1926 r.; do największych miast Polski – głównie w celach poznawczych (w zakresie kultury i historii), m.in. wycieczka uczniów Szkoły Rolniczej w Popowie do Warszawy w 1932 r.27
Wychowanie fizyczne, sport, przysposobienie wojskowe oraz działalność tu-rystyczno-rekreacyjna była realizowana w WUL. W 1921 r., z inicjatywy ks. Ludwiczaka został założony Uniwersytet Ludowy w Dalkach (powiat gnieźnień-ski)28. Jak pisze redakcja „Młodej Polski”, „Uniwersytet ten ma bardzo ważne
znaczenie dla nas, dlatego, że szerzy oświatę w miejscu najbardziej narażonym na zniemczenie – a również ważne jest to, że skupia bardzo wielu Polaków z za-granicy, z Niemiec”29. Wychowankami WUL była młodzież pochodząca z
róż-nych warstw społeczróż-nych.
W dniu 1 listopada 1924 r., staraniem Związku Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych (ZPNSP) został uruchomiony WUL w Szycach (pod Kra-kowem)30. Pracami WUL w Szycach kierował Ignacy Solorz31. Warto zwrócić
uwagę, iż I. Solorz w 1922 r. „wyjechał jako stypendysta na praktykę rolniczą do Danii, gdzie m.in. zapoznał się z działalnością uniwersytetów ludowych”32.
Wykładowcą w WUL w Szycach była żona I. Solorza – Zofia Solorz (z domu Michałowska). W 1930 r. WUL w Szycach przyjął oficjalną nazwę „Wiejski Uniwersytet Orkanowy”33. W WUL w Szycach rokrocznie prowadzono kursy
dla dziewcząt i chłopców34. „Wiejski Uniwersytet Ludowy w Szycach – jak
czy-tamy w numerze 17–18 z 1925 r. – budzi i rozwija głębokie życie indywidualne u wychowanków, zapala do tego, co piękne i szlachetne, daje im wyższe poj-mowanie życia oraz wytwarza nastrój radosnej pracy dla siebie i dla drugich”35.
27 SAMHPRLW, Zbiory ikonograficzne, 3257. 28 „Młoda Polska” 1925, nr 8, s. 7–8.
29 Tamże, s. 7.
30 „Młoda Polska” 1924, nr 17–18, s. 3–4; 1924, nr 23, s. 11; J. Kowal, W XXX-lecie ZMW RP
„Wici” 1928–1958, [b.r.w.], s. 15.
31 Słownik biograficzny działaczy ruchu ludowego, Warszawa 1989, s. 367; M. Mioduchowska,
Centralny Związek Młodzieży Wiejskiej 1912–1928, Warszawa 1984, s. 275–276.
32 Tamże.
33 J. Kowal, Wici. Powstanie i działalność społeczno-wychowawcza 1928–1939, Warszawa 1964,
s. 217. Jak pisze J. Kowal, WUL w Szycach przyjął nową nazwę dla „uczczenia pamięci zmar-łego w tym roku wybitnego pisarza pochodzenia chłopskiego Władysława Orkana”.
34 „Młoda Polska” 1926, nr 5, s. 13; 1926, nr 19, s. 19. 35 „Młoda Polska” 1925, nr 17–18, s. 31.
W dniu 30 marca 1925 r. po zakończeniu kursu męskiego, rozpoczął się kurs letni (3-miesięczny) dla dziewcząt WUL w Szycach. Warunkiem uczestnictwa w kursie dla dziewcząt było ukończenie 18 roku życia. Program kursu obejmo-wał m.in.: naukę języka polskiego, rachunki, historię powszechną, historię Pol-ski, geografię, przyrodę, higienę, gimnastykę, śpiew, zagadnienia wychowaw-cze, naukę gospodarstwa domowego i robót ręcznych36. „Działalność
wycho-wawcza Zakładu wyrażać się będzie w stałym współżyciu rodzinnym z nauczy-cielami […]; we współpracy w «Kole Koleżeńskim», istniejącym jako organizacja samorządu wychowanków, w kultywowaniu śpiewu, muzyki oraz gier i zabaw to-warzyskich […]”37. WUL w Szycach dysponował boiskiem sportowym do
prze-prowadzania zajęć aktywności fizycznej. W dniu 7 kwietnia 1926 r. miał zostać otwarty nowy (3-miesięczny) kurs dla dziewcząt38. Na kursie zaplanowano m.in.
za-jęcia teoretyczne i praktyczne wychowania fizycznego oraz gier sportowych.
Fot. 2. Słuchacze Wiejskiego Uniwersytetu Ludowego w Szycach podczas meczu rugby (jesień 1925 r.)
Źródło: Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego w Warszawie.
Działalność WUL w Szycach pod patronatem ZPNSP trwała do 1931 r. Tra-dycje WUL w Szycach kontynuował, utworzony w 1932 r., Wiejski Uniwersytet
36 „Siew”, 1925 nr 8; „Młoda Polska” 1925, nr 5, s. 1–2. 37 „Młoda Polska” 1925, nr 5, s. 2–3.
Orkanowy (WUO) w Gaci Przeworskiej (województwo lwowskie)39.
Dyrekto-rem i wykładowcą WUO w Gaci Przeworskiej – w latach 1932–1939 – był I. So-lorz. W 1937 r. został wybudowany wysiłkiem społecznym budynek na „Gackiej Górce” stanowiący siedzibę WUO.
W Szycach, począwszy od 1932 r., funkcjonował Wiejski Uniwersytet Lu-dowy im. W. Orkana. Kierownikiem WUL był Jan Lipka, zaś instytucją prowa-dzącą było Towarzystwo Wiejskich Uniwersytetów Ludowych. W numerze 5 „Siewu” z 1932 r. opublikowana została notatka dotycząca działalności WUL w Szycach. W programie kursu żeńskiego, który miał się odbyć w okresie od 1 kwietnia do 1 lipca 1932 r., wśród zajęć praktycznych przewidziano realizację wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego40. Zajęcia gimnastyki były prowadzone w jednostce 45 minutowej w czasie przedpołudniowym. Wy-chowanie fizyczne i przysposobienie wojskowe realizowano w WUL na kursach męskich41. Na kursach w WUL w Szycach słuchacze kursów uprawiali także
narciarstwo42.
Realizacja kursów była obecna w programach działalności WUL w Dalkach i Odolanowie (województwo poznańskie)43. W programie części kursów reali-zowano zajęcia z zakresu aktywności fizycznej. We fragmencie artykułu W. Re-stinga nt. Co Uniwersytet Wiejski dać powinien czytamy:
Poczucie zdrowia, […] zadowolenie życiowe, a krzepkie siły fizyczne mają wartość nie tylko dla samego człowieka, ale też przyszłości narodu, trwałość i obronność państwa, stąd też higiena i ćwiczenia fizyczne powinny znaleźć się w programie prac i badań przy-szłych przodowników życia wiejskiego44.
Młodzież wiejska uczestniczyła w kursach organizowanych przez WUL w Michałówce i Różynie na Wołyniu. WUL w Michałówce i w Różynie powsta-ły przy udziale kadry oświatowej Liceum w Krzemieńcu. WUL w Michałówce (powiat dubieński) powstał w 1932 r., natomiast w Różynie w 1935 r.45 W
pro-gramie żeńskich kursów przewidziano m.in. zajęcia z higieny. W WUL woje-wództwa wołyńskiego realizowano wychowanie fizyczne i sport. Oprócz ćwi-czeń z zakresu gier i zabaw ruchowych, gier sportowych, codziennie rano prze-prowadzano gimnastykę poranną46.
Jak pisze Jan Wypych, w „roku 1934 w woj. wileńskim prowadzono 9 Uni-wersytetów Wiejskich nieinternatowych z 350 słuchaczami. Co roku zaś przy pomocy Związku Osadników odbywał się dla przodowników 2-miesięczny kurs
39 J. Kowal, Wici. Powstanie i działalność społeczno-wychowawcza…, s. 217. 40 „Siew” 1932, nr 5, s. 4–5.
41 „Młoda Wieś” (Warszawa) 1932, nr 14–15, s. 4; 1932, nr 18, s. 11. 42 K. Maj, dz. cyt., s. 89.
43 „Społem” 1932, nr 6–7, s. 2–3. 44 „Społem” 1936, nr 11, s. 3–4. 45 „Młoda Wieś” (Łuck) 1938, nr 3, s. 3. 46 „Młoda Wieś” (Łuck) 1936, nr 4, s. 2.
oświatowo-społeczny w Wilnie”47. W programie kursów oświatowo-społecz-
nych zazwyczaj były obecne elementy aktywności fizycznej.
Z inicjatywy Wielkopolskiego Związku Młodzieży Wiejskiej (Wielkopol-skiego ZMW) został utworzony w 1937 r. Uniwersytet Ludowy im. Jana Ka-sprowicza w Nietążkowie (województwo poznańskie)48. Kierownikiem Uniwer-sytetu był Franciszek Wesoliński. Członkowie wiejskich organizacji młodzie-żowych uczestniczyli w kursach WUL. W 1936 r. w kursach WUL brało udział 392 członków Centralnego Związku Młodej Wsi, natomiast w 1937 r. – 55149.
Uniwersytet Wiejski w Bryskach (województwo łódzkie) został powołany w 1938 r.50 Kierownikiem placówki był Franciszek Białas. Brak materiałów
źró-dłowych nie pozwala na omówienie działalności Uniwersytetu Wiejskiego w Bryskach na polu kultury fizycznej i turystyki.
Ważnym elementem w działalności WUL był ruch turystyczny i krajoznaw-stwo. W programie działalności WUO w Gaci Przeworskiej, jak pisze J. Gaj,
znaczące miejsce zajmowały wycieczki turystyczno-krajoznawcze, jako ważny element systemu wychowawczego, realizowanego w tym ośrodku. Solorz tak oceniał dydaktycz-ne i wychowawcze walory wycieczki: Wycieczki nasze stawiam na równi z najlepszymi wykładami w stylu grundvigoskim i przeżyciami w rodzinie uniwersytetu wiejskiego […]. Po intensywnym wysiłku myślowym i bezruchu fizycznym wyrywa się człowiek, zwłaszcza wsiowy do ruchu, do świata, a strudzony znów fizyczną wycieczką, odświeża-ny wrażeniami jeszcze z większą ochotą wraca do spokojnego skupionego zadumania nad sprawami ludzkimi. Dlatego u nas wycieczki – w przeciwieństwie do różnych szkół nie są wyjątkowym, jednorazowym wydarzeniem, wyrwaniem z jednostajności powsze-dniej […], ale są normalnym jakby siódmym dniem do pracy, […] ale w innym nastroju – radośniejszym, swobodniejszym, żeby iskry swej duszy powiązać z szerokim i dalekim światem bożym51.
W programach wycieczek, według J. Gaja „próbowano łączyć poznanie przyrody z dorobkiem gospodarczym, cywilizacyjnym i kulturowym innych śro-dowisk”52. Słuchacze WUO w Gaci Przeworskiej realizowali wycieczki do ruin zamku w Białobłokach, na granicę polsko-czechosłowacką, koleją po Pogórzu Dynowskim, do Borysławsko-Drohobyckiego Zagłębia Naftowego53.
47 J. Wypych, Centralny Związek Młodzieży Wiejskiej „Siew” w latach 1928–1934. Zarys
rozwo-ju i działalności, „Roczniki Dziejów Ruchu Ludowego” 1979/1980, nr 20, s. 168.
48 J. Kowal, Wici. Powstanie i działalność społeczno-wychowawcza…, s. 225. Wielkopolski
ZMW istniał w latach 1927–1936. W 1936 r. stał się częścią składową Związku Młodzieży Wiejskiej Rzeczypospolitej Polskiej „Wici”.
49 AZHRL, Sprawozdanie Centralnego Związku Młodej Wsi za lata 1936–1938, Warszawa 1939, s. 83. 50 W. Strzelecki, Tacy byliśmy. Wiejski Uniwersytet Ludowy w Bryskach w walce i pracy, [w:]
Siew i „Racławice”. Ruch młodowiejski w czasie pokoju i wojny, Warszawa 1992, s. 274–280.
51 J. Gaj, Dzieje turystyki w Polsce, Warszawa 2008, s. 87. 52 Tamże.
53 SAMHPRLW, Zbiory ikonograficzne, W-10490, W-10510, W-10505, W-19506, W-10507,
Na łamach prasy wiejskich organizacji młodzieżowych publikowano mate-riały odnoszące się do turystyki i krajoznawstwa w działalności WUL. Stanisław Pielsa na łamach „Siewu” opublikował artykuł pt. Znaczenie wycieczek
krajo-znawczych54. We fragmentach pracy czytamy: „Żyje człowiek gdzieś na zapadłej
wsi i czasem nie wyobraża sobie, jak potężna jest Polska, jak wiele posiada bo-gactw. […] Pracę w Uniwersytecie Ludowym w Szycach rozpoczęliśmy od po-znania swego kraju. W pierwszą niedzielę naszego pobytu wybraliśmy się do ru-in zamku w Korzkwi w dolru-inie Prądnika”55.
Fot. 3. Słuchacze Wiejskiego Uniwersytetu Ludowego w Szycach podczas wycieczki w Tatry
(Hala Gąsienicowa) – czerwiec 1925 r.
Źródło: Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego w Warszawie.
W innej publikacji, pt. Wycieczka w Tatry, Regina Rędziszówna opisała wy-cieczkę w Tatry uczestniczek kursu WUL w Szycach56. Uczestniczki kursu odbyły
m.in. wspinaczkę na Giewont i Zawrat. „Zdobywanie szczytów, jak pisze R. Rę-dziszówna, dodało nam chęci do zwalczania trudności spotykanych w życiu”57.
54 „Siew” 1933, nr 5, s. 9. 55 Tamże.
56 „Siew” 1934, nr 13, s. 167. 57 Tamże.
W styczniu 1939 r. słuchacze WUL w Różynie odbyli dwutygodniową wy-cieczkę, zwiedzając m.in. Chorzów, Katowice, Kraków, Lwów, Warszawę, Wie-liczkę i Zakopane58.
Działalność w zakresie turystyki i krajoznawstwa była nie tylko elementem wychowawczym i kształcącym, ale także uzupełnieniem aktywności fizycznej. Celem wycieczek w programie kursów realizowanych w WUL w Szycach były obiekty historyczne miasta Krakowa59, jak również wycieczki
turystyczno-krajoznawcze w Tatry, do Ojcowa i Tenczynka60. Jedna z wycieczek
wykładow-ców i słuchaczy WUL do Tenczynka odbyła się w 1925 r.61
Różne instytucje i organizacje urządzały wyjazdy i wycieczki do szkół rolni-czych i WUL. Jak czytamy w sprawozdaniu Związku Młodzieży Wiejskiej za 1925 r., wśród członków Wołyńskiego ZMW prowadzona była „planowa i ener-giczna akcja propagandowa za wyjazdami do szkół rolniczych i Uniwersytetu w Szycach”62. Efektem „akcji” był udział ośmiu członków (6 mężczyzn i 2
ko-biet) w kursach w szkołach rolniczych oraz 2 członków w kursie w WUL w Szycach. Koło Młodzieży Wiejskiej w Michałowicach urządziło w 1927 r. wycieczkę do WUL w Szycach63. Do WUL w Szycach organizowały wycieczki instytucje oświatowe, m.in. słuchacze Studium Pedagogicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Wyższego Kursu Nauczycielskiego z Krakowa (1927 r.)64.
Wychowanie fizyczne, sport i przysposobienie wojskowe było obecne w programach szkół rolniczych męskich i żeńskich. Nie we wszystkich szkołach rolniczych w Polsce aktywność fizyczna posiadała charakter obligatoryjny. W zakresie zajęć teoretycznych prowadzono zajęcia z higieny. W zakresie poza-lekcyjnym – szkolnym – realizowano współzawodnictwo sportowe i ruch tury-styczno-krajoznawczy.
W środowisku młodzieży wiejskiej ważne miejsce pełniły Wiejskie Uniwer-sytety Ludowe. Wśród nich znaczącą rolę odegrały Wiejskie UniwerUniwer-sytety Lu-dowe w Szycach i Gaci Przeworskiej. W programie tego typu placówek kultu-ralno-oświatowych występowały zajęcia wychowania fizycznego, sportu i przy-sposobienia wojskowego, m.in. realizowano gimnastykę, lekkoatletykę, gry sportowe i narciarstwo. Dopełnieniem aktywności fizycznej, realizowanej w Wiejskich Uniwersytetach Ludowych, był ruch turystyczno-krajoznawczy.
Ruch turystyczno-krajoznawczy – w szkołach rolniczych i Wiejskich Uni-wersytetach Ludowych – był podporządkowany celom aktywnego wypoczynku, krajoznawczym, gospodarczym i poznawczym.
58 „Młoda Wieś” (Łuck) 1939, nr 4, s. 17.
59 SAMHPRLW, Zbiory ikonograficzne, W-10177, W-10178, W-10179. 60 „Młoda Polska” 1925, nr 8, s. 8–9.
61 SAMHPRLW, Zbiory ikonograficzne, W-10112, W-10115.
62 AZHRL, Sprawozdanie Związku Młodzieży Wiejskiej za 1925 rok, [b.m.w.], s. 79. 63 SAMHPRLW, Zbiory ikonograficzne, W-10275.
Pobyt i kształcenie w szkołach rolniczych i Wiejskich Uniwersytetach Lu-dowych był nie tylko związany z nabywaniem wiedzy i podnoszeniem kwalifi-kacji, ale również mógł przynieść efekt w postaci poprawy poziomu życia – „wybicia się” – w środowisku wiejskim.
Summary
Physical Education and Tourism in Agricultural Schools and the Activity of Rural People’s Universities in the Second Republic
This paper presents physical education and tourism in agricultural schools and Rural People’s Universities in the Second Republic. Physical education and military training were present in cur-ricula of male and female agricultural schools. In terms of extracurcur-ricular classes there was sports competition and tourist movement.
In the environment of rural youth Rural People’s Universities were of great importance. Among them, a significant role was played by Rural People’s Universities in Szyce and Gać Przeworska. Within curricula of such cultural and educational institutions there were physical edu-cation, sports and military training classes with such subjects taught as, among others, gymnastics, athletics, sports games and skiing. Tourist movement complemented the physical activity imple-mented at Rural People’s Universities. The tourist movement was subordinated to the aims of ac-tive recreation, sightseeing as well as to economic objecac-tives.
