J ó z e f K o w a l s k i , R e w o lu cy jn a d em ok ra cja rosy jsk a a poiusta- nie styczn iow e, w yd . 2, rozszerzone, W arszaw a 1955, s. 45il.
B adania nad d ziejam i w sp ó łp ra cy p olsk ich i ro sy jsk ich rew o lu c jo n istó w należą d o d ziedzin y szczególn ie zanied ban ej w p o ls k ie j h istoriog ra fii bu rżu a zy jn ej. Ide olod z y b u rżu a zji z w a lcza ją c w szelk ie p r z e ja w y solid a rn ości i w sp óln ej w a lk i klasy ro b otn iczej oibu krajiów n egow a li zn aczen ie ro sy jsk ie g o ru ch u r e w o lu c y jn e g o dla sp ra w y w yzw olen ia P olsk i. H istoriografia ’bu rżu a zy jn a w ystęp ow a ła w ię c p r z e - -ciw k o tr a d y c jo m w sp ółp ra cy p olsk ich i ro sy jsk ich re w o lu c jo n istó w p rze ciw sta w ia
ją c im orie n ta cję na m ocarstw a im perialistyczne. Olbok zagadn ień h istorii p o l sk iego ru ch u ro b otn iczeg o ró w n ież p ow sta n ie sty czn io w e stało się p ie rw szop la n o w y m p o le m w alk i w zakresie h istoriog rafii, W fa łszo w a n iu tra d y cji h isto ry cy b u r- żu a zy jn i p osu n ęli się tak daleko, że d ek rety R ządu N a rod ow e g o z 22 styczn ia 1863 r. u siłow a li p o r ó w n y w a ć z aktam i rządu M ora czew sk iego, a w latach 60 -ty ch doszuki w ali się gen ezy n iepow odzen ia p roleta riatu w w a lce o w ła d z ę w P o lsce w la tach 1918— 1919 ( G r a b i e c - D ą b r o w s k i , S z e l ą g o w s k i ) .
H istory cy w P o ls ce L u d ow ej b a d a ją c dziege pow stan ia styczn iow ego w yda ją z d e cy d o w a n ą w a lk ę tego rod zaju an ty n au k ow y m k o n ce p cjo m . W tw orzen iu now ej, m a rk sistow sk iej syn tezy p ow sta n ia styczn iow ego og rom n ą rolę od g ry w a ją badania nad id eologią C zerw on y ch oraz ich stosu nkiem do r e w o lu c y jn e j d e m o k ra cji ro sy jsk ie j. T e zagadnienia stały się p rzed m iotem p a ro le tn ich badań J ózefa K o w a l s k i e g o 1.
P ie rw sze w yd a n ie „R e w o lu c y jn e j d e m o k r a c ji r o s y js k ie j“ ukazało się w r. 1949 i stan ow iło w ów cza s p ie rw szą p r ó b ę n ow e g o sp ojrzen ia na g łów n e p ro b le m y ide olo g ic z n e pow stan ia styczn iow ego. P ra ca K ow a lsk iego b y ła o d p ow ied zią na próby, ja k ie ju ż w P o ls c e Ludow ej, podejm ow ali· epigon i re a k cy jn e j h istoriog ra fii u siłujący w m ie js c e tra d y cji w sp ółp ra cy p o lsk ich i r osy jsk ich re w o lu c jo n istó w podstaw ić „t r a d y c je “ w spółd ziałan ia p olsk ieg o oibszarnictw a z caratem . D ru gie w y d a n ie pracy K o w a lsk ieg o różni się od pierw szego przede w szy stk im p og łęb ien iem an alizy ide o lo g ii ok resu pow stan ia sty c z n io w e g o -(z w ła sz c z a le w ic y C zerw on ych ). U kazało się o n o w ch w ili, g d y w zw iązku z R ok iem M ick iew iczow sk im p rzystą pion o do szer szych b a d a ń nad d zieja m i ru ch u n a r o d o w o -w y z w o le ń c z e g o .
„ R e w o lu c y jn a d e m o k ra cja rosy jsk a a p o w s t a j e sty czn io w e“ składa się z 16 rozd zia łów . D w a z n ich (I „ Z e stan ow isk a r e w o lu c y jn e g o m a rk sizm u “ i X V I „Z p e r sp e k ty w y d z ie jó w “ ) stan ow ią p r ó b ę przed staw ien ia g łó w n y ch p r o b le m ó w p ow sta nia w ostrej p o le m ice z iburżuazyjnym i ten d e n cja m i zm ierza ją cy m i do w ypaczenia je g o charak teru . R ozd zia ł II („S iły sp ołeczn e i u gru p ow a n ia p o lity cz n e “ ), III („L e w ica i p ra w ica stron n ictw a C ze rw o n y ch “ ) i V III („J a rosła w D ą b row sk i na czele r e w o lu c y jn y c h o fic e r ó w p o ls k ic h “ ) om a w ia ją stru ktu rę g osp o d a rczo -sp o łe czn ą oraz id eo log ię u gru p ow a ń p o lity czn y ch . D o tego ostatniego zagadnienia au tor w raca w ielok rotn ie, m iędzy in nym i szerzej om aw ia je w rozdzia le X V I. W rozdz. V — VII K ow a lsk i za jm u je się stosu nk iem re w o lu c jo n istó w ro sy jsk ich d o P olsk i om aw iając k olejn o stan ow isk o H ercen a, C zern yszew sk iego, gru p y „W ielik oru ssa '1 i „M łodej R o s ji“ Z a jczn ie w sk ieg o . W rozdziałach I X i X p rzed sta w ion a je st d ziała ln ość gru p y A rn h old a oraz o rg a n iza cji „Z iem ia i W o la “ z P otiebn ią na te ren ie K ongresów ki. R ozd ziały X I i X I I zazn ajam iają czyteln ik a z p rze b ieg iem rok ow a ń przedstaw icieli
1 P oza p ra cą recen zow an ą zofo. J. K o w a l s k i , H ercen i C zern yszew ski — w ie lc y n a u czy cie le p o lsk ich działaczy d em ok ra tyczn ych lat sześćdziesiątych X I X w '.iku , „N o w e D ro g i“ 1950, nr 2; tenże, W ielk i m y śliciel i re w o lu cjo n ista ro sy j ski — serd eczn y p r z y ja c ie l n arod u polsk ieg o. W 125 roczn icą u rod zin M ikołaja C zern yszew skiego, „M y śl F ilo z o ficz n a “ 1953, nr 3.
C K N z H ercen em oraz z К С „Z ie m li i W o li“ .' W ro zd zia le Х Ш o m ó w io n y je s t u dzia ł re w o lu c jo n is tó w ro sy jsk ich w p ow sta n iu styczn iow ym , w rozd zia łach X I V i X V w sp ó łp ra ca P o la k ó w z „Z ie m ią i W o lą “ (zw łaszcza tzw . sp raw a m arienh au sk a i sp i sek kazański).
O p ie r a ją c się na w sk azan iach L e n i n a za w a rtych w p r a c y „O r e w o lu c ji o g ó l n o n a ro d o w e j“ 2 au tor p rzep row a d za ciek aw ą analizę sk ładu sp ołeczn eg o ob o zu za in teresow an eg o w w a lce n o ro d o w o -w y z w o le ń cz e j. O m a w ia ją c g en ezę i działa ln ość C zerw on y ch au tor stara się k on sek w e n tn ie p rze p ro w a d zić pod'ział na p r a w ic ę i le w icę. S zerok o o m ó w io n e je s t zagadnienie sojuszu z re w o lu c ją rosy jsk ą i p o g lą d y le w ic y w k w estii n a ro d ow ej. Jak o p ro b le m d y sk u sy jn y p o s ta w io n e jest zagadnienie treści ag ita cji p row a d zon ej przez różn e g ru p y C zerw o n y ch na w si. W in teresu ją cy sp osób u jm u je au tor p ro b lem stosu nku w ładz p o w sta ń czy ch do w ie lk iej w ła sn ości ziem sk iej w ch w ili ‘w y b u ch u pow stan ia i w toku je g o trw ania. N a u w a gę za słu gu je szczeg ółow a analiza listu C K N do w y d a w c ó w „K o ło k o ła “ , p otra k to w a n ego ja k o sw eg o rod za ju d ek la ra cja p ro g ra m o w a p rzyszłego rządu p ow sta ń cze g o. O m ó w io n e są rów n ież różn ice m ięd zy p ow sta ń czy m i rządam i m a jo w y m i w rześn io w y m oraz p rzea n a lizow a n e p o ję cie jed n o ś ci n a ro d o w e j w w y p o w ie d z ia ch r e w o lu c y jn y ch d e m o k ratów . K ow a lsk i za jm u je się p rzy czy n a m i u tru d n ia ją cy m i w a lk ę le w ic y o w ła d zę w p ow stan iu . N a p o d s ta w ie w sp om n ień S z w a rce g o a u tor p o d e jm u je o ce n ę g ru p y C h m ieleńsk iego, stara się w yk azać, n a czy m p o le g a ło je j .taktyczne „le w a c tw o “ i ja k zw a lcza ł je D ąb row sk i. N a rozw a żen ie za słu gu je p od a n a za K oźm in em h ip o teza o u dziale C h m ieleńsk iego w ro zm ow a ch lon d y ń sk ich oraz w ia d om ość o je g o k o re sp on d en cji z H ercen em . B liższej analizie pod d a n a je s t gru pa petersbu rska. K ow a lsk i na p o d s ta w ie w yk a zu h on o ra riów au torsk ich „S o w re m ie n n ik a “ om a w ia w s p ó łp ra cę S ie ra k o w s k ie g o z o rg a n em r e w o lu c y jn e j d e m o k r a c ji ro sy jsk ie j d a tu ją c ją ju ż od r. 1856 (list C zern yszęw sk iego do N iek rasow a z 5 listopa da 1856 r.). C iek a w e są też u w a g i o liczb ie a b on e n tów „S o w re m ie n n ik a “ na teren ie W arszaw y (1859 r. — 30, 1860 r. —■ 42). O p iera ją c się o „R z e cz y m in ion e i rozm yśla n ia“ H e r - cen a — K ow a lsk i w p ro w a d ził do 2 w yd a n ia sw ej p r a c y m ateriały d otyczą ce w sp ó ł p r a c y H ercen a z W orcellem . W skazana jest p r a w id ło w o ś ć w stosunku r e w o lu c y j n y c h d e m o k ra tó w d o K o m u n y P ary sk iej n a p rzy k ła d zie w a lk i d ziała czy p olsk ich i ów cze sn y ch w y p ow ie d z i C zern yszew sk iego.
B u d zi je d n a k zastrzeżenia zb yt te orety czn e trak tow a n ie le w ic y C zerw on y ch , te n d e n cja do o g ó ln ik o w o ś ci. G rupa b ia łosto ck a r e w o lu c y jn y c h d e m ok ra tów trak tow an a je s t na s. 51 ja k o grupa ludzi o d p oczą tk u k on sek w en tn y ch w sw y ch p o g ląda ch p r z y zg u b ien iu p r o b le m u ich e w o lu cji oraz różn ic w ew n ą trz tej gru py, o c zy m św ia d cz y o p u b lik o w a n y ostatnio list S z w a r c e g o 3. W ą tp liw ości n asu w a też za liczen ie na s. 36— 37 W r ó b lew sk ie g o i Bosaka d o rzędu p r z y w ó d c ó w le w ic y C zer w o n y ch . P ierw szy ja k o p r z y w ó d c a r e w o lu c y jn y c h d em o k ra tów p o ls k ic h w y stęp u je g łów n ie p o rok u 1863; P ra k ty czn a działa ln ość B o sa k a w sk a z u je na e w o lu c ję ku p o z y c jo m lew icy , ale do p r z y w ó d c ó w teg o k ieru n k u w rok u 1863 nie pozw ala go je szcze z a lic z y ć 4. Z eszli n atom iast na dru gi p la n ta cy działacze le w ic y ja k Z w ie rz - dow sk i. Słusznie b io r ą c w y p o w ie d z i z k oń ca lat 60 -ty ch p rzy brak u źród eł w cz e ś n ie jszy ch au tor p ra w ie n ie dostrzega e w o lu cji działa czy le w ic y m ięd zy 1863 a 1870 r.,
2 W. L e n i n , D zieła t. 12, IV w yd . ros., s. 363.
3 M. Z ł o t o i z у с к a, B ron isła w S zw a rce o s y tu a cji o k rę g u bia łostock iego w 1861 roku , „P rzeg lą d H is tory czn y “ t. X L V , zesz. 4, s. 761— 3.
4 Z ob. solid ary sty czn ą o d e zw ę : „J en e ra ł B osak N a czeln ik sił z b ro jn y ch w o je w ó d z tw k ra k ow sk ieg o, sa n d om iersk iego i k a lisk ieg o. 16 styczn ia 1864 r.“ Bibl. Jag. 224768 I V cz. 7 n r 16.
r ie an alizu je bliżej ich drogi do K o m u n y P a ry sk ie j. N asu w a też w ą tp liw ości p r z y p i sy w a n ie B orelow sk iem u au torstw a o d ezw y „P o s ła n ie d o w szy stk ich r o d a k ó w “ 5 oraz tra k tow a n ie g o ja k o in icja tora b o jk o tu w y b o r ó w d o R a d y M iejsk iej (s. 193). Zastrzeżenia n asu w ają też p o d a n e na s. 95 p rzyczy n y , dla k tó r y c h n ie rozw in ą ł się w P o ls ce szerszy ru ch re w o lu c y jn o -d e m o k ra ty cz n y . N ie w y c z e r p u je jeszcze za gadn ien ia w skazan ie na ostrość p rze ciw ień stw m ięd zy ch łop em a obszarn ikiem , na słab ość b u rżu a zji i na za cofa n ie ek on om iczn e k ra ju . C h arak teryzow an ie d zia ła cz y le w ic o w y c h p o d a w a n e z p o w o ła n ie m isię n a h isto rio g ra fię o b s z a r n icz o -b u r- żu azy jn ą np. P r z y b ó r ó w e к i e g o w y m a g a ło b y m oże w iększej o stro ż n ości.
W części p o ś w ię c o n e j om ów ien iu id eo log ii rew o lu c jo n istó w rosy jsk ich zw ra ca u w a g ę p og ląd C zern yszew skiego na w a lk i n a r o d o w o -w y z w o le ń c z e na U krain ie oraz p osta w ien ie zagadnienia sojuszu w o ln y c h n a r o d ó w słow iań sk ich p rze ciw k o rea k cji eu rop e jsk iej p o zw y cięstw ie r e w o lu cji, w u ję ciu H ercen a. Jed nak zbytnim u o g ó l n ieniem jest ch y b a stw ierd zen ie na s. 85, ż e „K o ła in telig en cji r o sy jsk iej o c z e k i w a ły r e w o lu c ji a g ra rn e j“ . C ieka w e są d a n e o m a w ia ją ce szeroki u dział r e w o lu c jo n is tó w ro sy jsk ich w p ow stan iu sty czn iow y m , p r z y czym au tor staw ia tezę, że w ięk szość stan ow ili tu p ro ści żołn ierze. W tej części p r a c y autor p o w o łu je się na w y n ik i b a d a ń a rch iw a ln y ch In stytu tu P o lsk o -R a d z ieck ie g o.
O m a w ia ją c u gru p ow a n ia klas p o s ia d a ją cy ch w P o ls ce K o w a lsk i w sk azu je na zasadniczą zbieżn ość te n d e n cji W ielop olszczy zn y i T ow a rzystw a R oln iczeg o. R ó w n ocześn ie tłum aczy, dla czego n ie nastąpiło p o rozu m ien ie ob u u grup ow ań. P o d ob n ie na p o d s ta w ie „D z ie jó w D eleg a cji W a rsza w sk iej“ G illera, K o w a lsk i om aw ia sp o łeczn y p rogram sk ra jn ej ipraw icy C ze rw o n y ch i rolę, ja k ą w je g o kształtow aniu się od eg ra ł fa k t u cisku n arod ow eg o. !
P od su m ow a n ie p r a c y zaw iera o ce n ę pow stan ia styczn iow ego, k tó re b y ło „sw oistą, og ra n iczon ą fo r m ą r e w o lu c ji b u r ż u a z y jn e j“ ja k o o g n iw a w p ro cesie lik w id a cji u stroju feu d aln o -p a ń szczy źn ia n e g o i kształtow an ia się n arodu bu rżu a zy jn ego, za stanaw ia się nad m ożliw o ścią zw y cięstw a pow stan ia i przyczy n a m i je g o klęski.
N a u w a gę zasłu gu je w reszcie w p row a d zen ie do 2 w yd a n ia o c e n y litera tu ry p rzed m iotu, zw róce n ie u w agi na m yśr 'teoretyczną K P P na p rzyk ład zie w y p ow ie d z i J. B r u n a na V Z jeźd zie (1931 r.) w p o le m ic e z teorią R ó ż y L u k s e m b u r g oraz p rzep row a d zen ie przez autora k ry ty k i k o n ce p c ji S k a ł k o w s k i e g o . B ra k jest je d n a k odesłania d o artyk ułu C. ' B o b i ń s k i e j , za jm u ją ceg o się k ry ty k ą h isto ry k ó w u siłu ją cy ch w m ie jsc e tr a d y c ji w sp ó łp ra cy re w o lu c jo n istó w p o d sta w ić w sp ó łp ra cę klas p o s ia d a ją c y c h e.
D alsze w ą tp liw o ści n asu w a sp row a d za n ie na s. 19 p rzy czy n szyb szeg o rozw oju k apitalizm u w p rzem y śle w p oł. X I X w . do zniesienia g ra n ic y celn ej i d osta w w o je n n y ch oraz ch a ra k terystyka w ięk szy ch o ś r o d k ó w p rzem y słow y ch , w k tórej op u szczon e je st łód zkie w łó k ie n n ictw o (S ch eibler) oraz p rzem y sł w arsza w sk i (m e ta low y, garbarski, ty ton iow y ). P o d o b n ie na s. 43 au tor dla u dok u m en tow a n ia p o ruszenia wśród, ro b o tn ik ó w łód zk ich p o w o łu je się t je d y nie na G rabca, p o d cza s gdy potrzeb n a b y ła b y ch a ra k tery styk a ru ch u łód zkiego ja k o części sk ła d o w ej narastania sy tu a c ji re w o lu c y jn e j w K rólestw ie. T ru d n o też zgodzić się z su g erow an ym i w ła
s P osłan ie do w szy stk ich rodaków ... za leca : „N iech a j w ię c szlachta łą czy się z w łościa n a m i ja k o b ra cia z braćm i... w y zaś w łościa n ie z u fn ością zb liż a jc ie się do d zied ziców , b o o d zg od y z nim i w asze i w szy stk ich szczęście zależy“ , Bibl. Jag. 224768 IV cz. 1.
dzom carskim ten d en cja m i d o w yk o rzy sty w a n ia p rze ciw ie ń s tw m ięd zy ch łop em a obszarn ik iem p r z y w yda w a n iu , b ę d ą ce g o aktem w yra źn ie, k on trrew o lu cy jn y m , d ek retu 1846 r.
M im o iż au tor zastrzega, że om a w ia tylk o g łó w n e p r z e ja w y w spółd ziałan ia re w o lu cjo n is tó w obu k ra jów , u derza b ra k w zm ia n k i o w sp ó łp ra cy B u lew sk ieg o z H e r c e n e m 7 oraz o w spółd ziałan iu g ru p y K a lin ow sk ieg o w okresie p ow sta n ia sty cz n iow ego z „Z iem ią i W o lą “ w P etersburgu.
W b ib lio g r a fii b ra k je s t prac E. P r z y b y s z e w s k i e g o (Jasińskiego) oraz w o m ów ien iu litera tu ry ch a ra k tery styk i p r a c y „P o w sta n ie 1863 r. i rosy jsk i ru ch r e w o lu c y jn y w p oczą tk u lat 1860“ (M ińsk 1931). Szkoda, że autor nie ‘zdążył ju ż w yk orzysta ć ostatniej p r a c y o stosu n k a ch H ercen a z ru ch em p o ls k im 8. N ie pełn a je s t też baza źród łow a w zakresie p o lsk ieg o czasopiśm ien n ictw a. B ra k jest m ięd zy in nym i „P rzeg lą d u R z e c z y P o ls k ic h “ , „B a c z n o ś ć “ i „D em ok ra ty P o ls k ie g o “ .
W artość p r a c y K o w a lsk ieg o p oleg a na za zn a jom ien iu czyteln ik a z w ęzło w y m i zagadnieniam i pow stan ia sty czn iow eg o szczeg óln ie za fałszow a n y m i w h istorio g ra fii b u rżu a zy jn e j oraz sz czeg ółow y m o m ów ien iu ,w sp ółp ra cy r e w o lu c y jn y ch e le m e n tó w p o ls k ich i rosy jsk ich . P o w ię k sz a ją c naszą w ied zę o pow stan iu styczn io w ym książka K o w a lsk ie g o je st p o z y c ją g odn ą p o le ce n ia szerokim rzeszom c z y te l n ik ów , n iezbędną dla k ażdego b a d a cza d z ie jó w w a lk i n a ro d o w o -w y z w o le ń c z e j.
K rzy sz to f G ron iow sk i
J a cq u es L a c o u .r - G- a y e t, H istoire du c o m m e rce : t. II, L e c om m erce de l’an cien m on d e ju sq u ’a la fin du X V e siècle, b. m. w. 1950, s. 360; t. IV, Le co m m erce du X V e siècle au m ilieu du X I X e siècle, b. m. w . 1951, s. 396.
„H isto ire du c o m m e rce “ — dzieło kilku n astu au torów , red a g ow a n e p rzez J. L а с o ,u r - G a y e ť a1, za m ierzon e b y ło ja k o w ie lk a n ow oczesn a synteza. T om p ierw szy sze ścio tom ow eg o w y d a w n ictw a , p o ś w ię c o n y za gadnieniom og óln y m , a zarazem n ieja k o p rzedstaw ien iu program u w y d a w n ictw a — o m ó w ił A . M ą c z a k w je d n y m z p op rzed n ich zeszytów „P rzeg lą d u H isto ry czn eg o “ 1. O m a w ia ją c niżej dru g i i czw a rty tom „H istoire du co m m e rce “ p ostaram się ukazać, w ja k i sp osób ow e założenia p rog ra m ow e zostały przez a u to ró w zrealizow a n e n a k on kretn y m m a teriale h istoryczn ym . .
Z. g ó ry zastrzec należy, że sam p om ysł o p ra co w a n ia og ó ln ej h istorii h an dlu w od erw a n iu od in n ych dziedzin życia sp ołeczeń stw a w zb u d zić m u si p ow a żn e sp rze c iw y h istory k ów . P om y sł op r a c o w y w a n ia osobn ej h istorii h an dlu nie jest w zasadzie n ow y. P o d ob n ej p ra cy p o d e jm o w a li się różni h isto ry cy jeszcze w u b ieg ły m stu leciu (z n ajb ard ziej p o p u la rn y ch o p ra co w a ń w ym ien ić m ożn a ch ocia ż b y k siążk i L e v a s - e e u r a , G o l d s c h m i d t a). T rzeba je d n a k przyznać, że rzeczywlistą w a rto ść n au k ow ą przedstaw ia ły ty lk o te prace, k tóre h istorię h an dlu u jm o w a ły w zw iązku z in n ym i d zied zin a m i gospodark i, a p rzyn a jm n iej z g ospoda rk ą m iast. Jest rzeczą jasną, że n a jp ie rw trzeba p r o d u k o w a ć, a p o te m d o p iero m ożn a m ó w ić o w y m ia n ie p rod u k tów , że zatem h an del je s t n ieja k o zja w isk iem w tórn y m , za leżn ym o d stanu
7 C. B o b i ń s k a , M arks i Engels a sp ra w y polsk ie, W arszaw a 1954, s. 156.. 8 J. B i e l a w s k a , A. J. H ercen i p o ls k o je n a c jo n a ln o -o s w o b o d itie ln o je d w iżen je 60-ch g o d o w X I X w iek a, 195.4.
