Kulturowe i dyskursywne cechy przysłów języka hausa w perspektywie porównawczej

Uniwersytet Warszawski

Patryk Zając

Kulturowe i dyskursywne cechy przysłów języka hausa w perspektywie porównawczej

Praca doktorska przygotowana pod kierunkiem prof. dr hab. Niny Pawlak oraz dr Urszuli Okulskiej-Łukawskiej

Warszawa, 2022

2

3

Spis treści

Wykaz skrótów ... 5

Przedmowa ... 7

0. Wstęp ... 9

0.1 Podstawowe informacje o języku i literaturze hausa ... 10

0.2 Tradycja ustna hausa ... 12

0.3 Metodologia ... 16

0.4 Cel, zakres i układ pracy ... 24

Rozdział 1. Charakterystyka przysłów hausa na tle przysłów świata ... 29

1.1 Definicja i pochodzenie przysłów hausa ... 29

1.1.1 Cechy strukturalne przysłów hausa ... 33

1.1.2 Treści przysłów hausa ... 39

1.2 Cechy tekstualne i stylistyczne przysłów hausa ... 42

1.3 Badania nad przysłowiami Afryki Subsaharyjskiej ... 45

1.4 Źródła i stan badań nad przysłowiami hausa... 48

Rozdział 2. Przysłowia hausa w kontekście kulturowym ... 53

2.1 Kulturowe aspekty przysłów hausa ... 53

2.1.1 Słowa-klucze kultury jako elementy kodujące znaczenie przysłów ... 55

2.2 Kognitywna interpretacja kodu kulturowego przysłów hausa ... 72

2.2.1 Przysłowia zawierające metaforę pojęciową ŻYCIA ... 74

2.3 Kulturowo-kognitywny przekład przysłów hausa na język polski ... 80

Rozdział 3. Przysłowia hausa w tekstach o różnym stopniu sformalizowania ... 89

3.1 Przysłowia jako element normy językowej hausa (języka standardowego) ... 89

3.2 Sposoby wykorzystywania przysłów hausa w mowie potocznej, na antenie radiowej i w dialogach filmowych ... 91

3.3 Przysłowia hausa jako konwencjonalny element oratury i tekstów literackich ... 103

3.3.1 Przysłowia w opowieściach ludowych ... 104

3.3.2 Przysłowia w poezji ... 108

3.3.3 Przysłowia w dramacie ... 111

3.3.4 Przysłowia w prozie ... 113

3.3.5 Wnioski ... 116

Rozdział 4. Przysłowia hausa w różnych typach dyskursu ... 119

4.1 Przysłowia a kulturowe wartościowanie MÓWIENIA w języku hausa ... 120

4

4.2 Funkcje przysłów hausa w dyskursie politycznym ... 122

4.2.1 Funkcje tekstualne przysłów hausa w dyskursie politycznym ... 126

4.2.2 Funkcje pragmatyczne przysłów hausa w dyskursie politycznym ... 130

4.3 Używanie przysłów hausa w dyskursie religijnym ... 136

4.3.1 Wnioski ... 142

4.4 Zastosowanie przysłów hausa w dyskursie akademickim ... 142

4.4.1 Wnioski ... 151

4.5 Podsumowanie ... 152

5. Zakończenie ... 154

Bibliografia ... 163

Streszczenie ... 183

Summary ... 187

Aneks. Tematyczny słownik przysłów hausa-polski ... 191

Układ słownika i budowa haseł ... 191

Lista kategorii tematycznych przysłów hausa ... 193

Indeks słów kluczowych ... 195

Słownik ... 199

5

Wykaz skrótów

/1… /2 pierwsza i druga część rozłącznej konstrukcji dwuczłonowej

1,2,3 1., 2., 3. osoba

gramatyczna

a. n. autor nieznany

ang. angielski/a/e,

po angielsku

arab. arabski/a/e, po arabsku

b. r. w. brak roku wydania

cf. porównaj

CONT aspekt niedokonany

(ciągły)

COP kopuła, spójka

CPL aspekt dokonany

DEF określoność

DO dopełnienie bliższe

dosł. dosłownie

etc. i tak dalej

EXCL wykrzyknienie

F rodzaj żeński

FUT czas przyszły

GEN dopełniacz

HABIT wykładnik

zwyczajowości

i in. i inne/i

IMPER rozkaźnik

IMPERS forma bezosobowa

INDEF nieokreśloność

INDEP niezależny

6

IO dopełnienie dalsze

itp. i tym podobne

JOS językowy obraz świata

l.mn. liczba mnoga

l.poj. liczba pojedyncza

LOC wyrażenie lokatywne

łac. łacina, łacińskie

M rodzaj męski

m.in. między innymi

MP Marker Pragmatyczny

NEG negacja

np. na przykład

par. paragraf, akapit

PL liczba mnoga

pol. polski/a/e, po polsku

POSS dzierżawczość

PREP przyimek

PRO zaimek osobowy

pt. pod tytułem

PTCL partykuła

REL forma względna

SBJV tryb życzący (łączący)

SG liczba pojedyncza

tj. to jest

tzw. tak zwane

wym. wymowa, wymawiaj

zob. zobacz

7

Przedmowa

Niniejsza praca sytuuje się w tym nurcie badań afrykanistycznych, które podążają za rozwojem badań ogólnojęzykoznawczych i stanowią wkład w ich rozwój.

Językoznawstwo afrykańskie wyodrębniło się w pełni jako dyscyplina naukowa pod koniec XIX w. w europejskich (głownie niemieckojęzycznych) kręgach akademickich (Wolff 2019: 1-2). Na początku z jednej strony pełniło ono funkcję pomocniczą w projektach kolonialnych zachodnich mocarstw, z drugiej zaś było rozwijane przez chrześcijańskich misjonarzy z Europy (Wolff 2019: xv). Z czasem językoznawstwo afrykańskie uwolniło się od kolonialnych powiązań, dając podstawę filologiom języków narodowych w wielu krajach afrykańskich, np. hausa, ibo i joruba w Nigerii czy suahili m.in. w Tanzanii i Kenii. Badania nad językami afrykańskimi prowadzone poza Afryką (zwłaszcza w Europie) w znacznej mierze skupiają się na ich dokumentacji (jeśli język jest zagrożony wymarciem) oraz aspektach kulturowych, w tym, m.in. na zbieraniu i analizie tekstów kulturowych, takich jak przysłowia, zagadki czy przypowieści.

Kilka spośród ponad 2000 języków używanych obecnie w Afryce (Eberhard, Simons i Fenning 2020) spotkało się stosunkowo wcześnie ze znacznym zainteresowaniem ze strony europejskich badaczy. Zwrócili oni uwagę na te języki, w których zachowało się liczne piśmiennictwo i/lub były to języki używane do komunikacji międzyetnicznej, a co za tym idzie mogły być pomocne w pracy administracji kolonialnej. Doprowadziło to do względnie intensywnego rozwoju badań nad nimi. Do tych języków należą, m.in. suahili, gy’yz i amharski, zulu oraz hausa.

Badania nad językiem hausa na europejskich uniwersytetach mają długą tradycję. Z czasem wykształciła się wąska specjalizacja jaką jest hausanistyka, która dała podwaliny pod rozwój współczesnego językoznawstwa głownie w Nigerii, Republice Nigru oraz Ghanie, gdzie hausanistyka uprawiana jest jako narodowa filologia (jednego z wielu używanych w państwie języków). Spośród wielu dziedzin badań nad Afryką, akademickie badania nad językami używanymi przez jej mieszkańców mają w Polsce najdłuższą tradycję, sięgającą lat 30-tych XX w. (Kieβling, Pawlak, Zheltov, Hurskainen 2019: 52). Studia nad językiem hausa w Polsce zapoczątkowane zostały na Uniwersytecie Warszawskim w latach 50-tych XX w.

Do dziś Katedra Języków i Kultur Afryki na Wydziale Orientalistycznym pozostaje jedynym ośrodkiem w kraju oferującym kurs tego języka i prowadzącym nad nim badania odwołujące się do różnych nurtów współczesnego językoznawstwa. Trzon programu afrykanistyki

8 warszawskiej stanowi wykorzystanie oryginalnych tekstów źródłowych w językach afrykańskich jako materiału do badań etnolingwistycznych. Teksty w najdawniejszych antologiach (zebrane głownie przez europejskich badaczy) obejmowały przede wszystkim formy ludowe. Dzięki dostępności materiału źródłowego w języku afrykańskim, przysłowia stosunkowo wcześnie znalazły się w obrębie zainteresowań naukowych warszawskich hausanistów (Pilszczikowa 1958; Piłaszewicz 1970, 1971, 1983; Raciborska 1978; Gendera 1986).

Stan badań nad cechami strukturalnymi języka hausa, liczba i zakres tematyczny dostępnych źródeł na jego temat, a także obecna ranga komunikacyjna tego języka w Afryce uzasadniają podjęcie bardziej pogłębionych badań nad przysłowiami hausa, uwzględniającymi osiągnięcia współczesnego językoznawstwa z tego zakresu.

9

0. Wstęp

Przysłowie jako termin literaturoznawczy ma ugruntowaną tradycję użycia w pracach z zakresu paremiologii, w szczególności w odniesieniu do materiału języków europejskich.

Jednakże jego pełna i satysfakcjonująca definicja pozostaje „nieuchwytna” dla badaczy (Norrick 2015). Definicje przysłowia podążają za albo klasyczną teorią cech, która zakłada precyzyjne klasyfikowanie (możliwie wszystkich) właściwości, które posiada definiowane pojęcie, albo kierują się teorią prototypu, której przewaga polega na traktowaniu wszelkich kategorii jako wskaźniki gradualne (Kispál 2015: 229). Sposoby rozumienia terminu przysłowie zmieniały się na przestrzeni wieków (Kłosińska 2011: 10; Krzyżanowski 1969-78:

xviii-xx). Istniało i istnieje jednocześnie wiele definicji przysłowia, których różnice często są spowodowane uwarunkowaniami językowymi i kulturowymi (Zakrzewski 2002). Pomimo tego wśród paremiologów z różnych krajów panuje zgoda co do tego, czym prototypowo są przysłowia (Finnegan 1970: 383). W jednej z najnowszych prac zbiorowych z zakresu paremiologii definiowane są one następująco:

What we generally call proverbs are recurrent, pithy, often formulaic and/or figurative, fairly stable and generally recognizable units used to form a complete utterance, make a complete conversational contribution and/or to perform a speech act in a speech event.

(Norrick 2015: 14)

Niektóre ze wskazanych powyżej cech przysłów, odnajdywane są także w poglądach Afrykanów na to, czym one są: „[p]roverbs in most African languages are crisp, pithy and condensed means of saying much with few words” (Obasanjo 2017). Najogólniej przyjmuje się zatem, że przysłowie jest zjawiskiem językowym posiadającym formę i treść, umiejscawianym na pograniczu literatury i języka potocznego. Pozwala to na tłumaczenie terminu przysłowie na inne języki za pomocą ekwiwalentu (absolutnego), czyli terminu będącego bardzo bliskim (lub idealnym) odpowiednikiem znaczeniowym polskiego wyrazu przysłowie. Polski termin przysłowie jest również przetłumaczony w tym sensie, że na poziomie semantycznym oraz pod względem budowy morfologicznej oddaje łaciński wyraz proverbium. W języku greckim natomiast już od czasów starożytnych używano terminu paroimìa, który zapożyczono do wielu języków europejskich. Stąd w języku polskim mamy paremie, które dawniej nazywano także przypowieściami oraz z łaciny adagiami (Kłosińska 2011: 10; Krzyżanowski 1969-78: viii).

10 0.1 Podstawowe informacje o języku i literaturze hausa

Według obowiązującej klasyfikacji genetycznej, hausa umieszczany jest w podgrupie A.1 grupy A języków czadyjskich zachodnich. Użytkownicy języków czadyjskich zamieszkują tereny Afryki Zachodniej (pierwotnie region otaczający jezioro Czad). Czadyjskie stanowią 193 spośród 377 wszystkich języków wielkiej rodziny języków afroazjatyckich (Eberhard, Simons i Fenning 2020). Rodzina ta obejmuje swoim zasięgiem znaczną część Afryki od północy aż do zwrotnika oraz obszary Bliskiego Wschodu. Do różnych jej gałęzi zaliczane są języki mające duże znaczenie dla historii świata ze względu na swoje oddziaływanie na inne kultury i języki, w tym znany z zapisu hieroglificznego wymarły język egipski, a także języki semickie, m.in. arabski i hebrajski.

Pomijając fakt lokalnie uwarunkowanej mniej lub bardziej powszechnej znajomości języków europejskich przyniesionych przez kolonizatorów (angielskiego, francuskiego, portugalskiego, w mniejszym stopniu także hiszpańskiego, niemieckiego i włoskiego), hausa jest trzecim (po arabskim i suahili) najczęściej używanym językiem w Afryce. Jako językiem pierwszym (ang. mother tongue, L₁) hausa posługuje się ok. 47.7 mln osób (Eberhard, Simons i Fennig 2020). Są to głównie mieszkańcy północnej Nigerii oraz graniczących z nią regionów Republiki Nigru identyfikujący się jako s w ¹ ‘Hausańczycy’² lub i

‘Fulanie’³. Tereny te zwane są asar a sa ‘kraj Hausa’ (ang. Hausaland). Różne niestandardowe warianty hausa są używane także przez Hausańczyków i innych hausafonów żyjących w założonych przed wiekami, w celu prowadzenia handlu, diasporach (za , l.mn.

za ) rozrzuconych na terenie Afryki Zachodniej (Pawlak 2002: 13-19), m.in. w Ghanie, Beninie, Togo, Burkina Faso, Czadzie, Kamerunie, na Wybrzeżu Kości Słoniowej, ale także w innych częściach kontynentu, np. w Republice Środkowoafrykańskiej, Kongo, Erytrei,

1 Terminy hausańskie w tekście polskim nie zostały poprzedzone skrótem oznaczającym język i zapisywane są w transkrypcji naukowej uwzględniającej iloczas (długie samogłoski oznaczone są poziomą kreską nad literą, grawis oznacza ton niski, cyrkumfleks zaś wznosząco-opadający) oraz rozróżniającej w zapisie r („jednouderzeniowe”) oraz r („wibrujące”). Stosowana jest standardowa ortografia, w której zmodyfikowane litery łacińskie używane są na oznaczenie spółgłosek wymawianych z jednoczesnym zwarciem krtani (glottalizowanych): ɓ, ɗ, , ’y.

2 Jest to powszechnie akceptowany w pracach naukowych polski etnonim. L.poj., r.m. Hausańczyk ( a s ), a l.poj. r.ż. Hausanka ( a s ìy ).

3 Fulanie są czwartą najliczniejszą grupą etniczną w Nigerii stanowiącą niecałe 8% jej mieszkańców, czyli blisko 16.4 mln ludzi (Joshua Project 2020). Kulturę północnej Nigerii określa się często mianem hausa-fulańskiej, podkreślając tym samym fakt mieszanej tożsamości ludności tych terenów oraz bliską, wielowiekową koegzystencję obydwu grup. Dżihad fulańskiego kaznodziei Usmana ɗan Fodio proklamowany w 1804 r.

przeciwko Hausańskim miastom-państwom doprowadził do zmiany panującej w kraju Hausa dynastii ɓ , której przedstawicielom zarzucano, m.in. ciemiężenie poddanych i niedostateczne przestrzeganie zasad islamu.

Fulańscy przywódcy oraz ludność ulegli hausanizacji, przyjmując język, częściowo stroje i obyczaje, ale zachowując jednak do pewnego stopnia swoją odrębność.

11 Algierii, Egipcie; i świata, np. w Arabii Saudyjskiej czy Niemczech. Jedna z najliczniejszych diaspor żyje w Sudanie. Wariant hausa, którym posługują się jej członkowie został już dość dobrze zbadany i opisany (cf. Abu-Manga 1999).

O zasięgu komunikacyjnym hausa i jego statusie lingua franca na terenie Afryki Zachodniej świadczy fakt, że dla blisko 25 mln osób jest to język drugi (L2) służący komunikacji międzyetnicznej. Łącznie z użytkownikami L1 daje to w sumie blisko 73 mln hausafonów we wszystkich krajach (Eberhard, Simons i Fennig 2020). Na ugruntowanie silnej pozycji hausa wśród języków Afryki Zachodniej miały wpływ historyczne procesy akulturacji i integracji innych grup etnicznych ze społeczeństwem Hausa, m.in. Arabów Shuwa (Šuwa, Baggara), Tuaregów czy Kanuri. Największą i najbardziej wpływową z nich stanowią wspomniani już wcześniej Fulanie (Piłaszewicz 1995: 13). Wysoki status języka hausa wynika także z historycznego faktu, iż posługiwali się nim liczni wpływowi krzewiciele islamu działający na terenach Afryki Zachodniej (Adamu 1976: 5). Funkcja wehikularna hausa ugruntowała się jednak przede wszystkim dzięki używaniu go w kontaktach handlowych (Pawlak 2002: 15; 1998: 7-8). Przyjęcie islamu przez Hausańczyków oraz ich transsaharyjskie kontakty handlowe z mieszkańcami Afryki Północnej spowodowały wzbogacenie leksykonu hausa o liczne wyrazy zapożyczone z arabskiego (cf. Baldi 2008;

Greenberg 1947). Kontakt z Arabami miał jeszcze jedno ważne następstwo – pierwsze teksty po hausa, które pojawiły się w XVII i XVIII w., zapisywano zmodyfikowanym pismem arabskim. Były to przede wszystkim różnego typu utwory religijne, poezja homiletyczna i korespondencja. Ta forma piśmiennictwa znana jako ad bi j mi (يِمَجَع نِبَدَأ) bywa nadal praktykowana w kraju Hausa, ale jest mniej popularna niż zapis dostosowanym alfabetem łacińskim (b ) (Yahaya 1988: 31-42).

Współczesna literatura hausa w alfabecie łacińskim (ad bi b ) zaczęła się rozwijać pod wpływem działań brytyjskich władz kolonialnych w pierwszej połowie XX w. W 1929 r.

gubernator Nigerii północnej powołał Biuro Tłumaczeń ( m r ass r ), na którego czele stanął początkowo Brytyjczyk C. E. J. Whitting, a po dwóch latach jego stanowisko przejął badacz języka i kultury Hausa dr R. M. East. Wniósł on znaczący wkład w rozwój i promocję współczesnej literatury w tym języku, opartej na wzorcach europejskich. Kluczowa rola jaką odegrał we wprowadzeniu pisma łacińskiego i zapoczątkowaniu twórczości pisarskiej przy jego wykorzystaniu, znajduje uznanie rodzimych badaczy Hausa (Ahmad 2013). W 1933 r.

Biuro Tłumaczeń przekształcono w Biuro Literackie ( m r ), które zorganizowało konkurs na powieść po hausa, w wyniku którego opublikowano 5 prac, w tym m.in. książkę autorstwa późniejszego pierwszego premiera Nigerii, kulturowo i językowo identyfikującego

12 się jako Hausa – Abubakara Tafawy Ɓalewy, zatytułowaną „Shaihu Umar” (1934). To wydarzenie uznaje się za początek współczesnej literatury hausa opartej na wzorcach europejskich (Yahaya 1988: 93-97).

Jak widać zatem literatura hausa rozwijała się dwutorowo – podążając za wzorcami arabskimi z jednej oraz za europejskimi z drugiej strony. Jednakże nie oznacza to, że Hausańczycy nie mają oryginalnej rodzimej twórczości ukształtowanej zasadniczo bez wpływów zewnętrznych. Stanowi ona trzon kultury Hausa, ale stosunkowo do niedawna funkcjonowała jedynie w przekazie ustnym. Dopiero w XIX w., głównie w wyniku działań europejskich badaczy i urzędników kolonialnych, zaczęto spisywać niektóre opowieści, bajki, zagadki, przysłowia itp.

0.2 Tradycja ustna hausa

O oraturze⁴ sensu stricto mówi się, gdy utwory są komponowane, zapamiętywane i wykonywane przez artystów (lub inne osoby), którzy nie wspomagają się zapisem lub nagraniem ich tekstu na żadnym ze wspomnianych etapów (Andrzejewski 1985: 35).

Szczególną rolę w zachowaniu oratury odgrywa ludzka pamięć. Ludzie należący do społeczności pierwotnie oralnych znali język jedynie w jego formie dźwiękowej i nie łączyli swoich wybrażeń o języku z tym, jak jest on zapisywany. Konsekwencją tego jest inna organizacja wypowiedzi (narracji) ustnej w stosunku do organizacji wypowiedzi (narracji) cyrograficzno-typograficznej, a na etapie przejścia od oralności do piśmienności obserwuje się przenoszenie wzorców znanych z oratury do twórczości pisanej (Ong 1982: 26).

Oratura istniała w jakimś momencie historii świata w każdej z kultur. W tych społeczeństwach, które nie znają pisma jest ona jedyną formą literatury, podczas gdy w piśmiennych funkcjonuje jednocześnie oratura i literatura, które wzajemnie na siebie oddziaływują. Prestiż i znaczenie (społeczne, polityczne itp.) każdej z nich waha się w zależności od kultury. Oratura opiera się na przekazie ustnym, ale nie byłaby dostępna do badań i tłumaczona na inne języki, gdyby nie fakt, że została (w jakimś stopniu) spisana.

Obecnie dostępne jest wiele transkrypcji utworów ustnych. Z konieczności są one zapisem tekstu jednego konkretnego wykonania danego utworu, który odtwarzany w takiej formie traci wiele ze swoich walorów artystycznych, uwidocznionych podczas wykonania na żywo.

4 Termin ten jest równoznaczny z terminem „literatura ustna” (ang. oral literature), który pomimo tego, że jest wewnętrzenie sprzeczny i przez to nieścisły, zakorzenił się już w studiach nad językiem. W pracy używany jest precyzyjny termin „oratura”, który stanowi równorzędną przeciwwagę dla tego, co znane jest jako „literatura”

(patrz dyskusja w: Ong 1982: 10 i Andrzejewski 1985: 31).

13 Każdy wykonawca jest jednocześnie autorem utworu, który nie tylko odtwarza, ale również swobodnie go upiększa i modyfikuje. W przypadku oratury autorstwo (za wyjątkiem niektórych utworów poetyckich) prawie nigdy nie jest znane (jest zbiorowe) (Andrzejewski 1985: 31-33, 37, 40-41, 43). W odróżnieniu od innych gatunków oratury afrykańskiej, sposób wykonania przysłów nie stanowi aż tak istotnego składnika ich artyzmu. Znaczącą rolę odgrywa natomiast ich „malowniczość” i „stosowność” użycia. Przeważnie są one wypowiadane w szczególny, uatrakcyjniony sposób – bardziej rytmicznie niż miałoby to miejsce w wypadku zwykłej mowy (Finnegan 1970: 388, 391).

Oratura jest wysoko ceniona w kulturach afrykańskich, które przez długi czas obywały się bez znajomości jakiegokolwiek pisma⁵. Powszechne podtrzywanie tradycji ustnej w społeczeństwach Afryki Subsaharyjskiej jest konsekwencją powolniejszego niż w innych częściach świata przebiegu procesów urbanizacyjnych i uprzemysłowienia na tym kontynencie. Doprowadziły one bowiem do zaniku oratury w innych częściach świata.

Oratura afrykańska nie różni się przy tym w jakiś szczególny sposób od tradycji ustnych, które wyrosły na innych kontynentach. Nie można też wyróżnić cech, które łączyłyby oratury różnych narodów i ludów afrykańskich w jedną typologiczną całość, jednocześnie stanowiąc o ich odrębności od oratur z innych kontynentów (Andrzejewski 1985: 32, 35, 43).

W tradycji ustnej każdego ludu i narodu istnieje nie tylko podział na gatunki (specyficzne dla danej kultury i nie odnajdywane w innych w dokładniej takiej samej formie), ale także ich hierarchia. Z reguły poezja jest znacznie wyżej ceniona niż proza (co stanowi zachętę do wykazywania się językową biegłością). W kulturach oralnych doborem slów w poezji (i nie tylko) kierują względny rytmiczne, a każda wersja utworu (wykonywana na żywo) różni się nieco treścią od poprzednich. Poeci tradycji ustnej, pomimo strań, aby zapamiętywać jak najdokładniej treść utworów, mniej lub bardziej świadomie, zmieniają ją podczas każdego kolejnego wykonania na żywo. Koncept zapamiętania tekstu „słowo po słowie” w kulturze oralnej jest nieczytelny, gdyż „słowo” odsyła do jednostki języka, której wyodrębnienie opiera się m.in. na fakcie, iż jest ona zapisywana oddzielnie od innych jednostek (jest

„wyrazem”) (Ong 1982: 56-58, 71). Lepszemu zapamiętywaniu treści utworów służy przywoływanie stałych tematów i motywów. Wobec niemożności zapisania tekstu, a zatem

5 Do najważniejszych prac na temat oratury w językach afrykańskich zalicza się, m.in. książkę autorstwa Finnegan (1970) zawierającą omównie materału z punktu widzenia przynależności gatunkowej, pracę zbiorową prezentującą zasoby tradycji ustnej wybranych języków pod redakcją polskich afrykanistów Andrzejewskiego, Tylocha i Piłaszewicza (1985), a także skupiającą się na roli form ustnych w negocjowaniu pozycji i relacji władzy w dyskursie pod redakcją Furnissa i Gunner (1995). Wymienione prace powstały w języku angielskim. Z kolei autorką licznych publikacji po francusku na temat oratury afrykańskiej, zwłaszcza licznych bibliografii, jest węgierska badaczka Görög-Karady (np. 1981).

14 utrwalenia poczołowicie wyartykułowanej myśli w niezmienionej formie, konieczne bywa wyrażenie jej za pomocą formy językowej o charakterze mnemonicznym, którą można szybko przywołać w pamięci, takiej jak stała formuliczna fraza i przysłowie, które są silnie zrytmizowane, oparte na zbalansowanych wzorcach, powtórzeniach, antytezach, aliteracjach i asonacjach. Tego typu formuły, znane oryginalnie tylko w języku mówionym, są używane często przez wszystkich członków społeczności i wzbogacają dyskurs potoczny o elementy rytmiczne. Bywa tak, że słowa danego utworu są za każdym wykonaniem inne z wyjątkiem wspomnianych stałych fraz, które są wyuczone i zapamiętane verbatim (Andrzejewski 1985:

36-37; Ong 1982: 34-35).

Ograniczenie słowa do dźwięku określa w kulturze oralnej nie tylko sposób wyrażania, lecz także procesy myślowe. Przejawem tego jest posługiwanie się utartymi wyrażeniami w tekście pisanym. O ile w kulturach pisma stałe formuły i powiedzenia są spotykane niekiedy w druku, o tyle w kulturach oralnych napotyka się je nieustannie. Rozwijanie wysublimowanych myśli jest bez nich bowiem niemożliwe, jako że myśli te zawierają się w nich właśnie. Im bardziej wyszukana myśl jest wypowiadana, tym więcej stałych fraz umiejętnie użyte jest do jej wypowiedzenia. Frazy te mają charakter tradycyjny i niezmienny a oryginalność, jaką nadają wypowiedzi, wynika ze sposobu ich użycia w konkretnej sytuacji, w stosunku do konkretnych słuchaczy (Ong 1982: 34-35, 38, 44-45, 59).

W kulturach pierwotnie oralnych (nie zmienionych znajomością pisma) przekazywanie wiedzy opierało się na obserwacji osób bardziej doświadczonych w danej dziedzinie, a także na słuchaniu i powtarzaniu tego, co mówią; wreszcie na zapamiętywaniu przysłów oraz tego, jak ich używać (Ong 1982: 8). Rolą oratury było dostarczanie rozrywki i przyjemności estetycznej, ale także podtrzymywanie społecznych norm oraz zwiększenie wiedzy słuchaczy na temat własnej grupy i jej historii (Andrzejewski 1985: 38). Tradycja ustna pozostaje ciągle żywa w społeczeństwie Hausa, w którym nadal pełni swoją podstawową funkcję dydaktyczno-edukacyjną. W tym kontekście szczególne miejsce zajmują przysłowia (Baldi 2015; Piłaszewicz 1983: 11, 13, 28-29, 153-156), które włączane są do programu nauczania na etapie edukacji podstawowej, co znajduje odzwierciedlenie w treściach podręczników szkolnych (Kiyawa, Almajir, Ɗangambo i Abdurrahman 2014). Tradycyjne społeczeństwa afrykańskie wysoko cenią paremie, które pełnią również ważną rolę w rozwiązywaniu sporów i kształtowaniu relacji międzyludzkich (Pachociński 2009: 7-9). Wiele uwagi badacze poświęcili używaniu przysłów hausa jako środków zapobiegania konfliktom (Shehu i Muhammad 2019; Mode 2015) oraz służących do ich rozwiązywania (Almajir [b. r. w.]) także w małżeństwie (Salamone 1976).

15 Kultura Hausa należy do kultur oralnych, które przez długi czas funkcjonowały bez znajomości pisma, a pomino jego przyjęcia i rozpowszechnienia się, zachowały wiele cech pierwotnej oralności. Istnienie takich kultur zauważył Ong (1982: 11): „Still, to varying degrees many cultures […] even in a high-technology ambiance, preserve much of the mind set of primary orality”. Jeszcze wiele stuleci po zetknięciu się z pismem, pomimo istnienia znacznego dorobku literackiego hausa w piśmie arabskim i łacińskim, znaczna część populacji Hausa pozostawała niepiśmienna⁶ (Pilszczikowa 1958: 65-66). Do XIX w.

najpowszechniejszą i najlepiej znaną formą twórczości językowej w języku hausa była (ceniona także i dziś) oratura. Rozwijałą się ona już w okresie znaczne poprzedzającym przyjęcie pisma (Piłaszewicz 1985: 190). Znana jest jako ad bi b ‘literatura ust[na]’ lub ad bi dosł. ‘literatura [w] głowie’, czyli ‘zapamiętana’. Obejmuje ona przysłowia ( arì m a , l.mn. arì m ⁷) oraz inne tradycyjne formy językowo-literackie, np.

t ts ìy (także m r ) ‘bajka’, ir r ‘epitet pochwalny, motto’, t ē ‘tradycyjny zaśpiew pochwalny, hymn’, abaic ‘aluzja’, z mb ‘satyra’, c ci- c ci ‘zagadka, rebus’.

Przysłowia, zagadki itp. nie stanowią jedynie repozytorium wiedzy i środka jej przekazywania. Wypowiedziane przysłowie lub zagadka stanowią zachętę, by odpowiedzieć inną – stosowniejszą albo przeciwstawną i w ten sposób wciągnąć rozmówców do pojedynków intelektualnych i werbalnych (Ong 1982: 43 za Abrahams 1968: 1972). Co zaś tyczy się samych przysłów – u niektórych ludów Afryki spotykana jest tradycja konkursów w przytaczaniu przysłów, np. u południowych Bantu znana jest „gra w przysłowia”, której zasady są analogiczne do tzw. „gry w zagadki”. Za zgadnięcie znaczenia jest punkt. Wówczas odpowiada się naprędce innym przysłowiem z zapamiętanego wcześniej zasobu. Z kolei u Fante, jednego z ludów Akan zamieszkującego Ghanę, wykształciła się nawet instytucja jurorów, którzy oceniają popisy paremiczne uczestników pojedynków słownych, rozgrywanych przy różnych okazjach (Finnegan 1970: 402-403).

Media są doskonałymi platformami dla rozwoju oratury (Andrzejewski 1985: 43).

Współcześnie hausa jest językiem radia, telewizji i internetu. Używanie mówionej odmiany hausa w mediach doprowadziło do rozwinięcia się oralności wtórnej, która jest typowa dla większości współczesnych kultur. Dawna oralność przechowana została przede wszytkim w

6 W 2016 r. w Nigerii (wszystkie grupy etniczne) odsetek analfabetyzmu wynosił 40%, a w Republice Nigru aż 81% (Eberhard, Simons i Fenning 2020). Statystyki te mogą jednak być zafałszowane. Jako analfabeci często liczone są osoby, które nie potrafią pisać i czytać w języku europejskim. Ankiety dotyczące analfabetyzmu, prowadzone głównie przez agendy międzynarodowych organizacji takich jak ONZ, nie zawsze uwzględniają osoby, które posługują się pismem arabskim.

7 Inaczej niż w językach europejskich, w języku hausa częściej stosuje się liczbę pojedynczą arì m a w odniesieniu do przysłów w najogólniejszym sensie.

16 tradycji retorycznej (sztuce publicznego mówienia i przemawiania) (Ong 1982: 9-10).

Przysłowia są tradycyjną formą językową rozwijaną w czasach historycznych, ale są używante także i dziś. Karì m a to zatem wytwór i część zarówno pierwotnej, jak i wtórnej oralności kultury Hausa.

0.3 Metodologia

W niniejszej dysertacji zastosowano elementy metodologii stosowanych w paremiologii światowej, wypracowanych na materiale głównie języków europejskich (Hrisztova-Gotthardt i Varga 2015). Bogata literatura dotycząca przysłów pokazuje, że ujęcie metodologiczne w badaniach paremiologicznych zaczyna się od ustalenia reguł tworzenia list przysłów danego języka i wyodrębniania występujących w nich obszarów tematycznych. Uwzględnia ono także analizę semantyczną wybranych grup tematycznych (np. zwierzęta, części ciała, zjawiska przyrodniczne). Badania nad przysłowiami dotyczą także ich cech tekstualnych. Pogłębione analizy odwołują się do metodologii kognitywnej i rekonstruują zakodowane w przysłowiach sposoby poznawania świata. W każdym z rozdziałów merytorycznych opisane zostały wyniki badań cząstkowych prowadzonych z wykorzystaniem tych metod, które pozwalały najpełniej odpowiedzieć na postawione na tym etapie pytania badawcze. W całej rozprawie zastosowano interpretację danych językowych nastawioną na wydobycie wartości i cech kulturowych przysłów hausa, które są elementami budującymi dystans kulturowy (Gutt 2005) i mogą być przedmiotem porównań. Podejmowano próby szczegółowego zestawiania wybranych przysłów hausa z paremiami innych języków (Baldi 2015; Saleh 2014). Za inny przykład dokonywania takich porównań międzykulturowych mogą służyć prace dotyczące przysłów arabskich (Ahmed 2005), także w zestawieniu z paremiami polskimi (Górska 2016). Liczne metodologie komparatystyczne zostały opracowane na potrzeby porównywania przysłów w tzw. głównych językach świata (tj. językach o dużej liczbie użytkowników, posiadających ugruntowaną tradycję literacką stanowiącą znaczący wkład w kulturę światową) – w większości europejskich. Opierają się one przede wszystkim na zestawianiu znaczeń przysłów w różnych językach i grupowaniu ich według klucza tematyczno-semantycznego (Petrova 2015; Lauhakangas 2015).

Cechy definicyjne przysłów wypracowane głównie na materiale europejskim, były analizowane w odniesieniu do osiągnięć paremiologii afrykanistycznej. Zarysowany został profil badawczy opracowań dotyczących przysłów afrykańskich, ze szczególnym uwzględnieniem przysłów hausa. Zastosowano metody ekstrakcyjno-kompilacyjne, takie jak

17 kwerenda oraz komparatywna analiza źródeł, która objęła prace z zakresu paremiologii światowej i literatury hausa, ze szczególnym uwzględnieniem dorobku hausańskiej i polskiej nauki.

W analizie kulturowych aspektów przysłów, przyjęta została perspektywa etnolingwistyczna bazująca na założeniach teorii językowego obrazu świata (=JOS, Bartmiński 1977). Przysłowia funkcjonują w ramach JOS danego ludu (narodu).

Podstawowe założenie teorii JOS mówi, że sposóby konceptualizacji oraz rozumienia świata przez ludzi są zakodowane w ich języku. Bartmiński pisze, że JOS to „zawarta w języku, różnie zwerbalizowana interpretacja rzeczywistości dająca się ująć w postaci zespołu sądów o świecie (…) [m]ogą to być sądy „utrwalone” (…) w kliszowanych tekstach (np.

przysłowiach)”. Natępnie dodaje:

Pojęcie językowego obrazu świata pozwala poprzez analizę danych językowych docierać do sposobów postrzegania i konceptualizacji świata przez człowieka, do psychospołecznych mechanizmów kategoryzacji zjawisk, a więc poznawać mentalność mówiących.

(Bartmiński 1977: 12)

„Utajoną” funkcją przysłów jest przekazywanie określonego obrazu świata, tj. sposobu interpretacji i analizowania zachowań i doświadczeń ludzi oraz postrzegania określonych sytuacji (Finnegan 1970: 401). Przysłowia stanowią zatem doskonały materiał do badania JOS, gdyż bezpośrednio lub pośrednio wyrażają „sądy o świecie”, przyjmowane za prawdziwe przez osoby, które je wypowiadają. Występowanie określonych cech obiektów świata pozajęzykowego i przekonań o sposobach ich istnienia w tekstach folkloru, czyli tekstach kliszowanych, reprodukowanych, zwłaszcza przysłowiach, świadczy o ich ustabilizowaniu (Barmiński 1977: 50). Pozwala to nakreślić na ich podstawie JOS danej społeczności. Cechy kultury Hausa zostaną odczytane przez pryzmat kulturemów (Burkhardt 2008) zawartych w przysłowiach. Ten termin obejmuje to, co w translatologii określa się jako realia kulturowe, nazywane niekiedy też elementami kulturowymi (Skibińska 1999; Lewicki 2000; Hejwowski 2015) oraz nieco węższy termin ukuty na gruncie etnolingwistyki – słowa- klucze kultury (Wierzbicka 1997; Schultze 1999).

W badaniach językowo-kulturowych nad JOS szczególną rolę odgrywa leksyka. Na istotność analizy słownictwa w wskazał Bartmiński (1977: 13):

Uprzywilejowaną podstawą poznania obrazu świata jest słownictwo stanowiące klasyfikator społecznych doświadczeń i zawierające inwentarz pojęć relewantnych egzystencjalnie, społecznie i kulturowo.

(Bartmiński 1977: 13)

18 Podobne wnioski, nie odwołując się jednak do pojęcia JOS, wysnuła Wierzbicka (1997: 1), która zauważyła ścisły związek między słownictwem danego języka a życiem posługujących się nim ludzi, pisząc: „There is a very close link between the life of a society and the lexicon of the language spoken by it”. W rozwijanych przez nią badaniach zasoby słownictwa danego języka stanowią punkt wyjścia do jego opisania. Część z tych zasobów koduje specyficzne dla danej kultury pojęcia (lub specyficzny sposób ich rozumienia), w oparciu o które można ją scharakteryzować:

To describe a language we need to describe, first of all, its vocabulary (...) The task of describing a culture can be approached in many different ways, but I suggest that one useful and illuminating way of doing so is to adopt the linguistic model, and to describe a society’s

"key words" (embodying key concepts)...

(Wierzbicka 1996: 527)

Etnolingwistyczna analiza leksyki stanowi zatem sposób na dokładniejsze poznanie uwarunkowanych kulturowo i środowiskowo sposobów konceptualizacji pojęć w danej społeczności, i pozwala orzekać o kulturze ludzi posługujących się danym językiem.

Jednakże nie cały leksykon języka ma wartość w kontekście badań językowo-kulturowych, a jedynie wyrazy mające status słów-kluczy („key words”) (Wierzbicka 1996). Są one zbiorem elementów o szczególnym znaczeniu dla rozumienia kultury, które rozpoznawane są w znacznej mierze na drodze intuicji. W niniejszej pracy posługuję się terminem słowa-klucze kultury w rozumieniu zaproponowanym przez Wierzbicką:

"Key words" are words which are particularly important and revealing in a given culture.(…) There is no finite set of such words in a language, and there is no "objective discovery procedure" for identifying them. To show that a particular word is of special importance in a given culture, one has to make a case for it (…) How can one justify the claim that a particular word is one of a culture's "key words"? To begin with, one may want to establish (with or without the help of a frequency dictionary) that the word in question is a common word, not a marginal word. One may also want to establish that the word in question (whatever its overall frequency) is very frequently used in one particular semantic domain, for example, in the domain of emotions, or in the domain of moral judgments. Furthermore, one may want to show that this word is at the center of a whole phraseological cluster (…) One may also be able to show that the proposed "key word" occurs frequently in proverbs, in sayings, in popular songs, in book titles, and so on. But the question is not how to "prove" whether or not a particular word is one of the culture's key words, but rather to be able to say something significant and revealing about that culture by undertaking an in-depth study of some of them. If our choice of words to focus on is not "inspired" we will simply not be able to demonstrate anything of interest.

(Wierzbicka 1997: 15-16)

19 Badaczka zwróciła uwagę, że słowa-klucze często występują w przysłowiach i powiedzeniach. Wyróżnianie słów-kluczy jest także oparte m.in. na ich zaświadczonej obecności w tekstach kultury. Przysłowia to zatem teksty, które zawierają liczne słowa- klucze, które stanowią oś ich treści i kodują informacje niezbędne do ich właściwej interpretacji opartej na rozumieniu odów t rowyc . Kody kulturowe to niejawny system słów, symboli lub zachowań używanych do przekazywania wiadomości zrozumiałych tylko w określonych kontekstach:

...the understanding of culture is often expressed through the use of codes. Codes are ‘a secret system of words, symbols or behaviours’ that are used to convey messages that are contextually bound. Codes are generally expressed at an observable level, through verbal and non-verbal means, but they are the result of the effects of, and interaction with, the other levels of culture. This means that what is observed often does not make sense to the outsider. The codes are known only to their authors and inventors, the insider group. They can be used as shorthand by such a group for brevity or to allow rapid communication. They can also be used to disguise the ‘real message’ and to keep it hidden from outsiders (...) Codes can be used both consciously and unconsciously and they are invariably difficult to comprehend. Like an enigmatic crossword, it is necessary to divine the rules that will expose the underlying themes to enable the puzzle to be fitted together.

(Hyatt i Simons 1999: 28)

Przysłowia są werbalną manifestacją kodów kulturowych używanych zarówno w sposób świadomy, jak i nieświadomy. Ich przekaz (zawierający kody kulturowe) jest uwarunkowany kontekstem użycia i jest czytelny tylko dla określonej ekskluzywnej grupy osób (ludu, narodu), podczas gdy pozostaje ukryty dla innych ludzi. Przysłowia mogą zatem służyć do szybkiej i efektywnej komunikacji w obrębie grupy znającej określone kody kulturowe, jednocześnie pozostając nieczytelne dla osób z poza niej.

Praca podejmuje też próbę interpretacji przysłów z wykorzystaniem metodologii kognitywnej poprzez analizę kognitywną kodu kulturowego przysłów, która opiera się na zmodyfikowanej teorii metafory pojęciowej Lakoffa-Johnsona (1980). Powstawanie przysłów jest procesem kognitywnym o metaforycznej naturze. Szpila (2003: 318) zaproponował, że przysłowia interpretowane mogą być jako ,,martwe metafory" (dead metaphors). Pod tym terminem należy rozumieć metafory, które zostały uprzednio odczytane w kontekście danej kultury, a ich znaczenie jest niezmienne i silnie skorelowane z użytą do jego wyrażenia leksyką. Inni badacze zauważli, że metafora wykazuje wiele podobieństw do przysłowia pod względem struktury kognitywnej, przede wszystkim na poziomie obrazowania (imagery), ale także rzutowania (mapping) i formy. Rozumienie przysłów opiera się na rozumieniu

20 określonych pojęć kognitywnych (cognitive concepts), nazywanych konceptami przysłów (proverb concepts), które są tożsame na poziomie mentalnym (Lewandowska i in. 2014: 167):

From the cognitivist point of view, proverbs can be perceived as stereotyped speech-forms that, like metaphors, are based on socially efficient cognitive concepts! The underlying hypothesis is that many proverbs and metaphors share a similar or even identical cognitive structure.

Evidence for this link between metaphors and proverbs can be found in their equivalent imagery.

(Lewandowska i in. 2014: 166)

Przysłowia metaforyczne (figuratywne) oparte są na przenośnym obrazowaniu, ta cecha sprawia, że są one „prawdziwymi pojęciami metaforycznymi” (true metaphorical concepts).

Można je zatem skutecznie analizować z wykorzystaniem metod, które znalazły zastosowanie w badaniach nad metaforą. Ich koncepty są na poziomie funkcjonalnym równoważne pojęciom metaforycznym (Lewandowska i in. 2014: 179, 182 - przypis 92).

Przysłowia są środkami ekspresji specyficznymi dla danej kultury, co znajduje odzwierciedlenie na poziomie leksykalnym. Z tego powodu ich interpretacja w kategoriach metafory pojęciowej wspomagana jest przez model słów-kluczy kultury (Wierzbicka 1997), które stanowią wykładniki ich domen źródłowych. Ich znaczenia z kolei wskazują na domenę docelową (Szpila 2003). Tak więc domena źródłowa to, treść przysłowia, leksyka, podczas gdy domeną docelową nazywany jest koncept przysłowia, sens, przekaz:

Metaphorical proverbs involve two important domains: the source domain and the target domain [...]. Of interest to a proverb researcher are both domains. The latter domain gives an insight into the conceptual domains for which the language community forms proverbs [...].

The target domain is then structured by different proverbs, which establish an internal hierarchy within a conceptual category.

(Szpila 2003: 3)

Metafory są bardzo częste w przysłowiach, ale stanowią tylko ich opcjonalną cechę.

Istnieje bowiem wiele przysłów niemetaforycznych (niefiguratywnych), które są rozumiane słowo po słowie (dosłownie) (Lewandowska i in. 2014: 166–167, 182 - przypis 92). Koncepty przysłów nie zawierających metafor ukształtowane są za pomocą samego języka i / lub oparte na okolicznościach nie wymagających udziału wyobraźni pozajęzykowej. To właśnie odróżnia je funkcjonalnie od konceptów przysłów metaforycznych (Lewandowska i in. 2014:

177–178). Zatem z punktu widzenia teorii metafory pojęciowej, w takich paremiach dochodzi do nakładania się ich domeny źródłowej i docelowej (Szpila 2003: 3).

21 Zastosowanie modelu słów-kluczy i teorii metafory pojęciowej w stosunku do przysłów ułatwia wyszukiwanie ich ekwiwalentów funkcjonalnych i znaczeniowych w innych językach, co z kolei znajduje swoje zastosowanie, m.in. w tłumaczeniu z hausa na polski, z uwzględnieniem różnic w kodach kulturowych posłgujących się tymi językami społeczności.

Cechy wspólne i odrębności zawarte są zarówno w znaczeniu (sensie) przysłów, jak sposobach jego konceptualizacji. XIX i XX-wieczne badania nad „egzotycznymi”⁸ językami Nowego Świata dowiodły istnienia znaczących konceptualnych różnic zakodowanych w leksyce poszczególnych języków, które przeważają nad cechami uniwersalnymi (Goddard 1994: 14). Słownictwo języka (w odróżnieniu od gramatyki) cechuje się zachowawczością, ale jednocześnie stosunkowo szybko reaguje na zmiany

„społecznej rzeczywistości” (powstawanie nowych wyrazów). Sprawia to, że leksyka stanowi doskonały materiał do interpretacji kulturowych, zwłaszcza w perspektywie porównawczej (Wierzbicka 1986: 350).

Spiro (1984: 344–345 za Wierzbicką 1993: 207) pisał, że: „there is no adequate way of rendering the conceptual systems of one culture by the concepts of another”. Wtóruje mu Wierzbicka (2005: 260), która idzie o krok dalej i mówi już nie tylko o „koncepcjach”, ale o

„postrzeganiu” i „myśli ludzkiej”, które, jak dowodzi, mają „uniwersalne jądro’ (ang.

universal core. Jego istnienie pozwala na porównywanie i tłumacznie systemów konceptualizacji różnych kultur i języków:

...the variability of human cognition is not limitless; on the contrary, as empirical cross- linguistic research shows, there is a universal core of human thought, a universal repertoire of conceptual resources that constitutes the bedrock of all human understanding, including intercultural understanding and communication. This universal core of human thought can be specified (...) through any natural language, and it can serve as a basis for studying the variability of human cognition in a way that would make different conceptual systems comparable and mutually translatable.

Na poziomie leksyki świadectwem „uniwersalnego jądra” myśli ludzkiej jest obecność ekwiwalentnych znaczeniowo (lub bardzo podobnych) przysłów w językach odległych od siebie geograficznie i kulturowo, które posługują się tymi samymi słowami kluczowymi.

Na poziomie kognitywnym o podobieństwach świadczy obecność tych samych konceptów przysłów. Przysłowia posługują się rzutowaniem (mapping) domeny źródłowej

8 „Egzotyczny” oznacza tutaj przede wszystkim „inny od europejskiego”. W tym sensie „egzotyczny” jest także język hausa.

22 na domenę docelową (koncept przysłowia). Cecha ta, wspólna dla przysłów i metafor, umożliwia pogrupowanie paremii różnych języków i kultur według wspólnego dla nich wszystkich konceptu przysłowia, który stanowi “a joint cognitive basis for the intercultural comprehension of proverbs in different languages”. Zachodzi przy tym zależność: im dokładniej przysłowie pasuje do swojej struktury kognitywnej (dosłowniej ją odzwierciedla), tym częściej jego warianty występują w różnych językach (Lewandowska i in. 2014: 174, 176). Dzieje się tak ponieważ “[f]rom the cognitive point of view proverbs are linguistically and culturally coined frames” (Lewandowska et al. 2014: 162).

Zastosowanie teorii metafory pojęciowej do porównywania przysłów w dwóch językach pozwala uwzględnić w badaniu ich odrębności i podobieństwa semantyczne oraz leksykalne z odniesieniem do zawartych w nich kodów kulturowych. Dzięki tej metodzie można zidentyfikować w różnych językach przysłowia o różnym stopniu podobieństwa, w oparciu o precyzyjnie określone i porównywalne elementy. Są nimi konstytutywne skladniki metafory pojęciowej w postaci domeny źrodłowej i docelowej (konceptu przysłowia).

Odrębny tok analizy służy pokazaniu, że przysłowia hausa funkcjonują jako element tradycyjnej strategii narracyjnej świadomie stosowanej przez użytkowników języka. Analiza przysłów na płaszczyźnie komunikacyjno-sytuacyjnej obejmuje materiał językowy zaczerpnięty z mowy potocznej, radia, filmów oraz oratury i literatury pięknej. W rodziale trzecim przysłowia hausa opisane zostaną jako akty mowy z odniesieniem do typologii wprowadzonej przez Austina (1962) oraz rozszerzonej przez Searla (1969). Zgodnie z wersją Teorii Aktów Mowy przyjętą w niniejszej pracy, przysłowia są aktami pośrednimi, tj. ich odczytanie różni się w zależności od kontekstu. Analizowane przysłowia przyporządkowane zostaną do kategorii ze względu na intencje wypowiadającego ukierunkowane na niego samego (moc illokucyjną) lub na wywołanie określonej reakcji odbiorcy (moc perlokucyjną) lub ich brak (jedynie artykułowanie wypowiedzi, czyli moc lokucyjna). Mogą zostać rozpoznane jako jeden z pięciu możliwych typów aktów mowy (Searl 1969):

1. asercje – przedstawiają sądy (moc lokucyjna), np. wątpienie, podziw

2. akty dyrektywne – ich celem jest wywarcie nacisku na odbiorcę i wpłynięcie na jego zachowanie (moc perlokucyjna), np. rozkaz, prośba

3. akty komisywne – wyrażają podjęcie działania albo zobowiązania (moc illokucyjna), np. obietnica

4. akty ekspresywne – wyrażają stany emocjonalne i postawy mówiącego (moc illokucyjna), np. gratulacje, kondolencje

23 5. akty deklaratywne – ich celem jest stworzenie nowego stanu rzeczy (moc illokucyjna i

perlokucyjna), np. zaklęcie, wyrok sądowy, modlitwa.

W rozdziale czwartym zadaniem jest zbadanie cech tekstulanych i dyskursywnych przysłów hausa, co pozwala na skonfrontowanie ich zakresu użycia z sytuacją innych języków, ze szczególnym odniesieniem do prac z zakresu badań nad tekstem, dyskursem i komunikacja międzykulturową (Okulska et al. 2018). Analiza cech przysłów hausa i ich funkcjonowania opiera się na tekstualnym ujęciu językowym z kategorią gatunków dyskursu i odnosi się do interpretacji tekstu jako wydarzenia komunikacyjnego (Duszak 1998: 28). Tekst jest traktowany jako kompleksowe i zintegrowane działanie oraz produkt procesu interpretacji w dynamicznej relacji nadawczo-odbiorczej. Badaniu poddane zostały próbki tekstów zaczerpniętych z literatury naukowej, kazań muzułmańskich oraz prasy politycznej.

Przysłowia języka hausa, które są elementem strategii dyskursywnych w każdym z wymienionych wyżej typów dyskursu, są interpretowane jako ważny element kulturowej normy komunikacji językowej. Podjęta w niniejszej pracy analiza znaczenia przysłów hausa w JOS oraz działaniowo-integracyjnym procesie negocjowania znaczeń i sensów zbiorowych uwzględnia charakter tradycji ustnej ludu Hausa, która znajduje odzwierciedlenie w literaturze i akceptowanej normie użycia języka w różnych sytuacjach komunikacyjnych.

Z uwzględnieniem osiągnięć współczesnej paremiologii (Hrisztowa-Gotthardt i Varga 2015) oraz w odwołaniu do teorii Krytycznej Analizy Dyskursu (Fairclough 2010, 2012; Gee 1999) i teorii pragmatyki (Fraser 1996; Levinson 1983), przeprowadzona zostanie analiza przysłów hausa interpretowanych jako specyficzny przykład mowy przytoczonej (Dutka- Mańkowska 2016) w dyskursach. Zastosowane metody obejmują interpretację (Topczewska 2018) i semiotyczną dekompozycję (Czerwiński 2016) dyskursu, a także analizę semantycznych i logicznych aspektów przysłów (Bogusławski 1976). W stosunku do każdego z dyskursów, który będzie analizowany, zastosowane zostaną odpowiednie metody interpretacji z odniesieniem do literatury teoretycznej: dyskurs potoczny i filmy (Clayman &

Gill 2012; ten Have 1999), dyskurs literacki (Tan 2012; Thornborrow 2012); dyskurs medialny (Bednarek 1977; O’Keeffe 1977, 2012); religijny (Hjelm 2013; McIntyre 2010);

polityczny (Chilton 2004; Okulska & Cap 2010; Witosz 2018; Wodak 2012); akademicki (Duszak 1987; Lakić, Živković i Vuković 2015; Pawlak 2018).

Do analizy użycia przysłów w dyskursie polityczno-medialnym zastosowana zostanie teoria Markerów Pragmatycznych (ang. Pragmatic Markers), która definiuje je jako

“linguistically encoded clues which signal the speaker’s potential communicative intentions”

(Fraser 1996: 168). Markery Pragmatyczne (w skrócie MP) to niejednorodna klasa wyrażeń

24 pełniących funkcje pragmatyczne zaczerpniętych z zasobu gramatycznego i leksykalnego języka. Czasowniki, rzeczowniki, przysłówki, a nawet idiomy są mogą zostać użyte jako MP (Fraser 1996: 170-171). Kwestia tego, co stanowi główną cechę MP, nie jest definitywnie rozwiązana. Poszczególni badacze akcentują zwykle jeden aspekt MP, spychając inne na margines, cf.

For many scholars, the central function of pragmatic markers is to express the relation or relevance of an utterance to the preceding utterance or to the context.

(Brinton 1996: 30)

These expressions occur as part of a discourse segment but are not part of the propositional content of the message conveyed, and they do not contribute to the meaning of the proposition, per se. However, they do signal aspects of the message the speaker wishes to convey.

(Fraser 2009: 295)

Przede wszystkim MP mogą mieć dwa rodzaje znaczeń: reprezentacyjne lub proceduralne.

Znaczenie reprezentacyjne wyraża pojęcia, a zatem jest do pewnego stopnia ustalone. Z kolei znaczenie proceduralne buduje relacje zdania (markera) do poprzedzającego je dyskursu.

Dlatego też pojawia się ono w kontekście. Te dwa typy znaczenia pragmatycznego znajdują się w opozycji binarnej (Fraser 1996: 170; Kibiki 2019: 30). Analizując arì m a w dyskursie politycznym będę się odwoływał do ich znaczeń propozycjonalnych (dosłownych) i reprezentacyjnych (pragmatycznych), czyli tzw. przesłania. Przysłowia, służąc jako MP, mają tzw. znaczenie reprezentacyjne, tj. “they contribute conceptual information over and above that of the propositional meaning [of the utterance]” (Fraser 1996: 171), w przeciwieństwie do Markerów Dyskursu (ang. Discourse Markers), które mają jedynie tzw. znaczenie proceduralne, dostarczające wskazówek, jak należy interpretować wypowiedź (Fraser 1996:

186).

0.4 Cel, zakres i układ pracy

Niniejsza praca koncentruje się na zjawiskach związanych ze stosunkowo częstym używaniem przysłów w języku hausa w różnorodnych sytuacjach. Ma to swoje uzasadnienie kulturowe oraz wynika z głębokiego osadzenia języka hausa w tradycji ustnej. Zjawisko to zostało rozpoznane jako istotna cecha tego języka i posługujących się nim społeczności⁹ (Ɗan’Iya 1997: 3; Kirk-Greene 1966: ix-xv; Furniss 1996: 71).

9 Wśród niektórych grup etnicznych Afryki, np. ludów nilockich, takich jak Nuerowie z Południowego Sudanu, a także niektórych ludów San z południa kontynentu, przysłowia nie mają dużego znaczenia społecznego i

25 Projekt doktorski obejmował zebranie informacji na temat cech kulturowych przysłów hausa i ich stosowania w wybranych typach wypowiedzi. W tym celu zgromadzono liczne przykłady zaczerpnięte z różnych źródeł: (a) zbiorów paremii skomponowanych przez badaczy rodzimych (m.in. Ɗanhausa 2012; Ɗanyaya 2007; Yunusa 1977) oraz europejskich (głównie Kirk-Greene 1966); (b) słowników hausa-angielskich, które zawierają w opisach haseł liczne przysłowia wraz z ich objaśnieniem (Abraham 1962; Bargery 1934); (c) tekstów reprezentujących główne typy dyskursu: literackich (Ɗangambo 1978; Imam 1937; Katsina 1983; Umar 2009); prasowych (gazety i serwisy internetowe: Albishir, Al-Mizan, Aminya, BBC Hausa, Gaskiya ta fi kwabo, Leadership a yau); artykułów naukowych (m.in. Aminu 2015; Dogon-Daji 2016; Fagge 2001) oraz języka mówionego (w odwołaniu do dialogów filmowych i pochodzących z opracowań do nauki języka hausa).

Badania nastawione były na rozumienie oraz przekraczanie barier językowych i kulturowych. Ich centralną kwestię stanowił dystans kulturowy w przysłowiach hausa rozumiany jako odmienności i podobieństwa w sposobie kodowania treści kulturowych w kontraście do metod obrazowania znanych z języka polskiego i zrozumiałych z perspektywy szeroko pojętej kultury europejskiej (tożsamej z perspektywą badacza). „Leksyka danego języka […liczba] przysłów, czy porównań dotyczących konkretnego zjawiska pozajęzykowego świadczy o jego ważności / nieważności w danej kulturze posługującej się konkretnym językiem” (Stanek 2009: 192). Analiza materiału językowego w postaci przysłów pozwala na wyróżnianie najważniejszych elementów kultury w nich zawartych. Punkt wyjścia stanowiły pojawiające się w przysłowiach hausa słowa klucze kultury (Wierzbicka 1997) interpretowane jako leksykalne wykładniki dystansu kulturowego, jednakże w toku badań ukierunkowanie projektu uległo zmianie. Warsztat etnolingwistyczny został poszerzony o elementy teorii metafory pojęciowej (Lakoff i Johnson 1980). Przeniosło to badania z poziomu leksyki na poziom semantyki, a w konsekwencji pragmatyki. Materiał badawczy zacząłem analizować z perspektywy tekstowo-dyskursywnej, co sprawiło, że substrat porównawczy zszedł na margines, a jako główny cel pracy wyłoniła się funkcjonalno- semantyczna analiza kulturowo uwarunkowanego użycia przysłów w różnych tekstach (interpretowanych jako akty mowy w znaczeniu wprowadzonym przez Austina (1962) i rozwiniętym przez Searla (1969)) reprezentujących wybrane typy dyskursu. Zgromadzone dane zawierają przykłady różnych sposobów stosowania przysłów przez hausafonów.

komunikacyjnego. Z kolei dla innych społeczności, np. Zulusów z Afryki Południowej oraz Mongo z Konga, a także ludów zamieszkujących Afrykę Zachodnią, np. Bambara, pełnią one doniosłą rolę i są używane „ciągle”, a nawet „co dwe lub trzy frazy w codziennej konwersacji” i „bez ich znajomości nie sposób zrozumieć aluzyjnej rozmowy” (Finnegan 1970: 379. 400, 402). Hausa należy do takich społeczności.

26 W niniejszej rozprawie przedstawione zostaną naukowe metody służące do porównań kulturowych opartych na świadectwach językowych takich jak przysłowia. Są one wytworem użytkowników konkretnego języka, należących do określonej kultury. Zatem porównywanie przysłów, stanowiących dorobek językowy różnych kultur, jest w istocie porównywaniem wartości i norm kulturowych. Celem rozprawy jest opisanie dystansu kulturowego budowanego w przysłowiach hausa poprzez wyodrębnienie różnic i podobieństw wybranych aspektów przysłów hausa w odniesieniu do sytuacji znanej z kultury europejskiej, ze szczególnym uwzględnieniem dorobku polskiej paremiografii i paremiologii. Badania nad przysłowiami hausa stoją na wysokim poziomie zaawansowania w stosunku do innych języków afrykańskich i nie ustępują wielu językom używanym w innych częściach świata (patrz sekcja 1.4). Daje to pole do porównań międzyjęzykowych i międzykulturowych.

W pracy zaprezentowano, jak kody kulturowe, zawarte w przysłowiach hausa, mogą być rozpoznawane na podstawie leksyki oraz pomocniczą rolę analizy metafor pojęciowych zawartych w przysłowiach (Lakoff i Johnson 1980). Głównym wątkiem pracy są kulturowe uwarunkowania funkcji przysłów w budowaniu różnych typów dyskursu. Przebadanie przysłów hausa w różnorodnych kontekstach użycia pozwoliło zaobserwować ich role w kreowaniu językowego obrazu świata Hausańczyków (Bartmiński 1977). Prowadzi to do głębszego zrozumienia, jak tradycyjna kultura Hausa funkcjonuje współcześnie w swoim wymiarze językowym. Daje to możliwość metodologicznego wzbogacenia warsztatu tłumacza z języków odległych geograficznie i kulturowo.

Elementy komparatystyczne obejmują przytaczanie prac dotyczących innych języków (głównie polskiego), które poruszają wybrane zagadnienia. Niekiedy przysłowia hausa zestawione są z przysłowiami polskimi i/lub angielskimi w odniesieniu do zawartych w nich treści i metafor, a także stylu. Takie podejście znajduje swoje uzasadnienie w fakcie, że projekt doktorski dotyczył języka hausa, a badania były prowadzone na materiale tylko tego języka. Nie prowadzono badań na materiale przysłów polskich ani innych języków, a wiedzę na ich temat zaczerpnięto z licznych dostępnych prac, poruszających szczegółowe zagadnienia w obrębie paremiologii.

Badania cząstkowe prowadzone w ramach projektu doktorskiego i ich wyniki zostały przedstawione w poszczególnych rozdziałach. Układ rozprawy odzwierciedla etapy prac nad projektem, które można wyodrębnić w oparciu o rodzaj napotykanych problemów badawczych oraz zastosowane sposoby ich rozwiązania. Wstęp zawiera podstawowe informacje o języku i literaturze hausa, opis metodologii zastosowanych w badaniach oraz cel, zakres i układ pracy.

27 W rozdziale pierwszym, poświęconym charakterystyce przysłów hausa ( arì m a ) na tle przysłów w innych językach świata, omówione zostanie pochodzenie paremii oraz kwestia ich definicji (sekcja 1.1). Ponadto zaprezentowana będzie obszerna charakterystyka gatunku (sekcja 1.2), obejmująca wszystkie aspekty przysłów hausa, począwszy od ich struktury gramatyczno-syntaktycznej, poprzez leksykę i semantykę, kończąc na omówieniu ich wymiaru kulturowo-społecznego. Omówienie stanu badań nad przysłowiami Afryki Subsaharyjskiej pojawi się w dalszej części pracy (sekcja 1.3). Rozdział pierwszy dysertacji zawierać będzie także przegląd źródeł wykorzystanych przy jej pisaniu oraz podsumuje aktualny stan badań nad przysłowiami hausa, podając liczne referencje do literatury przedmiotu (sekcja 1.4).

Rozdział drugi w całości poświęcony będzie kulturowym aspektom przysłów hausa.

Zaprezentowane zostaną dwa studia przypadku poprzedzone krótkimi wprowadzeniami teoretycznymi. Na początku zaprezentowane zostnie zastosowanie teorii słów kluczy kultury do badania dystansu kulturowego na materiale przysłów (sekcja 2.1). Dalsza część rozdziału poświecona będzie dociekaniom kognitywnym, w których teoria metafory pojęciowej służy jako narzędzie interpretowania przysłów oraz kategoryzowania ich według klucza przynależności do domeny kognitywnej (sekcja 2.2). Praktyczne zastosowanie narzędzi analizy etnolingwistycznej i kognitywnej przysłów hausa do ustalania ich przekładu na język polski zaprezentowane zostanie w sekcji 2.3.

W rozdziale trzecim przeprowadzona zostanie analiza przysłów hausa na płaszczyźnie komunikacyjno-sytuacyjnej jako elementów mowy potocznej. Rozpocznie się ona od opisania ich miejsca w normie językowej hausa (sekcja 3.1). Następnie omówione będą przykłady wykorzystania przysłów w różnych funkcjach w języku potocznym, radiu oraz filmach (sekcja 3.2). Na koniec zaprezentowane zostaną wyniki badań przeprowadzonych na materiale tekstów ustnych i literackich, operujących tradycyjną strategią narracyjną, której stałym elementem są przysłowia hausa (sekcja 3.3).

Rozdział czwarty poświęcony będzie badaniu przysłów hausa na płaszczyźnie tekstowo- dyskursywnej. Skupi się on na zróżnicowaniu typów dyskursu, w których przysłowia hausa znajdują swoje zastosowanie. W sekcji 4.1 zademonstrowane zostanie jak kognitywne podstawy postrzegania mówienia w kulturze i języku hausa, znajdują swoje przełożenie na dyskursywne cechy języka. W rozdziale czwartym zaprezentowane zostaną trzy typy dyskursu. Najwięcej miejsca poświęcone będzie dyskursowi politycznemu (sekcja 4.2).

Użyciu przysłów w tym typie dyskursu poświęciłem dotychczas sporo uwagi w moich badaniach, przeprowadzonych na materiale prasy w języku hausa. Pozostałe dwa typy

28 dyskursu, które zostaną ujęte w pracy, to dyskurs religijny i naukowy. Sekcja 4.3 poświęcona pierwszemu z nich omówi rolę przysłów w dyskursie religijnym ze szczególnym odwołaniem do wypowiedzi liderów religijnych zawierających pouczenia ( r ɗ ) oraz religijno- politycznej poezji j mi. Dyskursem naukowym zajmę się w sekcji (4.4), do której przykłady zostały zgromadzone w trakcie zbierania materiałów do niniejszej pracy. Ten szczególny przypadek użycia przysłów, charakterystyczny dla kultury Hausa, służy jako przykład obowiązywania innych norm w różnych dziedzinach działalności ludzkiej w poszczególnych społecznościach, należących do różnych kręgów kulturowych.

Na końcu dysertacji znajdą się wnioski płynące z całości badań przeprowadzonych w ramach projektu doktorskiego, którego efektem jest niniejsza praca. Stanowią one z jednej strony zbiór uogólnionych najważniejszych wniosków z badań cząstkowych, z drugiej natomiast zestawiają je ze sobą, pozwalając wysnuć głębsze wnioski pośrednie.

Praca opatrzona jest aneksem, w którym zamieszczone zostały przykłady przysłów hausa wraz z ich polskimi ekwiwalentami tłumaczeniowymi. Tam, gdzie to możliwe są to polskie przysłowia zaczerpnięte z dostępnych zbiorów, m.in. Kłosińskiej (2011) i Krzyżanowskiego (1969-78). Proponowane polskie przekłady zostały uzyskane poprzez zastosowanie metod porównywania przysłów, które zostaną opisane w niniejszej pracy. Słowniczek dzieli się na kategorie tematyczne, w których ułożone są hasła (słowa kluczowe) odpowiadające grupom przysłów, ułożone alfabetycznie.