RO C ZNIK I G L E B O Z N A W C Z E TOM LIX NR 1 W ARSZAW A 2 008: 1 3 4 -1 4 0
BOŻENA ŁEMKOWSKA, PAWEŁ SOWIŃSKI
EWOLUCJA „RĘDZIN PO JEZIORNYCH”
W KRAJOBRAZIE POJEZIERZA MAZURSKIEGO
EVOLUTION OF „POST-LAKE RENDZINAS”
IN THE LANDSCAPE OF THE M AZURIAN LAKELAND
Katedra Gleboznawstwa i Ochrony Gleb; Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
A bstract: O ne o f the p eculiarities o f the young glacial lacustrine landscape are gyttja deposits areas, form ed as a result o f lake draining. The soils form ed on calcareous gyttja U ggla [1976] called p ost-lake rendzinas, or quaternary rendzinas. The study w as conducted in O lsztyn L ake land, in the m oraine landscape o f the P om eranian phase o f V istulian glaciation. The study site (Pęglity) is situated in a form er glacial lake, w hose w ater runs o ff into the G iław a River. C atenal exam ination show s that the soil sequence and its evolution is tightly linked to its relief. In the centre o f the depression there are post-lake rendzinas, w hich have been m odified by deluvial processes, leading to an increase in the thickness o f the hum us horizon, until there the deluvial soil is form ed on gyttja.
Słow a k lu c zo w e: P o jezierze M azurskie, rędziny pojeziorne, krajobraz m łodoglacjalny, d en u d a cja a n tro p o g e n ic z n a .
K ey w o rd s’. M asu rian L akeland, p o st-lak e rendzinas, y o ung glacial lan d scap e, an th ro p o g en ic d e n u d a tio n .
WSTĘP
Na przełomie XIX i XX wieku w celu zwiększenia powierzchni użytków zielonych na Pojezierzu Mazurskim spuszczano wody z płytkich jezior. Dzięki zakrojonym na d użą skalę zabiegom hydrotechnicznym , daw ne dna je z io r p rzeob raziły się w gytiowiska, a osady denne w postaci gytii stały się skałami macierzystymi dla nowo powstających gleb. Należy do nich gytia wapienna zawierająca według różnych autorów [Unicki 1979; Markowski 1980; Uggla 1976] 40-50% węglanu wapnia. Specyficznym jej rodzajem jest kreda jeziorna, która zawiera ponad 80% CaCOv Powstawanie gytii wapiennej związane jest z biochemicznym wytrącaniem węglanów w zbiorniku wodnym w wyniku pobierania przez rośliny COr Według Bukowskiej-Jani | Л003] i Janca [ i 98c>/ 1990] red epozycja CaCO^ m ogła 6yć zw iązana procosaiTb k rioch cm iczn e[vo
E w o lu c ja „ ręd zin p o je z io r n y c h ” P o je zie rza M a zu rsk ie g o 135
w ym rażania w ęglanów . Proces ten rozpoczął się u schyłku glacjału i osiągnął maksim um w starszym holocenie [Bukowska-Jania 2003]. D użą rolę w procesie denudacji chemicznej odegrało mieszanie się wód zawierających te same jony oraz fizyczne przesycenie roztworu w wyniku odparowania wody. Obniżanie się zawartości C 0 2, uważane za główny czynnik depozycji [Petelski, Sadurski 1987; Sadurski 1990; Stasiak 1963; Więckowski 1966], Janiec [1989/1990, 1990] traktuje jako element jedynie wspomagający ten proces. Szybkość sedymentacji gytii węglanowej ocenia się na 0,4-2,0 mm rocznie [Stasiak 1963, 1965, 1971].
Głębokie złoża gytii węglanowych występują z reguły w obrębie jezior wypełnia jących rynny glacjalne [Petelski, Sadurski 1987] lub obniżenia bezodpływowe konser wowane martwym lodem [Goździk, Konecka-Betley 1992]. Według Nowaczyka i Tobolskiego [1980] najczęściej spotykane są w zlewni z przewagą glin morenowych, zaś według Petelskiego i Sadurskiego [1987] oraz B ukow skiej-Jani [2003] - w krajobrazie sandrowym, co autorzy ci wiążą z podatnością gruboziarnistych osadów na przemywanie. Położenie zbiornika w pobliżu regionalnej bazy drenażu zapewniającej dopływ wód podziemnych gwarantowało dostawę dużego ładunku węglanów. Na rolę zlewni w tym procesie wskazują Gąsiorowski [2001], Uggla [1964] i Damiez [1995].
Rozmieszczenie złóż gytti węglanowych (kredy jeziornej) na terenie Polski północno- wschodniej rozpatrywano z reguły pod kątem jej eksploatacji na potrzeby nawozowe [Szczepkowski 1965]. Badaniem gleb powstających na tym utworze zajmował się Uggla [1976], który nazywał je rędzinami pojeziomymi lub czwartorzędowymi. Dotychcza sowy stan w iedzy na ich tem at ogranicza się głównie do gleb organogeniczno- węglanowych [Krzywonos 1993; Meller 2003a i b, 2006; Zawadzki 1957]. Autorzy w swych opracowaniach skupiają się na właściwościach gleb torfowo-murszowych podścielonych gytią węglanową, natomiast opracowania dotyczące rędzin pojeziornych bez nadkładu m urszow ego należą do rzadkości [Konecka-Betley, Stefaniak 1983; Prusinkiewicz, Noryśkiewicz 1975; Uggla 1976] i wskazują na potrzebę poszerzenia wiedzy z tego zakresu.
Celem prowadzonych badań jest wstępna analiza usytuowania rędzin pojeziornych w krajobrazie młodoglacjalnym i ich modyfikacji przez procesy denudacji antropogenicznej.
MATERIAŁ I METODY BADAŃ
Badania prowadzono w katenie glebowej Pęglity na Pojezierzu Olsztyńskim w krajobrazie morenowym fazy pomorskiej zlodowacenia Wisły. Obiekt badań położony jest w obrębie dawnego jeziora rynnowego łączącego jezioro Wulpińskie z jeziorem Giłwa. Akwen ten został odwodniony w ramach prac hydrotechnicznych prowadzonych w XIX w. Obecnie jego część wschodnia znajduje się pod wodą, a zachodnia jest użytkowana rolniczo. Obiekt jest odwadniany przez rzekę Giławkę płynącą na dnie rynny. W wyniku spuszczenia wody osady jeziorne znalazły się na powierzchni i zmieniły swój charakter z subhydrycznych na subaeralne. W centralnej części rynny występuje na powierzchni gytia węglanowa stanowiąca główny substrat badanych gleb. Gleby dawnego dna jeziora użytkowane są jako gleby orne lub podlegają trwałemu zadamieniu. Na mapach glebowo- rolniczych przedstawiane są jako mady lub czarne ziemie.
Badania terenowe prowadzono w katenie glebowej Pęglity, gdzie wykonano 4 odkrywki oraz wiercenia w celu pobrania materiału glebowego. W pobranym materiale oznaczono: - skład granulometryczny metodą Bouyoucosa w modyfikacji Cassagrande’a i Pró
13 6 В. Ł em k o w sk a , Р. S o w iń ski
- straty przy wyżarzaniu w piecu muflowym w temperaturze 550°C, - zawartość węglanu wapnia metodą Scheiblera,
- odczyn m etodą potencjometryczną w 1 mol KC1 oraz w H90 , - węgiel organiczny m etodą Kurmiesa,
- gęstość właściwą, objętościową według powszechnie stosowanych metod w gle boznawstwie,
- na podstawie popielności (a) i zawartości węglanu wapnia (b) obliczono zawar tość mineralnych frakcji niewęglanowych с = a-b.
WYNIKI I DYSKUSJA
W katenie Pęglity stwierdzono następującą sekwencję gleb: pararędzina właściwa —» gleba deluwialna właściwa —» rędzina pojezioma —> rędzina pojezioma inicjalna.
W centrum obniżenia, na dnie rynny występują rędziny pojeziome o budowie profilu (A)Cgyca-Cgyca. Charakteryzują się one m ałą zawartością węgla organicznego (0,7%) w poziomie próchnicznym, co sprawia, iż m ają one charakter inicjalny. Zawartość węglanu wapnia przekraczająca w poziomie powierzchniowym 73% (tab.l) nadaje im charakterystyczną szarobiałą barwę i wpływa na wysokie pH. Zmiana zawartości C aC 0 3 w profilu odzwierciedla warunki sedymentacji panujące w dawnym jeziorze i wskazuje na intensywny proces w ytrącania węglanów przed odw odnieniem akwenu. Gytia wapienna jest specyficzną skałą macierzystą wykazującą w badanej katenie uziamienie glin ciężkich pylastych (tab. 2). W stanie przesuszonym w poziomie powierzchniowym ma strukturę gruzełkową, natomiast wraz ze wzrostem wilgotności staje się bardziej mazista i pasto wata. Badane gleby przez znaczną część roku podlegają oddziaływaniu wód gruntowych, które w okresie jesienno-zimowym i na przedwiośniu obejmują cały profil (kwiecień 2007 - 54 cm). Ma to swoje odzwierciedlenie w wilgotności docho dzącej do 80-95% wagowych, co wpływa na stosunki powietrzno-wodne i termiczne. Odróżnia to rędziny pojeziome od rędzin wytworzonych z litych skał wapiennych, które są glebam i ciepłym i, przepuszczalnym i i suchym i [Kuźnicki 1976]. Stw arza to odmienne warunki dla rozwoju roślin, a tym samym akumulacji materii organicznej, ewolucji tych gleb, jak też ich rolniczego wykorzystania. W trakcie prowadzonych badań terenowych stwierdzano słabe zwarcie runi z placami pozbawionymi roślinności, o czym donosił w swych pracach Olkowski [1971].
Wraz z oddalaniem się od centrum obniżenia powiększa się miąższość poziomu próchnicznego i wzrasta zawartość węgla organicznego, a peryferyjnie położone osady jeziorne podlegają modyfikacji przez procesy denudacji antropogenicznej, co inicjuje rozwój gleb deluwialnych na gytii węglanowej. W poziomie powierzchniowym rędziny pojeziornej o sekwencji poziomów Aeca-Cgyca-Cgyica stwierdzono 9,4% węgla oraz 4-krotny w zrost zaw artość części mineralnych niew ęglanow ych w porów naniu z poziomem próchnicznym rędziny inicjalnej. Zaobserwowano również spadek zawartości w ęglanów w całym profilu (ta b .l). Taka sekw encja stanow i specyfikę osadów jeziornych wykazujących niekiedy duże zróżnicowanie w obrębie zbiornika wywołane położeniem, warunkami sedymentacji i dopływem materiału allochtonicznego. Rędzina (profil 2) w badanej katenie pełni rolę przejściow ego ogniw a w rozw oju gleb pojeziornych. Duża zaw artość m aterii organicznej akum ulow anej w warunkach hydromorficznych sprawia, że gleby te w Systematyce gleb Polski [1989] są zaliczane
E w o lu c ja ,, ręd zin p o je z io r n y c h ” P o je zie rza M a zu rsk ie g o 137
TABELA 1. Wybrane właściwości gleb kateny Pęglity TABLE 1. Some properties o f soils in Pęglity catena Poziom genet. Genetic Hori zon Głębok. Depth [cm] Popie ln. Ash Content (a) C a C 0 3 (b) Miner, frakcje niewęglanowe Non-carbonates fractions (с) С pH Gęstość właściwa Specyfic density Gęstość objęt. Bulk density Poro watość Poro sity % н 2о KCl Mg • m 3 %
Rędzina pojezioma inicjalna; Initial Post-lake rendzina
(A) 0-35 89,0 73,4 15,5 0,74 7,6 7,1 2,3 0,8 67,0 Cgyca 35-150 92,5 59,3 33,2 8,1 7,3 2,2 0,7 69,3 Cgyca
Rędzina pojezioma; Post-lake rendzina
Aeca 0-25 81,1 19,4 61,7 9,4 7,7 7,2 2,2 0,7 68,6 Cgyca 25-55 86,2 48,6 37,6 8,0 7,4 2,4 0,7 70,4 Cgyica 55-150 74,6 20,0 54,6 7,8 7,3 2,3 0,4 84,0 Gleba dehiwialna właściwa; Eutric Fluvisols
Ap 0-32 87,6 1,2 86,4 3,71 7,7 7,1 2,5 1,3 47,3 Aeca 32-49 85,6 9,9 75,8 5,59 7,8 7,3 2,3 1,1 52,5 Cgyca 49-52 86,2 48,6 37,6 8,0 7,4 2,4 0,7 70,4 Cgyica 52-150 74,6 20,3 54,3 7,8 7,3 2,3 0,4 84,0 Pararędzina właściwa; Calcaric Regosol
Ap 0-25 95,1 1,0 94,1 1,32 7,8 6,9 2,4 1,4 40,1 ACca 25-36 98,1 1,1 87,0 0,69 8,2 7,0 2,5 1,4 42,9 C cal 36-48 99,3 15,0 84,4 8,3 7,1 2,6 1,5 41,0 Cca2 48-150 97,1 14,0 83,1 8,3 7,1 2,4 1,4 38,9
do czarnych ziem m urszastych, przy czym pom ija się tu znaczący wpływ gytti węglanowej na ich właściwości. Kolejnym etapem w ich ewolucji jest tworzenie się gleb deluwialnych o budowie profilu Ap-Aeca-Cgyca-Cgyica. Ukształtowanie terenu wskazuje, że nadkład mineralny przykrywający osady jeziorne został przemieszczony z przylegającego stoku w wyniku procesów denudacji antropogenicznej. Jest to zjawisko powszechne w krajobrazie m orenowym [Bieniek 1997; Piaścik, Sowiński 2002]. Dwudzielny charakter poziomu próchnicznego jest efektem nakładania się osadów deluwialnych o mniejszej zawartości próchnicy na poziom próchniczny hydromorficzny.
Na wierzchowinie stoku podlegającego procesom denudacji antropogenicznej znajdują się pararędziny właściwe wytworzone z iłów (tab. 2) o sekwencji poziomów Ap-ACca- C cal-C ca2. W yróżniają się one w ysoką zaw artością w ęglanu w apnia (11-15% ), nierównomiernie rozłożonego w profilu. Przemieszczanie tego składnika w głębszych poziomach profilu jest znikome, co należy wiązać z małą przepuszczalnością i słabą podatnością na przemywanie iłu [Wyrwicki 1970]. Z badań Bukowskiej-Jani i Puliny [1999] wynika, iż zawartość CaCO^ w iłach może mieć charakter pierwotny. Migracja węglanów w badanej glebie odbywa się głównie szczelinami, o czym świadczy obecność nalotu węglanowego w poziomie C cal. Wyraźne zubożenie w węglany obserwuje się natomiast w poziomie próchnicznym Ap, co może być związane z nierównomiernym
138 В . Ł em k o w sk a , Р. S o w iń sk i
TABELA 2. Skład granulo metryczny gleb kateny Pęglity TABLE 2. Textural groups o f soils in Pęglity catena N r profilu Profile N o Poziom genet. Genetic horizon Głębo kość Depth [cm] Grupa granulo- metrycz. Soil texture Zawartość [%] frakcji о 0 w mm Content [%] fractions with 0 in mm 1,0-0,1 0,1-0,02 <0,02 <0,002 Rędzina pojezioma inicjalna; Initial Post-lake rendzin
1 (A) Cgyca 0-35 gc 16 21 63 22 Cgyca 35-150 gcp 19 29 52 17 Rędzina pojezioma; Post-lake rendzina
2 Aeca 0-25 gc 34 14 52 11
Cgyca 25-55 gcp 13 36 51 17 Cgyica 55-150
Gleba deluwialna właściwa; Eutric Fluvisos
3 Ap 0-32 gc 34 13 53 19
Aeca 32-49 gs 37 25 38 12 Cgyca 49-52 gcp 20 29 51 17 Cgyica 52-150
Pararędzina właściwa; Calcaric Regosol
4 Ap 0-25 i 9 3 88 47
ACca 25-36 i 9 1 90 79
C cal 36-48 i 9 3 88 37
Cca2 48-150 i 4 1 95 68
rozmieszczeniem węglanów w osadach zastoiskowych lub powierzchniowym przemyciem stymulowanym upraw ą i oddziaływaniem wód opadowych wzbogaconych w C 0 9. Wyrwicki [1970] wskazuje, że miąższość strefy odwapnienia w utworach zwięzłych zależy od intensywności infiltracji wód zawierających C 0 9 i jest dodatnio skorelowana z zawartością iłu. Głębokość tej strefy może osiągać od kilku cm do 4 m. W omawianym profilu wyraźnie pokrywa się z głębokością uprawy, a m ała zawartość węglanów wskazuje na pow ierzchniow ą dekalcytację, o czym świadczy brak strefy wtórnej koncentracji CaCO^ [Wyrwicki 1970] Należy przypuszczać, że wypłukane węglany zasiliły osady jeziorne sąsiedniego zbiornika.
WNIOSKI
1. W katenie Pęglity stwierdzono występowanie specyficznych rędzin pojeziomych oraz gleb deluwialnych. W otoczeniu natomiast występują pararędziny.
2. Ewolucja rędzin pojeziornych związana jest z procesami denudacji antropogeniczr nej i prowadzi do powstania w katenie charakterystycznej sekwencji pedonów: rędzina pojezioma inicjalna - rędzina pojezioma - gleba deluwialna właściwa. 3. Rędziny pojeziorne są glebami młodymi, występują lokalnie w obrębie gytiowisk
E w o lu c ja „ ręd zin p o je z io r n y c h ” P o je zie rza M a zu rsk ie g o 139
LITERATURA
B IE N IE K B. 1997: W łaściw ości i rozw ój gleb deluw ialnych P ojezierza M azurskiego. A cta Acad. A gricult. Tech. Olsz. 64. Suppl. B: 3 -8 2 .
B U K O W S K A -JA N IA E. 2003: R ola system u lodow cow ego w obiegu w ęglanu w apnia w środo w isku przyrodniczym . W yd. U niw er. Śląskiego, K atow ice.
B U K O W S K A -JA N IA E., P U LIN A M. 1999: C alcium carbonate in deposits o f the last S candina vian glaciation and contem porary chem ical denudation in w est Pom eranian - N W Poland, in the light o f m o d e rn p ro c e s se s in S p itsb erg en . Z. G eom orph. N.F. Su p p l. 119. G eb rü d e r B om traeger, B erlin, Stuttgart: 2 1 -3 6 .
FAO-ISSS-ISRIC 1998: Wodd Reference Base for Soil Resources. World Soil Resources Report 84. FAO, Rome. G Ą S IO R O W S K I M. 2001 : L acustrine chalk deposition in Lake K ruklin (N E P oland) as a résultat
décalcification o f the lake catchem ent. Studia Q uaternaria 18: 17-24.
G O Ź D Z IK J., K O N E C K A -B E T L E Y K. 1992: P óźnovistuliańskie utw ory w ęglanow e w zagłębie niach b ezodpływ ow ych rejonu kopalni „B ełchatów ”, cz. 1. G eneza i stratygrafia, cz. 2. Skład chem iczny i m ineralogiczny. Rocz. G lebozn. 43(3/4): 103-124.
D A M IC Z J.1995: Z w iązek w ieku osadów pojeziornych z ich typem litologicznym na W arm ii i M azurach. P rzegl. Geol. 43(1): 3 5 -3 8 .
ILN IC K I P. 1979: Z asady określania złóż gytii w apiennej do produkcji naw ozów w apniow ych. Konf. N auk-tech. „K reda je z io rn a i gytie” . PTPN oZ, Oddz. Z ielona G óra: 7 3 -7 8 .
JA N IEC B. 1989/1990: U kłady w ęglanow e a depozycja C a C 0 3 w w odach naturalnych R oztocza Z achodniego (SE Polska). Ann. U M C S Lublin - P olonia 44/45(8) B: 145-168.
JA N IEC B. 1990: W spraw ie w ęglanow ego system u w ód podziem nych i w arunków potencjal nych depozycji kredy jezio rn ej. P r z e g l Geol. 3: 139-144.
KONECKA-BETLEY K., STEFANIAK P. 1983: Geneza i typologia gleb wytworzonych z kredy jezior nej południowego pasa bagien w Puszczy Kampinowskiej. W: W pływ działalności człowieka na środowisko glebowe w Kampinowskim Parku Narodowym. Wyd. SGGW, Warszawa: 202-213. K R Z Y W O N O S K. 1993: F izyczna i w odna ch arak tery sty k a gleb m in eraln o -w ęg lan o w y ch na
kredzie jezio rn ej. W iad 1M U Z 17(3): 5 7 -7 7 .
K R Z Y W O N O S K. 1992: O rganogeniczne gleby w ęglanow e na kredzie jezio rn ej - charaktery styka i klasyfikacja. W ia d lM U Z 17(3): 3 7 -5 5 .
K U Ź N IC K I F. 1976: R ędziny w ytw orzone ze skał w ęglanow ych różnych form acji geologicznych na obszarze G ór Ś w iętokrzyskich i ich obrzeżenia. Rocz. G lebozn. 27 (2).
M A R K O W SK I S. 1980: S truktura i w łaściw ości podtorfow ych osadów jezio rn y ch rozprzestrze nionych na P om orzu Z achodnim jak o podstaw a ich rozpoznania i klasyfikacji. M ater. Konf. „K reda je z io rn a i g y tie” . T. 2. PTPN oZ, Oddz. G orzów -Z ielona G óra: 4 4 -5 5 .
M E L LE R E. 2003a: W łaściw ości fizyczne gleb gytiow o-m urszow ych w zależności od różnego sposobu ich rolniczego użytkow ania. Zesz. Probl. Post. N auk R o i 493: 6 6 7 -6 7 5 .
M E L LE R E. 2003b: N iektóre w łaściw ości chem iczne różnie użytkow anych gleb gytiow o-m ur- szow ych w pobliżu Jeziora M iedw ie. Rocz. Glebozn. 55(3): 139-146.
M E L LE R E. 2006: P łytkie gleby organogeniczno-w ęglanow e na kredzie jezio rn ej i ich p rzeobra żenia w w yniku upraw y. AR w Szczecinie. R ozpraw y 233.
M U C H O W S K A F., M U C H O W S K I J. 1991: W ykształcenie i sposób w y stęp o w an ia późnogla- cjalnych osadów je z io rn y c h w północno-zachodniej części K rainy W ielkich Jezio r M azur skich. W: A. K ostrzcw ski (red.) G eneza litologia i stratygrafia utw orów czw artorzędow ych. G eografia, W yd. N aukow e U A M , Poznań 50: 143-152.
N O W A CZY K B., T O B O L S K I K. 1980: W spraw ie późnoglacjalnych osadów w apiennych aku- m ulow anych w środow isku w odnym . Bad. Fizjogr. n a d P olską Zach. 33(A ): 6 5 -7 8 . O L K O W S K l M. 1967: N iektóre w łaściw ości fizyczne i chem iczne gytii osuszonych jezior m azur
skich. Zesz. Nauk. WSR Olszl. 23 (566): 2 4 5 -2 6 5 .
O L K O W S K l M. 1971: C harakterystyka w arunków siedliskow ych i roślinności gyliow isk P oje zierza M azu rsk ieg o oraz m ożliw ości ich w ykorzystania jako obiektów lekarskich. Zesz. P r o b l Post. N auk R o i 107: 2 7 -4 7 .
14 0 В. Ł em k o w sk a , Р. S o w iń ski
PIA ŚC IK H., S O W IŃ S K I P. 2002: W pływ denudacji antropogenicznej na rozw ój gleb obniżeń śródm orenow ych w krajobrazie P ojezierza M azurskiego. Zesz. Probl. Post. N a u k Roln. 487: 249-257.
PE TE L SK I K., S A D U R S K I A. 1987: K reda jezio rn a w skaźnikiem holoceńskiej w ym iany w ód podziem nych. Przegl. Geol. 3: 143-147.
PR U S IN K IE W IC Z Z., N O R Y Ś K IE W IC Z B. 1975: G eochem iczne i paleo p ed o lo g iczn e aspekty genezy kredy jezio rn ej ja k o skały m acierzystej północnopolskich rędzin. A cta Univer. Nicol. Coper. G eogr 11(35): 115-127.
SA D U R SK I A. 1990: D yskusja o zw iązkach złóż kredy jezio rn ej z w ęglanow ym system em w ód podziem nych. Przegl. G eol. 7-8: 3 3 4 -3 3 7 .
STA SIA K J. 1963: H istoria je z io ra K ruklin w św ietle osadów strefy litoralnej. W yd. G eol. W ar szaw a, Prac. Geogr. N r 42.
STA SIA K J. 1965: G ytie w apienne w Polsce północnej. Wiad. Melior. 4: 1 00-101.
STA SIA K J. 1971: Szybkość sedym entacji złóż gytii w apiennej. Zesz. Probl. Post. N a u k Roi. 107: 113-119.
SY STE M A T Y K A G LE B PO LSK I 1989: Rocz. G lebozn. 40 (3/4).
SZ C Z E PK O W SK I B. 1965: Stan rozpoznania złóż kredy jeziornej w w oj. olsztyńskim . Przegl. Geol. 1 1 :4 5 7 -4 6 1 .
U G G LA H. 1964: W pływ zlew ni na pow staw anie i niektóre w łaściw ości osadów jezio ro w y ch . Zesz. Nauk. WSR Olszt. 17 (355): 6 4 5 -6 5 4 .
U G G LA H. 1976: „R ęd zin y ” Pojezierza M azurskiego. Rocz. G lebozn. 27(2): 113-125.
W IĘ C K O W SK I K. 1966: O sady denne je z io ra M ikołajskiego. IG PAN Pr. Geogr. 57, PW N W ar szaw a.
W Y RW ICK I R. 1970: W tórna koncentracja w ęglanu w apnia w utw orach ilastych. K wart. Geol. 1 6 :1 0 5 5 -1 0 6 9 .
ZAW ADZK I S. 1957: B adania genezy i ew olucji gleb błotnych w ęglanow ych Lubelszczyzny. Ann. UMCS, Sectio E 12(1): 1-72.
D r B o że n a Ł e m k o w s k a , b le m k o w @ u w m .e d u .p l; D r P a w e ł S o w iń s k i p a w e ls @ u w m .e d u .p l
U W M ; K a te d ra G le b o zn a w stw a i O c h ro n y G leb; P I Ł ó d z k i 3, 1 0 -9 5 7 O lsztyn
