Tadeusz Polak
Oznakowanie zabytków architektury
i budownictwa
Ochrona Zabytków 27/2 (105), 116-128
1974
TADEUSZ POLAK
OZNAKOWANIE ZABYTKÓW ARCHITEKTURY I BUDOWNICTWA
Do w ielu fo rm zabezpieczenia zabytków przed d ew astacją i zniszczeniem n ależy zaliczyć rów
nież oznakow anie poszczególnych obiektów
poprzez zaw ieszenie na nich odpow iednich ta blic — ostrzegaw czych, in fo rm acy jny ch lub inform acyjno-ostrzegaw czych. In fo rm u ją one, że obiekt jest zab ytkiem i podlega ochronie p raw nej oraz o strzegają przed jego dew asta cją. K sz tałty tablic, rodzaje i treści napisów są różne i do dzisiaj nie uporządkow ane. Nie m niej jed n ak od lat doceniana jest potrzeba
oznakow ania obiektów zabytkow ych jako
działania w zakresie o ch rony i info rm acji o zabytku. Z n a jd u je to w yraz w sp ecjaln ych ak tach p raw n y ch i pracach K om isji Opieki
n ad Z ab y tk am i Polskiego Tow arzystw a
T urystyczno-K rajoznaw czego (PTTK); poczy- niania te może nie w pełni skutecznie, ale jedn ak wnoszą isto tn y w kład w dzieło o chro ny i p o p u laryzacji zabytków a rc h ite k tu ry i budow nictw a.
Za pierw szego inicjatora, zorganizow anej a k cji oznakow ania obiektów zabytkow ych n ale ży uznać T ow arzystw o O pieki nad Z ab y tk am i Przeszłości w W arszaw ie 1, k tó re w ustaw ie z 1907 r. w § 3 w pu n kcie 5 stw ierdza: „[T ow a
rzystw o podejm ie] poum ieszczanie na ścianach dom ów i w m iejscach up a m iętn io n ych zda rzeniam i h isto ry c zn y m i lub p o b y te m zn a k o m i ty c h osób tablic z odpow iednim i n ap isa m i".
Zalecenie to członkow ie T ow arzystw a realizo w ali w sw ojej społecznej działalności. W sp ra w ozdaniu 2 za lata 1906/1907 i 1908 czytam y:
„ . . . z in ic ja ty w y członka T o w a rzystw a dra A leksan d ra Jaw orow skiego w L ublin ie, Z a rząd w y je d n a ł u w ładz ta m te jszy c h pozw ole nie na w m u ro w a n ie tablic p a m ią tko w ych W incentego Pola i Sebastiana K lonow icza, które z w iosną r.b. (1909) um ieszczone zostaną na dom ach p rzez nich ongi zam ieszkiw an ych ... Z uwagi, że tablice ta kie niezależnie od w y ra
zu hołdu, k tó r y m są dla zasługi, stanow ią sk u tec zn y środek krzew ien ia idei poszanowania pam iątek i za b y tk ó w , Zarząd postanow ił w m iarę m ożności poświęcić na nie co rok pe w ien fu n d u s z ”. T ablica została, w ykonana w białym m arm u rz e i um ieszczona w dom u n r 2 w R y n k u ; w spraw ozdaniu doceniono także
116
propagandow ą i ochronną fu n k cję tablic. W ślad za T ow arzystw em O pieki n a d Z ab y tk am i Przeszłości ak cję tę podjęły inne społecz ne to w a rz y s tw a 3 o podobnym c h a ra k te rz e (w W ilnie, Lwowie, K rakow ie). W ich s ta tu tach przew idziano um ieszczanie tablic p a m ią t kow ych w m iarę posiadanych środków fin a n sowych oraz możliwości praw ny ch .
A kcja oznakow ania obiektów zab ytk ow ych
rozpoczęta przez społeczne to w arzy stw a stała się in sp iracją um ieszczenia w ustaw o daw stw ie o ochronie zabytków odpow iednich w ty m względzie przepisów. Początkow o stosow ano tablice o treści inform acy jnej o obiekcie za bytkow ym . Po drugiej w ojnie św iatow ej za leżnie od potrzeb, um ieszcza się tablice o strz e
gawcze, inform acyjne lub in fo rm acy jn o -
ostrzegaw cze.
TABLICE OSTRZEGAWCZE
U s t a w o d a w s t w o . P ierw szy d o k u m en t rzą dowy dotyczący ochrony zabytków w y d a n y w 1918 r.4 nie uw zględniał p o trzeb y oznakow ania obiektów. Możliwość oznakow ania za b y tk u po raz pierw szy w prow adziło Rozporządzenie P r e zyd enta Rzeczypospolitej z 1928 r. „O opiece na.d zab y tk a m i” 5, p u n k t 3 tego zarządzenia podaje: „W ładza ma prawo um ieścić na z a b y t
k u n ieru ch o m ym odpow iedni zn a k lub na p is”.
Rozporządzenie Rady M inistrów z 1932 r. „O
sposobie chronienia przedm iotów zaby tk o
w ych będących w łasnością P a ń s tw a ” 6 w § 3
1 Ustawa Towarzystwa Opieki nad Zabytkam i P rz e szłości z dnia 28.VI.1907 — Warszawa.
* Sprawozdanie Towarzystwa Opieki nad Z abytkam i
Przeszłości w Warszawie za lata 1907 i 1908, W arsza
wa 1909, s. 10.
3 S ta tu t Towarzystwa Miłośników Przeszłości Lwowa, Lwów 1906.
4 Dziennik P raw Państw a Polskiego, Nr 16 z dnia 8.Х1.Ш18 r., D ekret Rady Regencyjnej o opiece nad zabytkam i sztuki i kultury — W arszawa.
6 S. Ł a z a r e w i c z , Wł. S i e r o s z e w s k i , Przepi
sy prawne dotyczące ochrony dóbr ku ltu ry oraz m u zeów, Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków,
ser. B, t. XX, Warszawa 1967. • Ibidem.
1. Jedna ze słynnych tablic BO S-u z 1945 r. w W ar szawie. D ykta, tło czerwone, litery białe (fot. W. K rzy żanowska)
1. One of the w ell-know n inform ative plaques of BOS (Biuro Odbudowy Stolicy = The Office for Rebuilding
of the Capital City) that in 1945 were placed on the W arsaw ’s ruined historic buildings; material — p ly wood, bacground surface red, lettering painted white
zaw iera n astęp ujące sform ułow anie: „Władza
konserw atorska m oże także żądać u m ieszcze nia na z a b y tk u n ieru c h o m y m odpowiedniego z n a k u lub napisu”, a Ustawa, o O chronie Dóbr
K u ltu ry i o M uzeach 7 z 1962 r.: „Organy słu ż
by ko n serw atorskiej m ają prawo um ieszczać na za b ytka ch nieru ch om ych odpow iednie zna k i lub n a p isy” .
C h a rak tery sty czn a jest ew olucja poglądów za w a rty c h w podstaw ow ych dokum entach. We dług Rozporządzenia P re zy d e n ta Rzeczypospo lite j z 1928 r. w ładza m a prawo. Było to b a r dzo szerokie pojęcie, w p ra k ty c e bow iem upo w ażniało każdy u rząd do działania w ty m za kresie. N atom iast Rozporządzenie R ady M ini strów z 1932 r. uściśla zakres, ale i ograni cza, podając, że władza ko nserw atorska m oże
żądać. U staw a o O chronie D óbr K u ltu ry i o
M uzeach ż 1962 r. praw o i w ykonanie tablic w raz z um ieszczeniem na obiekcie pozostawia
organom słu żb y konserw atorskiej.
A ni z poprzednich aktów praw nych, ani też z obecnie obow iązującej U staw y nie w ynika jednak, że um ieszczanie znaków i tablic na obiek tach zabytkow ych a rc h ite k tu ry i budow nictw a (nieruchom ych) jest obowiązkowe. Nie podano także w zoru tak iej tablicy. B ra k w y raźnego n akazu um ieszczania znaków i tablic w ynikł m iędzy innym i z niezrozum ienia ich przydatności w dziedzinie zabezpieczenia za b ytków i spowodował, że w okresie m iędzyw o jen n y m tablice były um ieszczane tylko na nie licznych obiektach. O pierając się na U staw ie o O chronie D óbr K u ltu ry i o M uzeach z 1962 r. p rzekazano niek tó ry m m uzeom część u p ra w nień W ojewódzkiego K o n serw ato ra Z abytków ; up raw n ien ia te dotyczą m iędzy innym i rów nież możliwości um ieszczania znaków i n api sów na obiek tach zabytkow ych (nierucho m ych). Na przykład, w Z arządzeniu n r 15 Mi n istra K u ltu ry i S ztuki (MKiS) z 1972 r . 8 w
7 Ibidem.
8 Dziennik Urzędowy M inisterstw a K ultury i Sztuki, Nr 3 z dnia 4.1УЛ972 r., poz. 14.
2. Tablica na dworze w Graboszycach, pow. Oświęcim. Blacha, tło czerwone, litery białe. Umieszczona przed 1950 r., stan z 1973 r. (fot. Archiw um PKZ)
2. Inform ative plaque placed on the mannor at Gra- boszyce, Oświęcim district; sheet m etal painted in red, lettering white. It has been hung prior to 1950 and its photograph was taken in 1973
3. Tablica wykonana zgodnie z zaleceniem M KiS z 1964 r., umieszczona w Kielcach przy ul. Moniuszki. Blacha, tło czerwone, litery białe. Stan z 1973 r. (fot. A rchiw um PKZ)
3. Inform ative plaques in the form complying to recommendation by the M inistry of Culture and A rt of 1964, placed on a historic building in Moniuszko Street, Kielce; made of sheet m etal painted in red, lettering white; photographed in 1973
4. Tablica umieszczona na kamieniczce przy ul. K ot larskiej w e W rocławiu. Blacha, tło czerwone, litery białe. Zaw ieszona w 1964 r., stan z 1973 r. (fot. A rchi w um PKZ)
4. Inform ative plaque placed on a dwelling house in Kotlarska Street, Wrocław; made of sheet metał paint ed in red w ith wording in white letters; this plaque was placed here in 1964 and its photograph taken in 1973
sp raw ie pow ierzenia P ań stw ow y m Zbiorom Sztuki n a W aw elu n iek tó ry ch czynności K on s e rw ato ra Z abytków m. K rak o w a w § 1 w punkcie 2 podano: „um ieszczenie na za b ytka ch
odpow iednich zn a kó w lub napisów ”.
5. Tablica umieszczona na tzw. Domu Greckim w Myślenicach. Blacha, tło czerwone, litery białe. Za wieszona ok. 1966 r., stan z 1973 r. (fot. A rchiw um PKZ)
5. A plaque placed on the “Greek House” at M yśle
nice; sheet m etal in red, wording in white letters; this plaque has been hung about 1966 and is shown here in its state as per 1973
Istn ieje zatem potrzeba kontrolow anego
um ieszczania na obiektach zab ytk ow ych zna ków i napisów przez władze k o n serw ato rskie
nie ty lk o ze względów estetycznych, ale
ochronnych i inform acy jnych . O tym , że sp ra wa właściwego oznakow ania jest nie up orząd kow ana, św iadczyć może k o m en ta rz do § 19 U staw y o O chronie Dóbr K u ltu ry i o M uzeach, jak i zam ieścił W. Sieroszew ski w sw ojej p ra cy pt. Ochrona praw na dóbr k u l t u r y 9: „Na
za b y tk a c h n ieru ch o m ych organy słu żb y k o n serw ato rskiej m a ją prawo um ieszczać odpo w iednie zn a k i lub napisy (art. 19). N ajczęściej są to tablice o treści: „O biekt za b y tk o w y , podle ga ochronie na m ocy U staw y z dnia 15 lu te go 1962 r.” lub podobnej. Nie m a jednoV tego obowiązującego w zoru dla tego rodzaju tab lic. N iektó re z n ich przytaczają obszernie w y ją tk i z U staw y, inne przestrzegają przed je j naruszeniem , cytu ją c a r ty k u ły o odpow iedzial ności karnej. Jeszcze inne podają k r ó tk i ry s h isto ryczn y z a b y tk u (tego rodzaju tablice zo stały zastosow ane np. na terenie w o jew ó d z tw a opolskiego). W k ilk u w o jew ó d ztw ach za danie um ieszczania tablic na za b y tk a c h zostało przekazane społecznym op ieku n o m za b y tk ó w ”.
Niezależnie jed n ak od przepisów p raw n y ch w
okresie pow ojennym przeprow adzane b y ły
akcje oznakow ania obiektów zabytkow ych
(nieruchom ych). G łów nym powodem ty ch a k cji była konieczność zabezpieczenia obiektów , k tó re p rz e trw a ły czas zniszczeń w ojennych.
R e a l i z a c j a . Tuż po zakończeniu d ru g iej w ojny św iatow ej oznakow anie obiektów za bytk o w y ch o raz ru in sta ło się w pierw szym etap ie prac zabezpieczających po p ro stu n ie zbędne. P orządkow anie ru in w ym agało w y wieszenia. tablic ostrzegaw czych, aby u n ik nąć rozbiórek ocalałych resztek obiektów z a b y t kow ych. Na tere n ie W arszaw y najb ard ziej za służoną in sty tu c ją w oznakow aniu obiektów było B iuro O dbudow y Stolicy (BOS), z in ic ja ty w y którego w yw ieszono tablice ostrzeg aw cze n a w szystkich obiektach zabytkow ych W arszaw y (il. 1).
P ro feso r d r J a n Z achw atow icz w a rty k u le o m aw iającym zabezpieczenie i odbudow ę za bytków w latach 1944— 1963 10 ta k sc h ara k
teryzow ał udział BO S-u w oznakow aniu
obiektów zabytkow ych: „... Na ty m tle w sp o
m nieć n a leży akcję „ czerw onych tablic”
9 Wł. S i e r o s z e w s k i , Ochrona prawna dóbr k u l
tury, Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków,
ser. B, t. XXX, W arszawa 1'971.
10 M ateriały do zagadnień m uzealnictwa i konserw a torstw a polskiego w latach 1944—4963, Biblioteka M u zealnictwa i Ochrony Zabytków, ser. B, t. X X III, W ar szawa 1968.
6. Tablica umieszczona we w nętrzu dworu w Mirogo- nowicach, pow. Opatów. Blacha, tło czerwone, litery białe. W ykonana w 1965 r., stan z 1973 r. (fot. Archi w um PKZ)
6. Inform ative plaque placed w ithin the interior of a m anor at Mirogonowice, Opatów district; sheet m etal painted in red, lettering w hite; this plaque was hung in 1965 and the protograph taken in 1973
w W arszaw ie. W 1945 ro ku z ja w iły się na ru inach W arszaw y czerw one tablice z ostrzega ją c y m napisem (akcja A Z B O S -u) znaczące za rów no ocalałe, ja k i zniszczon e za b y tk i. M ia ły te tablice duże psychologiczne znaczenie i w trakcie prac p rzy odgruzow aniu m iasta i podczas zabezpieczeń i n astępnie o d budow y z a b y tk ó w ”. Owe „czerw one ta b lic e ” inform o
w a ły jedynie, że obiekt jest zabytkow y i n a ru szen ie jego sta n u zabronione. Nie podaw a ły nato m iast nazw obiektów , na któ ry ch były um ieszczone ani też ich historii.
W ty m sam ym czasie, k ie d y w W arszaw ie utw o rzo no BOS, w G dańsku, Poznaniu, W ro cław iu i Szczecinie zostały pow ołane D yrekcje O dbudow y, k tó re tak że — ty lk o w m niejszej sk a li niż BOS w W arszaw ie — zabezpieczały o b ie k ty i ru in y zaby tkow e przez zaw ieszanie tab lic ostrzegaw czych. A kcja ta n ie o b jęła je d n a k w ró w n ym sto p n iu całego k ra ju , ja k
-7. P rzykład bezmyślności — um ieszczenie tablicy na
bramie budynku przy ul. Sw. Jana w Krakowie. Stan z 1973 r. (fot. T. Polak)
7. A n exam ple of carelessness and vanton: an infor m ative plaque placed on the gate of historic bulding in St. John Street, Cracow; state as per 1973
kolw iek M KiS poprzez U rzędy K o n serw ato r skie poleciło um ieszczanie tab lic ostrzegaw czych na. obiektach zabytkow ych, opierając się na R ozporządzeniu P re z y d e n ta Rzeczypo spolitej z 1928 r. Z tam tego o k resu zachow ała się tablica um ieszczona na zaby tko w y m dwo rze w G raboszycach, pow. O św ięcim (il. 2). U m ieszczanie tablic system em „ a k c ji” nie da ło jednak oczekiw anych re z u lta tó w . Tylko nieliczne obiekty zabytkow e zostały oznako w ane i to przew ażnie w w ielk ich m iastach. W 1955 r. została w yd an a U chw ała N r 666 P r e zydium Rządu w spraw ie planow ej ak cji u su
nięcia pozostałości zniszczeń w o jen n y ch w
m iastach i osiedlach. 11 Pom im o w yraźnego polecenia w łączenia się MKiS do tej akcji, re so rt k u ltu ry nie w y d ał żadnych ak tów p ra w nych, k tó re św iadczyłyby o jego udziale w
Z A R Z Ą D M 1 F JS K ! W LU » U N I t. O Ö ö X t A f c . O Ś W I A T Y ! т Д Л А ' К Y H ł . F t « Л Т T U к Y S Т У С 7. N Y
B
R
A
M
A
K R A K O W S K A
W \ f H 4 X > S V . \ N A ? Н 7 . Г 7 KAVÜMIS. К Z Л А Н 1 П И «- Л А ’ К О Ш ; 1 3 4 » H I! "■» f A l A 4? A A N Л A S fó fU А > ~ ?»?.(■ 7. »»1 A N t S W L A W A Л « ; « | Л r O N Î A ' J 0 \ 4 A K l f . < ; 0 Y sv i <- <S sf a <■ m « # ri » i r? ci гг i *- » и ; «-vr й г. Л * \ n a i. К c r i « ? » * ) < i» S 5 - H $ > i «- ! y ru* K r : < l » *ï * , v i . î « t « « c n i l - . .■• ..by р-'^пЬ ńt .ł* ' ... У.5 îH i',i Uf s y p o П * Л H ) « n i b . . . ï ^ Jlf'nAxsismi *-rkc<ir*i* jjriji-ii. . . 13 j'r
>< .. К<УЧ-У . . . tO
R<-î<-rr<t T u r y s i y r i t n y 8 у я Л 1- ! p i ę t r a
Cedïirnni» ó>?-«rsr mesisrirî i «шЦО
<v « A -g i n л i К «.< ci O ■ t~j d «
8. Tablica inform acyjna umieszczona w 1939 r. na B ra m ie K rakowskiej w Lublinie. Brystol o rozm iarach 17,6X24 cm w ramce pod szkłem , tło białe, litery czerwone (fot. A rchiw um PKZ)
8. Inform ative plaque placed on the Cracow Town Gate in Lublin; w hite cardboard w ith red wording; over-all dimensions 17.6X24 cms, fram ed and glazed
alizacji U chw ały N r 666. G dyby wów czas za
stosow ano pow szechnie „czerw one tab lic e ”
ostrzegaw cze, na pew no udałoby się ocalić liczne fra g m en ty obiektów zab ytk o w ych p rzed rozbiórką.
W 1964 roku Z arząd M uzeów i O chro ny Z a bytków (ZMiOZ) określił obow iązujący te k s t tablic ostrzegaw czych i ich w ielkość (il. 3), w prow adzając rów nież do treści tab licy n u m er re je stru zabytku. R ealizacja tego polece nia w teren ie przebiegała jed nak różnie. J e d ne U rzędy K onserw atorsk ie w ogóle n ie p rz y stąp iły do oznakow ania obiektów albo czyniły to w bardzo znikom ym zakresie, inne zaś w prow adziły częściowe zm iany fo rm y i tr e ści tablic. P rzy k ład em może tu być tab lica um ieszczona n a poszpitalnym b u d y n k u p rzy ul. K o tlarsk iej we W rocław iu (il. 4), gdzie zm ieniono u k ład liter, obw olutę oraz dodano znak m iędzynarodow ej ochrony zabytków . W
M yślenicach na tzw. Dom u G reckim jest
um ieszczona tablica, k tó ra w zyw a do otocze nia opieką obiektu zabytkow ego (il. 5). P odob ną zresztą tablicę um ieszczono w zab y tk o w y m dworze w M irogonowicach, pow. O patów (il. 6). Dow olny sposób um ieszczania tablic za sk ak u je często sw oją bezm yślnością, np. (il. 6,
120
7) w om aw ianym już dw orze w M irogonowi
cach czy też um ieszczenie tab licy zakazu
w jazdu ze w zględu na zabytko w y charak te r obiek tu na pięknej bram ie p rzy ul. Sw. J a n a 15 w K rakow ie.
TABLICE INFORMACYJNE
Tablice in fo rm acy jne na obiek tach zabytko w ych um ieszczane są głównie przez K om isje O pieki nad Z ab ytk am i (okręgowe i oddziało we) PTTK; szczegółowe om ów ienie udziału ty ch K om isji jest u jęte w o drębn ym rozdzia le. Rozwijająca, się tu ry sty k a w ym aga infor m acji chociażby hasłow ej o poszczególnych
obiektach zabytkow ych. Oprócz PT T K
w łączyły się do tej akcji poszczególne rady narodow e m iast. O znakow anie inform acyjn e obiektów zapoczątkow ane było już w okre sie m iędzyw ojennym . Typow ym przykładem jest tablica inform acyjn a um ieszczona przed pierw szym i w h istorii m iasta „D niam i L u b li n a ” w 1939 r. na B ram ie K rak ow sk iej w ty m mieście. Z aw iera ona wiele inform acji (il. 8); oprócz najw ażniejszych danych o obiekcie i podaniu — k to ją wyw iesił, w ym ienia ceny b i letów i godziny zw iedzania w n ętrza bram y. N atom iast w okresie pow ojennym gospodarze m iasta G dańska jako jedni z pierw szych w k ra ju opracow ali w łasne tablice inform acyjne (il. 9). B yły to tablice ozdobne, o skrom nej in fo rm acy jn ej treści, w ielojęzyczne (język an gielski i rosy jsk i); um ieszczono je w 1963 r. na kilkudziesięciu obiektach zespołu Starego
M iasta G dańska. W o statnim okresie do
um ieszczania tablic info rm acy jn y ch na ob iek tach zabytkow ych włączyło się przedsiębior stw o „Inform acja T u ry sty c z n a ” (il. 10). U danym p rzykładem tab lic y inform acyjnej może być plansza um ieszczona w Radom iu (il. 11), na k tó rej przedstaw iono układ u rb a nistyczny m iasta, podano inform ację histo
ryczną oraz ry sun ek perspek tyw iczny za
gospodarow ania m urów obronnych. Całkow i cie natom iast nie rozw iązany jest problem oz nakow ania zabytkow ych parków .
Szeroką ak cję w yw ieszania tablic in fo rm acyj nych prow adzą rów nież w ładze kościelne w za by tkow ych kościołach, klasztorach i kaplicach. Inform acje te podaw ane są dość szczegółowo, ale n ie ste ty często zaw ierają poważne błędy h i storyczne. B yłoby dobrze, aby władze kon ser w atorskie zatw ierd zały te k sty ta.blic in form a c y jn ych um ieszczanych na o biektach zabytko wych.
O znakow anie tu ry sty czn e
M asowa tu ry sty k a spowodow ała potrzebę w p ro w adzenia tablic i oznakow ań info rm acyjn ych zw iązanych nie tylko z jed n y m określonym obiektem . N ależy wskazać tu ry śc ie ciekawsze zespoły zabytkow e i zachęcić do ich ob ejrze nia.
P ró b y oznakow ania inform acyjnego dla ru ch u turystycznego zm otoryzow anego zostały rozpo częte. P rzykład em mogą być dw ie różne tablice- znaki, umieszczone w Szydłow cu, woj. kieleckie (il. 12), o raz przy drodze z G dańska do M albor ka. (il. 13). Wciąż ro zw ijająca się tu ry s ty k a sa mochodowa w ym aga podjęcia prędk iej decyzji o znorm alizow aniu znaku, k tó ry byłb y um iesz czany przy drogach i zaw ierałby inform acje o znajdującym się w pobliżu obiekcie zabytko wym, zespole czy też m ieście. O znakow anie tak ie w prow adzili już W ęgrzy. U nas w Polsce przy kład em do n aśladow ania mogą być znane w szystkim przydrożne znaki um ieszczone przez Radę O chrony Pom ników W alki i M ęczeństwa.
TABLICE INFORMACYJNO-OSTRZEGAWCZE PTTK
W oznakow aniu obiektów zabytkow ych w okre
sie pow ojennym n a jb a rd zie j zasłużyło się
PTTK . Na sk utek niereaktyw ow ania. po 1945 r. daw nego T ow arzystw a O pieki nad Z abytkam i Przeszłości istniejące już Polskie Tow arzystw o
K rajoznaw cze (PTK), zgodnie z § 73 sta tu tu 12, powołało W ydział Społecznej O pieki nad Za b y tk am i Przeszłości, k tó ry został k o n ty n u ato rem pięknych tra d y c ji społecznej opieki nad zaby tkam i. W regulam inie tego W ydziału, o p u blik ow an ym w 1950 r., w części III § 4 jako środek realizacji skutecznego zabezpieczenia i o c h ro n y obiek tu podano: „upam iętnianie i ob jaśnianie m iejsc histo ryczn ych p rzez um ieszcza
nie odpow iednich tablic pa m ią tko w ych , zgod nie ze w sk a zó w k a m i w ładz konserw ato rskich i w ład z S to w a rzysze n ia ”. Jednocześnie zam iesz
czono fotografię p ro je k tu tab licy zalecanej do stosow ania (il. 14). Nie zachow ała się n iestety — o ile m i wiadomo — żadna tab lic a z tam tych lat ani też szczegółowa in stru k cja , określająca w ielkość tablicy, kolor i ro d zaj m ateriału , z k tó re g o m a być w ykonana. G odne uw agi jest, że oprócz w ym ienienia O ddziału PTK , k tó ry
12 Społeczna Opieka nad Zabytkam i Przeszłości (in- strukcje-regulam iny), Polskie Towarzystwo K rajo znawcze, W arszawa 1950.
9. Typowa tablica inform acyjna stosowana na terenie Starego Miasta w Gdańsku. Blacha, tło zielone, litery
białe. Zawieszona w 1963 r., stan z 1973 r. (fot. Archiw um PKZ)
9. Inform ative plaque of a type used in the Old Town District, Gdańsk w ith text pained by the use of stencil; m etal sheet in green, lettering white; this plaque was placed in 1963 and is shown here in its state as per 1973.
10. Tablica inform acyjna umieszczona przez „Inform a cję T urystyczn ą ”, przedsiębiorstwo państwowe, na zam ku w Szydłow cu. D ykta o rozmiarach 60X50 cm, tło białe, litery czarne. Stan z 1973 r. (fot. M. Bal cer zak)
10. In fo rm a tive plaque placed by “Touring Infarm a- tion”, a state-ow ned company in the Castle at S zy d łowiec; plyw ood 60X50 cms; background surface w hite, lettering black; state from 1973
w yw iesił tabiicę, um ieszczono na niej rów nież pozycję O p ieku n Społeczny. W staw ienie d w u kropka sugeru je, że in stru k c ja szczegółowa praw dopodobnie dopuszczała w ym ienienie na tab licy nazw iska opiekuna społecznego, zajm u
jącego się d any m obiektem . Tablica tak a m ia ła c h a ra k te r jedynie in fo rm a c y jn y o obiekcie, nie zaw ierała elem entów zakazów czy też ostrzeżenia, że obiekt podlega ochronie p ra w nej. Był to w y raźny w pływ działalności byłego T ow arzystw a O pieki nad Z ab y tk am i Przeszłości oraz program ow ego działania PTK , ogranicza jącego się do niezbędnej dla tu ry s ty zwięzłej in fo rm acji o obiekcie.
Z m iany organizacyjne w P T K k tó re w yraziły się, m iędzy innym i, w zm ianie nazw y na P o l skie Tow arzystw o T urystyczno-K rajoznaw cze
(PTTK), oraz w yraźne określenie roli i zadań społecznych opiekunów zabytków , u jęte w Za rządzeniu M KiS z 1954 r . 13, spow odow ały rów nież zm iany w oznakow aniu zabytków przez PTTK . W 1955 r. Z arząd G łów ny PT T K roze słał do K om isji O kręgow ych O pieki nad Z a b y t kam i z zaleceniem stosow ania In stru k c ję w y
konania w kła d u do tablicy in fo rm a c y jn ej na o b iek ty za b ytko w e, opracow aną przez A. W oj
ciechow skiego 14. Do in stru k cji dołączono foto g rafię tab lic y typow ej jako p rzy k ład do stoso w ania, podano w y m iary tablic oszklonych oraz rodzaj litern ictw a, p rzy założeniu, że w k ład y do tablic oszklonych w ykonyw ane będą na k a r tonie k reślarsk im . Do dnia dzisiejszego m ożna spotkać jeszcze tablice z tam tego okresu (ii. 15). W w ielu w ypadkach zrezygnow ano z oszklenia tablic i w kładek kartonow ych, w ykonując je z p ły t pilśniow ych. Tablice w edług in stru k cji
A. W ojciechow skiego m iały zaw ierać: na
pierw szym m iejscu hasło „C hrońm y zab ytk i
13 Zarządzenie M inistra K ultury i Sztuki z dn. 20.XII. 1954 r., M onitor Polski z 1955 r., nr 18, poz. 189. 14 A. W o j c i e c h o w s k i , Instrukcja wykonania w kładu do tablicy inform acyjnej na obiekty za b ytko we, Zarząd Główny PTTK, W arszawa 1955.
11. Plansza inform acyjna zespołu urbanistycznego miasta Radomia. Stan z 1973 r. (fot. W. Kalinowski). 11. Inform ative panel showing the plan of the tow n of Radom; photograph taken in 1973
12. Drogowskaz ustawiony w Szydłowcu przy drodze Warszawa—Kraków. Blacha o rozmiarach 1,10X 0,30 cm, tło niebieskie, litery białe. Stan z 1973 r. (fot. M. Balcerzak)
12. A sign-post at Szydłowiec erected at the road leading fro m Warsaw to Cracow; 1.10X0.30 m arms of sheet m etal in blue, lettering white; state as per 1973
k u ltu ry narodow ej’*, n astęp n ie h isto rię o b iektu oraz inform ację — kto tab licę um ieścił. Z w róć m y uw agę na zasadniczą zm ianę w sto su n k u do zaleceń sprzed 1950 r. w sp ra w ie w zoru tablicy. Mimo dążeń PTT K do ujedno licen ia tablic, po
1962 r. nastąpiła dowolność zarów no pod w zglę dem ich form y, jak i treści. U trzy m u jąc zale cany schem at, zaczęto zm ieniać kolejność h aseł i inform acji, kolor tablic i liter. Jak o p rzy k ład stanow ić tu mogą tablice um ieszczone n a p a ła cu w G olejew ku (il. 16), kościele k a te d ra ln y m w Gorzowie (il. 17) oraz kościele w H elu (il. 18). W szystkie zaw ierają hasła: „Z abytek podlega ochronie”, „Z abytek k u ltu ry podlega o ch ro n ie” lub „O biekt zabytkow y p raw n ie ch ro n io n y ”. Tablica na pałacu w G olejew ku um ieszczona przez Oddziałow ą K om isję O pieki nad Z a b y t kam i w Rawiczu, oprócz e m b lem atu P T T K po siada rów nież m iędzynarodow y znak och ro ny zabytków . Bardzo ciekaw a jest tablica um iesz czona na kościele w Helu, zaw iera bow iem licz ne inform acje dodatkow e. T ablice o podobnych treściach można spotkać n a w ielu obiektach. N adal pełnią one pożyteczną funkcję, in fo rm u jąc o obiekcie oraz chroniąc obiekt przed znisz czeniem .
PT T K um ieszcza rów nież obszerne info rm acje 0 obiektach o szczególnym znaczeniu dla h isto rii 1 k u ltu ry Polski. In fo rm acje te są d ruk o w ane i um ieszczane w ram ach za szkłem w ew n ątrz obiek tu w m iejscach ogólnie dostępnych (il. 19). F ak t um ieszczania przez poszczególne K om isje O pieki nad Z abytkam i (okręgow e i oddziałowe) różnego rodzaju tablic spow odow ał w y stą p ie nie w 1966 r. Z arządu G łównego PT T K do Za rządu Muzeów i O chrony Z abytków z prośbą o rozpatrzenie i zaakceptow anie jednolitej for m y tab lic y in form acyjno-ochronnej, um ieszcza n e j na zabytkach o b jętych opieką społeczną przez PT T K 13. W zw iązku z ty m pism em na po
siedzeniu K om isji K o nserw ato rsk iej p rzy
ZM iOZ w dniu 18.1.1966 r. 16, pod przew od n ictw em m gra inż. arch. F eliksa K anclerza 17, rozpatrzono propozycję now ego w zoru tablicy. W n astęp stw ie pozytyw nej oceny tejże K om isji
zostały opracow ane przez Z arząd G łów ny
PT T K W yty czn e dla p rzygotow ania tablic in
fo rm a cyjn o -o ch ro n n ych u m ieszczan ych na za b y tk a c h 18. A utorem ich był m g r inż. arch. F e
liks K anclerz. W ytyczne w nosiły w iele zm ian do poprzedniej in stru k cji. We w stępie zaw iera ły uzasadnienie potrzeby dalszej zorganizow a nej ak cji um ieszczania tablic oraz p rzypom nie nie, że tablica in fo rm acyjna n a zab ytk u stan o wi jednocześnie dla społeczeństw a m iejscow ego potw ierdzenie h istorycznej w artości obiektu. P rz y opracow yw aniu fo rm y ta b lic y p rzy ję to zasadę, że pow inna ona w sposób n a tu ra ln y , lecz w y raźn y uw idaczniać się w tle obiektu. Nie może być elem entem ag resy w n ym , a jednocześ nie nie może naśladow ać jak iejk o lw iek fo rm y
13. Tablica umieszczona przy drodze z Gdańska do Malborka. Rozmiar 230X327 cm. Stan z 1973 r. (fot. Archiw um PKZ)
13. Inform ative plaque at the roadside of a highway leading from Gdańsk to M albork; dimensions: 230X327 cms; photograph taken in 1973
historycznej, np. k artusza. Ja k o novum podano, że tablice w inny być w ielojęzyczne (w języku francuskim , angielskim i niem ieckim ) o ra z w y konane z m ateriałów trw ałych , z w yłączeniem kam ienia. Do w ytycznych dołączono rów nież fotografię przed staw iającą wzór polecanych do w ykonania tablic (il. 20). N ależy zw rócić uw a gę n a zw iększoną liczbę p odpisujących tablicę urzędów i in sty tu cji. (P rezydium W ojew ódzkiej R ady N arodow ej, W ojew ódzki K o n serw ato r Za bytków , PTTK , K om isja O pieki nad Z a b y tk
a-15 Pismo PTTK z dnia 13.1.1966 r., Ldz. P-ZK/KOZ/641/66, do ZMiOZ.
18 Protokół nr 3688 z dnia 18.1.1966 r. z posiedzenia Komisji Konserwatorskiej ZMiOZ.
17 Należy podkreślić, że od chwili powołania przy PTK Wydziału Społecznej Opieki nad Zabytkam i Przeszłości, następnie Komisji Opieki nad Zabytkam i PTTK autorem i propagatorem idei umieszczania ta b lic inform acyjno-ochronnych na obiektach architek tu ry był mgr inż. arch. Feliks Kanclerz. Ten propa gator idei społecznej opieki ochrony zabytków , a jed nocześnie naczelnik Wydziału A rchitektury i U rbani styki w ZMiOZ, łączył w jednej osobie wniosko dawcę, propagatora i inicjatora, nie tylko zresztą w tej dziedzinie.
18 F. K a n c l e r z , W ytyczne dla przygotowania tablic
inform acyjno-ochronnych um ieszczonych na zabyt kach, Zarząd Główny PTTK, W arszaw a 1966.
14 15 17
20
21
14. Projekt tablicy injorm acyjnej P TK rozesłany do stosowania przed 1949 r. Tło białe, litery czarne (fot. Archiw um PKZ)
14. An inform ative plaque proposed by the Polish Touring Society; its model has been sent to all the Society’s branches before 1949 w ith a recommendation to apply it on historic buildings; sheet metal painted in white, wording in black letters
15. Tablica P TTK umieszczona na budynku przy ul. Łaziennej 24 w Toruniu. Płyta pilśniowa o rozm ia rach 44X65 cm, tło białe, litery czarne. Stan z lutego 1973 r. (fot. Archiw um PKZ)
15. A plaque of the Polish Touring Society placed on a house numbered 24 in Łazienna Street, Toruń: made from fibreboard measuring 44X65 cms; black letters on white background; photographed in Febru ary 1973
16. Tablica P TTK na pałacu w G olejewku, pow. Ra wicz. Drewniana, tło zielone, litery białe. Umieszczo na w 1965 r., stan z lutego 1973 r. (fot. G. Maćkowiak) 16. A plaque of the Polish Touring Society placed in 1965 on a palace at Golejewko, Rawicz district; made of wood boards, painted green w ith w hite lettering; photograph taken in February 1973
17. Tablica P T T K na katedrze w Gorzowie. Drewnia na, tło białe, litery czarne. Zawieszona w 1964 r., stan z lutego 1973 r. (fot. G. Maćkowiak)
17. A plaque of the Polish Touring Society placed on the Gorzów Cathedral; material: wood board paint ed white, lettering black; this plaque was hung in 1964 and its photograph taken in February 1973
18. Tablica PTTK umieszczona na kościele w Helu. Blacha, tło zielone, litery białe. Zawieszona w 1966 r. (fot. A rchiw um PKZ)
18. Inform ative plaque of the Polish Touring Society placed in 1966 on the church at Hel; sheet m etal paint ed green with w hite lettering
19. Tablica inform acyjna P T T K zawieszona w ew nątrz kościoła w ramach za szkłem , tekst drukow any na papierze. Umieszczona w 1968 r. (fot. A rchiw um PKZ) 19. Inform ative plaque of the Polish Touring Society placed w ithin the church interior; te x t printed on w hite paper, fram ed and glazed; this plaque was hung here in 1968
20. Projekt tablicy inform acyjnej z 1966 r. rozesłany przez PTTK do stosowania (fot. A rchiw um PKZ) 20. Model of an inform ative plaque of the Polish Touring Society that in 1966 has been sent to all the Society’s branches as one to be applied on historic buildings
21. Tablica umieszczona na w iatraku w Pszczółkach, woj. gdańskie. Blacha o wym iarach 48X51 cm, tło zielone, litery białe. Stan z 1973 r. (fot. Archiw um PKZ)
21. Inform ative plaque placed on the w ind m ill at Pszczółki, Gdańsk voivodship; sheet metal 48X51 cms painted in green, lettering white; photograph taken in 1973
mi). O ile mi wiadomo, tablic tych nie w pro wadzono do u ży tku do dnia dzisiejszego. Przedw czesna śm ierć m gra inż. arch. F. K anc lerza spow odow ała rów nież, że nowe reg u la m i n y i in stru k cje K om isji nad Z ab y tk am i PTT K w ydane w 1970 r. 19, w przeciw ieństw ie do in s tru k c ji i regulam inów z 1950 r., nie m ówią 0 potrzebie oznakow ania obiektów a rc h ite k tu ry przez społecznych opiekunów zabytków . W iel k a szkoda, że tak piękna i skuteczna dla ochro n y zabytków idea oznakow ania obiektów będą ca jed ny m z zadań statu tow ych społecznej ochrony zabytków przez około 50 lat, została pom inięta w now ych regulam inach i in s tru k cjach. Mimo to z in sp iracji kół teren o w y ch P T T K nadal trw a akcja, um ieszczania tablic inform acyjn o-ochro nny ch na zabytkach. W cza sopiśm ie Z arządu G łów nego PT T K „G ościniec” ze stycznia 1973 r . 20 podano m .in. dorobek 1 prace bieżące jednej z O kręgow ych K om isji O pieki n ad Z abytkam i, w któ rej „...społeczni
o piekun ow ie z a b y tk ó w niejed n o kro tn ie d ekla row ali udział w rozm ieszczeniu tablic na ob iek tach. Po długich poszukiw aniach jed en z dzia łaczy odnalazł w reszcie tablice u W o je w ó d zk ie go K onserw atora Z a b y tk ó w i akcję rozpoczęto”.
W ro k u 1970 na tere n ie w ojew ództw a g dań sk ie go um ieszczono tablice in fo rm acy jn o -o strze gawcze, na. k tó ry c h obok em b lem atu PT T K z n a jd u je się rów nież em blem at „ In fo rm acji T u ry sty c z n e j” (il. 21) — jest to w yraz połączenia w ysiłków dla oznakow ania obiektów zab ytk o w ych, niezbędnego także dla wciąż ro zw ija ją cej się tu ry sty k i.
Podsum ow ując różne fazy działalności społecz n y ch opiekunów zabytków w zakresie oznako w ania obiektów zabytkow ych, trzeb a zaznaczyć, że najpow ażniejszy dorobek w tej dziedzinie w Polsce m a bezsprzecznie K om isja Społecznej O pieki nad Z ab ytk am i PTTK.
MIĘDZYNARODOWY ZNAK OCHRONY ZABYTKÓW
O znakow yw anie obiektów zabytkow ych n a w y padek w ojny zapoczątkow ano w X IX w ieku. W czasie w o jn y dom owej w A m eryce (wojna secesyjna 1861— 1865) prezyd ent L incoln pole cił opracow ać in stru k cję dla. dow ództw a arm ii S tanów Zjednoczonych w polu. In stru k c ja taka ukazała się 24.IV.1863 r. i w § 118 zaw ierała sform ułow anie21: „Dowódca jed n o stk i
oblegają-19 Regulam iny i Instrukcje Komisji Opieki nad Z a b yt
kam i, Zarząd Główny PTTK, W arszawa 1970.
го Turystyczne pismo problemowe „Gościniec”, Zarząd Główny PTTK, n r 43 z 1973 r.
21 St. N a h 1 i к, Międzynarodowa ochrona dóbr k u l
turalnych, Zbiór tekstów , Biblioteka Muzealnictwa
22. Znaki rozpoznawcze obiektów zabytkow ych; a — według „Konwencji dotyczącej bombardowania przez siły morskie w czasie w ojny” z 1907 r., kolory czarno-białe (re konstrukcja), b — według „Traktatu o ochronie instytucji artystycznych i nauko wych oraz zabytków historycznych” uchwalonego w W aszyngtonie w 1935 r., kolo ry biało-czerwone (rekonstrukcja), с — według „Konwencji o ochronie dóbr k u ltu ralnych w czasie ko n fliktu zbrojnego” z 1954 r., kolory błękitno-białe (rys. A. Łotysz) 22. D istinctive sign to be placed on historic objects: (a) according to the Convention of 1907 concerning the bombardments by naval forces during the war; colours used
— black and w hite (a reconstruction); (b) in compliance to the Treaty on Protection
of Artistis and Scientific Institutions and of Historic M onuments signed at Washington in 1935 — colours used: w hite and red (a reconstruction); (c) based on provisions of the Convention of 1954 concerning the Protecion of Cultural Property in the Case of War Conflict; colours used: blue and white
cej żąda n ie k ie d y od oblężonego, a b y oznaczył b u d y n k i zaw ierające zbiory dzieł sztu ki, m uzea, n a uko w e obserw atoria astronom iczne lub cenne biblioteki ta k, aby w m iarę m ożności dało się uniknąć ich zniszczen ia”. J e s t to pierw szy zna
ny w tekście p raw n y m ślad potrzeby i m ożli wości oznaczania obiektów zabytkow ych. In stru k c ja powyższa, nie podaw ała w praw dzie sposobu a n i też w zoru oznakow ania, niem niej jednak b yła w y raźnym zaleceniem ko rzy stania z m ożliwości ochrony obiektów zabytkow ych i innych, w k tó ry c h znajdow ały się dzieła s z tu ki i k u ltu ry .
N astępnym d o kum entem o znaczeniu p raw n y m jest P ro je k t deklaracji m iędzyn a ro d o w ej d o ty
czącej praw i zw y c za jó w w o jn y, uchw alony w B rukseli 22 2 7.VIIL1874 r. W a rt. 17 tego do k u m en tu w ym ieniono obiekty, k tó re należało chronić p rzed bom bardow aniem , pod w a ru n kiem jednak, że nie służą one do celów w ojsko wych. W zakończeniu a rt. 17 podano: „...Obo
w ią zkiem oblężonych jest oznaczenie ty c h g m a chów specja ln ym i w id o czn ym i znakam i, które n a leży zaw czasu w skazać oblegającem u”. Z a tem oblężony, zależnie od posiadanych m ożli wości, m ógł w skazać stro n ie ata k u jąc e j obiekty, k tó re należało chronić przed bom bardow aniem , o raz sposób ich oznakow ania. Zasada powyższa została potw ierdzona na sesji In sty tu tu P ra w a M iędzynarodow ego w O ksfordzie w dniach 9— 10 w rześnia 1880 r. w uchw alonym Praw ie w o j
n y lądow ej.23
Dopiero 18.X.1907 r. w podpisanej w H adze
K o n w en cji dotyczącej bom bardow ania przez siły m o rskie w czasie w o jn y 2*,w a rt. 5 w y stąp ił k o n k re tn y znak ochrony. Po w ym ienieniu, ja kie o b iek ty mogą być oszczędzone p rzez do wódcę sił m orskich w czasie bom bardow ania,
podano: „...O bowiązkiem m ieszka ńców jest
oznaczenie ty c h za b y tk ó w , gm achów lub m iejsc w id o c zn ym i zn aka m i k tó r y m i będą duże s z ty w ne tablice prostokątne, podzielone w zd łu ż p rze k ą tn y m i na dw a tró jk ą ty , górny o barw ie czar nej, d o ln y — białej” (il. 22a).
W ty m sam y m czasie została podpisana, rów nież K o n w e n cja dotycząca praw i zw y c za jó w
w o jn y lą d o w e j25 (Haga, 18.X.1907), w k tó re j
w a rt. 27 czytam y: „...O bowiązkiem oblężonych
jest oznaczyć te gm achy i m iejsca za pomocą sp ecja lnych w idocznych znaków , k tó re będą n o ty fik o w a n e oblegającym ”. Nie podano jed nak w zoru znaku i n ależy przypuszczać, że uznaw ano za obow iązujący znak podany w kon w encji o siłach zbrojnych m orskich.
W d n iu 15.IV. 1935 r. w W aszyngtonie ustan o wiono T r a k ta t o ochronie in sty tu c ji a r ty s ty c z
n y c h i n a u k o w y c h oraz z a b y tk ó w h isto r y cz-22 St. N a h 1 i к, o.e. 23 Ibidem. 24 Ibidem. 25 Ibidem. 126
n y c h 20. W art. III tr a k ta tu został o kreślony
znak rozpoznaw czy: „A żeby zid e n ty fiko w a ć za
b y tk i i in sty tu c je w ym ien io n e w art. I — m o ż na ko rzysta ć w flagi rozpoznaw czej (czerw one koło zaw ierające potrójną czerw oną k u lę na b ia ły m tle) zgodnie z w zo rem dołączonym do n in iejszego T ra k ta tu ” (il. 22 b). Pow yższy do- m en t został podpisany jedynie przez pań stw a A m ery k i Południow ej i Północnej. W ybuch dru g iej w ojny św iatow ej przeszkodził w za tw ierd zen iu go przez inne państw a.
D ziałania w ojenne w lata ch 1939— 1945 nie oszczędziły i zabytków . R eakcja ludności na b arb arzy ń stw o w ojny i w tej dziedzinie została w y rażo n a w K o n w en cji o ochronie dóbr k u ltu
ra ln ych w czasie k o n flik tu zbrojnego,27 u ch w a lonej w Hadze 14.V.1954 r. O prócz w ielu tak bardzo isto tn ych dla zabezpieczenia dóbr k u l tu ry postanow ień, u jęty c h w konw encji, nie poślednim środkiem ochrony jest uchw alenie znaku rozpoznawczego. K onw encja podaje spo sób um ieszczenia znaku na obiektach n ieru c h o m ych o raz w czasie tra n s p o rtu itp. W a rt. 6 w p. 1 czytam y: „Z n a k iem ro zp o zn a w czym k o n
w e n c ji jest tarcza skierow ana o strzem w dół, podzielona w zd łu ż p rze k ą tn y c h na c zte ry pola, dw a b łęk itn e i dwa białe (tarcza herbow a złożo
na z b łękitneg o k w a d ra tu jed en z ką tó w , k tó r y tw o r z y ostrze tarczy, oraz um ieszczonego nad n im błękitnego tró jką ta , rozgraniczonych po k a żd ej stronie białym tró jk ą te m ” (il. 22 с).
A u to rem p ro je k tu znaku, zatw ierdzonego
i um ieszczonego w konw encji, jest prof, d r J. Zachw atow icz, k tó ry był członkiem delegacji polskiej na K onferencję Haską. K onw encja do puszcza, że znak te n może być um ieszczony na flagach, w ym alow any na sam y m obiekcie lub um ieszczony na nim w in n y sposób. Może być p o n adto używ any przez służbę k o n serw ato rsk ą (w czasie w ojny) jako e m b lem at w leg ity m ac jach i pism ach służby pow ołanej w czasie w o j n y do ochrony zabytków .
P olska b rała czynny udział w K o n feren cji H as k iej,28 podpisała w szystkie p rzy ję te na. niej a k ty i b y ła siódm ym państw em , k tó re je ra ty fik o w ało w 1957 r. Mimo że konw encję z 1954 r. zatw ierdziło kilkadziesiąt państw , to większość tych, k tó re podpisały T r a k ta t o ochronie in
s ty tu c ji a rty sty c zn y c h i n a u k o w y c h oraz z a b y t k ó w h isto ry czn y c h w W aszyngtonie w 1935 r. — te j k o nw encji nie raty fik o w ało . Wobec tego p ra k ty c z n ie istn ieją obecnie dw a znaki o chron ne dla zabezpieczenia obiektów zabytkow ych i dóbr k u ltu ry na w ypad ek w o jn y (il. 22 b, c). N ależy stw ierdzić, że z p u n k tu praw nego o zn a kow anie obiektów zaby tk ow y ch na w ypadek w o jn y je st zabezpieczone i szczegółowo ok reślo ne, w p rzeciw ieństw ie do sta n u praw nego do tyczącego oznakow ania ob iek tó w zabytkow ych w czasie pokoju.
OBIEKT ZABYTKOWY
POD O C H E O N Ą ,
P B A W A
M I N I S T E R S T W O
K U LTUR.Y I S Z T U K I
23. P rojekt tablicy ochronnej o rozmiarach 21X30 cm, w ykonany z blachy o grubości 3 m m , em aliowany, tło tablicy jasnostalowe, litery czarne, znak ochronny za bytkó w w kolorach biało-niebieskich (rys. A. Łotysz) 23. A design of the protective m arking plaque made of sheet m etal measuring 21X30 cms and 3 m m thick; the sheet m etal surface covered w ith enem al; the whole background coloured bright gray, lettering painted black; the sign of historic m onum ent protec tion — w hite and blue
WNIOSKI
P rzed staw io n a stro n a p raw n a zagadnienia
um ieszczania tablic na obiektach zabytkow ych pozw ala n a w yciągnięcie w niosku, że nasze ustaw odaw stw o k o n serw ato rskie — ta k obo
w iązujące obecnie, jak i w ubieg łych lata ch —
nie sform ułow ało jednoznacznie obow iązku
um ieszczania tablic a n i też nie określiło ich
26 C. B e r e z o w s k i , Ochrona praw no-m iędzynarodo
wa zabytków i dzieł sztu ki w czasie w ojny, MKiS,
1948.
27 Dane dotyczące znaku międzynarodowego uchw alo nego w Hadze w 1954 r. są szczegółowo podane w p ra cy S. N a h l i k a , o.e., oraz w pracach: J. Z a c h w a t o w i c z , Ochrona zabytków w Polsce, W arszaw a 1965 oraz S. Ż a r y n, Dlaczego chronim y za b ytki, W ar szaw a 1966.
rodzaju (treści tablicy). N atom iast przy k ład praw a m iędzynarodow ego, szczególnie określe
nie w ażności znaku ochronnego, jego stosow a nia i um ieszczania na w ypadek w ojny, św iad czy o docenianiu problem u. P iln ą potrzebę uporządkow ania m etod oznakow ania obiek tu rozw ażał tak że Zespół Roboczy,29 pow ołany przez M inisterstw o K u ltu ry i Sztuki w W ar szawie dla opracow ania Raportu o Ochronie Za
bytków .
Uważam, że należy bezzwłocznie przystąpić do uporządkow ania tej tak bardzo w ażnej dla ochrony zabytków sp raw y i w zw iązku z ty m proponuję:
1. Jako znak ochrony dla zabytków n ieruch o m ych (arc h ite k tu ry , budow nictw a, parków , ze społów u rb an istyczny ch ) o raz zabytków tec h niki p rzy ją ć znak określony w K onw encji H as kiej z 1954 r. (wg p ro je k tu prof, d ra J. Z achw a towicza). Stosow anie jednego znaku w czasie pokoju i w o jn y jest uzasadnione, gdyż p o p ula ry zu je i upow szechnia ten znak; czyni to z po w odzeniem np. C zerw ony K rzyż. Z nak ochro n y w inien być rozpropagow any przez prasę, telew izję, szkoły, pow inien bow iem stać się ta k znany w społeczeństw ie, jak np. znak Czerw o nego K rzyża.
2. Dla w szystkich obiektów zabytkow ych n a leży u stalić jeden rodzaj tablicy ochronnej, na k tó rej oprócz znaku o chro n y zabytków pow in no się podać, że o biekt jest pod ochroną praw a
oraz hasło: M inisterstw o K u ltu ry i S ztuki (il. 23). R ozm iar tab licy nie pow inien przekraczać
29 Raport o Ochronie Zabytków opracowany na pole cenie MKiS, W arszawa 1972.
21X 30 cm, a m ateriał, z którego będzie w y ko nana, w inien być trw ały. N ależy zaniechać
um ieszczania na jednej tab licy inform acji
o obiekcie i inform acji, że o b iek t jest pod o chro ną. Tablice inform acyjne pow inny zaw ierać obszerne dane o obiekcie i p ow inny być um iesz czane w m iejscach dostępnych dla tury stó w . 3. N ależy opracow ać sposób oznakow ania i in form acji dla zespołów u rb an istyczny ch oraz dla parków zabytkow ych, ogrodów itp.
4. W proponowanej, zm ianie U staw y o O chronie D óbr K u ltu ry i o M uzeach z 1962 r. pow inno się w prow adzić obowiązek um ieszczania ta b licy ostrzegaw czej na w szystkich obiektach n ieruchom ych oraz oznakow ań zespołów u rb a nistycznych, parków i ogrodów. Do czasu no welizacji tejże u staw y specjalne zarządzenie M KiS pow inno w prow adzić obow iązek ozna
kow ania obiektów , określić rodzaj tablicy
ostrzegaw czej oraz czas przeprow adzenia ozna kow ania.
5. N ależy opracow ać znak, k tó ry byłby um iesz czany przy drogach i zaw ierałby inform acje o z n a jd u jący m się w pobliżu obiekcie (zespole) zabytkow ym .
6. M KiS w inno zapew nić niezbędne środki fi nansowe, m ateriałow e i w ykonaw cze n a prze prow adzenie akcji oznakow ania zabytków nie ruchom ych.
7. W P rzedsiębiorstw ie P aństw ow y m P raco w
nie K onserw acji Zabytków należałoby
utw orzyć ce n traln y w arsztat, k tó ry zająłby się w ykonaniem tablic ochronnych, a następnie terenow e jednostki PK Z spow odow ałyby um ie szczenie ich na obiektach zabytkow ych.
inż. Tadeusz Polak
K om binat Budownictwa Miejskiego W arszawa-Południe
MARKING OF ANCIENT ARCHITECTURAL AND BUILDING OBJECTS
As one of the form s of safeguarding the ancient arch i tectural and building objects against th eir destruction is widely enough applied a plaque bearing inform ation or prohibitory text. The first such plaques were used on some W arsaw ’s buildings as long ago as in 1906 but w ithin th e period until the World W ar II this action had no chances to be more broadly popularized. As a consequence of losses and damages caused by the last w ar a need has arisen to m ark all the old buiddings a n d also their ruins thus protecting them from a total demolition with which they could be endangered in p articular in the course of removing the w ar losses. In those early days of rebuilding the p la ques of th a t kind have been placed by m any govern m ent agencies and institutions. A systematic action was undertaken and carried on by the C onservator’s Offices and the voluntary caretakers of historical m o numents gathering in the Polish Touring Society. Since no explicitly expressed obligation as to placing of such inform ation has been included to the Act on Protection of Historical M onuments an d no official
model of inform ative plaque was given, those placed on building had thus widely varying shapes and texts.
Another until now unsolved problem is the m arking of the historic urban centres and settings and of ancient parks. There is also an urgent need to in tro duce the specially designed road sings that could be used for signalling the vicinity of historic buiildings. In his present work the author has quoted the first attem pt in this respect.
In conclusion the author advanced a proposal th a t the inform ation with concern to a given object should not be combined with official statem ents or the form al prohibitory provisions worded w ithin the area of the same plaque.
The international signs and m arkings provided by the Hague Convention should widely be used in peace times. Also the formal aspect of obligatory placing of plaques w ith valid sings on every historic building should be revised and brought to order as soon as possible.
