Bogumiła Szurowa
Uwagi na temat kart ewidencyjnych
zabytków budownictwa ludowego
Ochrona Zabytków 32/1 (124), 46-51
Podjęta p o d koniec 1975 r. p rz ez Ośrodek Dokum entacji Z a b ytk ó w akcja ewidencji za bytków stop niowo rozw ija się i k a żd y rok przyn osi se tk i nowych kart. M a ona za zadanie nie tylk o uzupełnienie i w eryfikację spisu obiektów zabytkow ych w Polsce, ale przede w szystkim pogłębienie w iedzy o tych zabytkach . R ozw in ięto szeroką współpracę z Pracowniami Dokum entacji N aukow o-H istorycznej P P P K Z , w yższym i uczelniami, a zw łaszcza studenckimi kołam i naukowymi, tow arzystw am i regio nalnym i itd. N a leży jedn ak liczyć się z tym , że zakończenie prac nie n a stą p i szybko, g d y ż wymagałoby to znacznie w iększych środków finansowych i liczniejszych grup inwentaryzacyjnych.
Pełne rozeznanie w potrzebach w zakresie ewidencji ma dać — prow adzony ju ż drugi rok — uprosz czony „spis z a b y tk ó w ”, k tó ry p o zw oli określić dane dotyczące liczby zabytków i niezbędnych k a rt ewi dencyjnych. S p is obejmuje obiekty wzniesione p r z e d 1939 r., lecz nie w szystkie spisane budowle zasłu gują na ochronę i zakładanie k a rt ewidencyjnych (ja k np. masowo występujące obiekty bez większej
wartości architektonicznej z okresu m iędzy wojennegd).
A utorka n iżej zamieszczonego'komunikatu słusznie odczytała intencje O środka Dokumentacji Z ab ytk ó w w zakresie ewidencji. N ie ma być ona wyłącznie m ateriałem statystycznym , lecz dokumentacją naukową, stanow iącą podstaw ow e źródło wiedzy o zabytkach w Polsce. Jaką wartość będzie miało to źród ł o — za leży\o d sumienności wykonawców. D alszym etapem ma być wprowadzenie ewidencji 'do pam ięci m aszyn cyfrow ych, co p ozw oli na stworzenie szeroko pojętego informatorium o zabytkach, mające go znaczenie nie tylko dla p o lity k i konserwatorskiej, lecz również dla wszelkiego \rodzaju badań nau kowych, publikacji itd. Karta ewidencyjna z informacjami źródłow ym i oraz w połączeniu z kartoteką tzw . m ikrofisz, obejmujących wszelkiego typu m ateriały dokumentacyjne i źródłowe oraz publikacje, ma być nie tylko dokumentem istniejącego stanu zabytku, ale też punktem wyjścia do m ożliwie pełnej informacji o historii, strukturze i konserwacji obiektu.
Dla celów badań naukowych należałoby w przyszło ści objąć ewidencją również obiekty nie istniejące, zw łaszcza zniszczone w czasie drugiej wojny światowej, choć zdajem y sobie sprawę, że je s t to postulat dalekiej p rzyszłości.
B O G U M IŁ A SZ U R O W A
UWAGI NA TEMAT KART EWIDENCYJNYCH ZABYTKÓW BUDOWNICTWA LUDOWEGO
S zeroka ak cja ewidencji budow nictw a ludowego', p r o w adzona przez O środek D okum entacji Z abytków w W ar szawie, sk łan ia d o podzielenia się uw agam i na tem at o pracow yw ania tzw. białej k arty dokum entacyjnej i m ożliw ości w ykorzystania inform acji w niej zaw artych. O w ażności i pilności realizacji tego przedsięwzięcia pisano n a łam a ch zeszytów „Inform acji Bieżących P K Z ” , gdzie przedstaw iono także form y d o kum entow ania tego ty p u z a b y tk ó w 1.
O becnie p ro w ad zo n a ewidencja zabytków jest drugą [fazą wcześniejszej akcji i m a nieco inny ch arak ter, zasięg, prze bieg i cel. Pierw sza, prow adzona w latach 1959—1960, obej m ow ała niem al wyłącznie zabytki architektury, a celem jej była o rien tacja w zasobach'ocalatych w czasie wojny i w p o trzeb a ch finansow ych oraz ustalenie hierarchii w ażności w p o czynaniach konserw atorskich. Z ebrane inform acje ce nne były tak że przy planow aniu przestrzennym m iast i osie dli. D an e dotyczące obiektów — bardzo ogólne — n a n o szono n a tzw. zielone karty. Budow nictw o ludow e, poza nielicznym i w ypadkam i, nie zostało objęte ewidencją
1 M . K o r n e c k i , Sprawa ewidencji i inwentaryzacji tradycyjne go budownictwa wiejskiego, „Informacje Bieżące P K Z ” , Kraków
1977; A . G e r l a c h - J ó s e w i c z , B. S z u r o w a , Pracownie D okum entacji Etnograficznej w Oddziałach P K Z (organizacja i fo r m y działania), „Inform acje Bieżące PK Z ” , nr 8, Warszawa 1977. 2 N p. Biuro Dokum entacji Zabytków przy W K Z w Kielcach ewi dencję zabytków budownictwa ludow ego podjęło w wyniku zatrud nienia etnografa (realizacja 1968— 1970).
3 W zeszycie nr 5 Z a b ytk ó w architektury i budownictwa w Polsce dla
w ogóle. Prace konty n u o w an o w latach sześćdziesiątych przy w spółpracy wojew ódzkich konserw atorów zabyt ków. Zasięg akcji był rozproszony, a przebieg zależał o d osobistych zainteresow ań w ojew ódzkich k o n serw ato rów (np. ew idencjonow ano niem al wyłącznie drew nia ne kościółki) i przeznaczonych n a ten cel środków finansow ych2. Przypadkow y w ybór wsi d o b ad ań i p o bieżne typow anie obiektów do ew idencjonow ania przez nie zawsze fachow e czy rzetelne siły dały m ateriał nie pełny i nie odzw ierciedlający faktycznego stanu b u d o w nictw a ludow ego. Z nalazło to odbicie w zeszytach
Z a b y tk i architektury i budownictwa w P o h c e 2. Ju ż w cza
sie prac ew idencyjnych wiele obiektów budow nictw a ludow ego zniknęło bezpow rotnie4.
W prow adzona w 1959 r. „zielona k a rta ” um ożliw iała szeroką charakterystykę obiektu, z której to możliwości wypełniający k a rtę nie zawsze korzystali. W rezultacie o trzym ano m ateriał inform acyjny o różnym stopniu przydatności, głównie statystyczny. N iejednokrotnie treść k arty była pow tórzeniem tego, co m ożna było odczytać
województwa kieleckiego brak np. chałup z XVIII w „ m.in. chałupy z Sukowa koło K ielc, ze Świątnik koło Sandomierza (jedyna chałupa z kom inem sztagowym ), a także jedynego w granicach dawnego w o jewództwa kieleckiego wiatraka typu „paltrak” z Grzmucina koło
R adom ia.
4 N p. we wsi D an ków Mały, gmina W łoszczowa, w 1970 r. zanoto w ano wiele budynków drewnianych, w tym kilka z X IX w. ; w czasie badań penetracyjnych w 1976 r. nie istniał w tej wsi ani jeden z tych budynków.
У. Otwór okienny osadzony >v węgarach 2. Otwory okienne osadzone w łątkach (fot. St. Stępień)
1. Window opening set in jambs 2. Window openings set in special framing
z fo to g rafii i szkicu planu budy n k u . S potyka się k arty o n a d e r lakonicznym opisie, w k tó ry m charakterystyka arch itek to n iczn a, np. chałupy, ogranicza się d o stw ier dzen ia: ,,Drewniana, konstrukcji slupowo-zrębowej. W e
wnątrz stropy z belek. Polepy. Dach czterospadowy, Strzecha” . C zytelnik niech sam osądzi, ile nieścisłości
czy niejasności w jednej krótkiej no tatce. W tej samej karcie — ja k o w yposażenie — p o d an o „ sta ry piec” , a stan zachow ania obiektu określono ja k o „z an ied b an y ” . M u szę się zastrzec, że nie je st to k a rta z tru d em w yszukana. N a o gół nie zw racano uwagi n a przebudow ę niektórych elem entów b u d y n k u , np. ścian działow ych, otw orów drzw iow ych czy okiennych, nie zaznaczano now o wy ciętych okien itp. Czasem w karcie o b iek tu przew ażał o p is w ystroju architektonicznego: zdobione rysie, fazo w ane belki itp ., a brak było elem entarnych opisów bu d ynku. C óż bow iem znaczy opis dachu ograniczający się do p o d an ia form y i pokrycia, gdy b ra k ja k ic h k o l w iek d an y ch o jego konstrukcji. P o d o b n e zastrzeżenia w ysunąć m o żn a do opisu okien i drzw i; podaje się np. k ształt o tw o ru drzw iow ego („ p ro sto k ą tn y ”), nie m a n a to m iast najm niejszej w zm ianki o jeg o k o n stru k cji (np. czy
zasto so w an o węgary czy łątki), co nie jest bez znaczenia w p raca ch pośw ięconych budow nictw u ludow em u. W obecnej ewidencji budow nictw a }ludow ego stosuje się „ b ia łą k a rtę ” , o p racow aną w D ziale Z ab y tk ó w A rch itek tu ry O D Z . Zm ieniając u kład niektórych rubryk, uzyskano znacznie więcej miejsca n a podstaw ow e in fo r m acje o obiekcie. Poniew aż „białe k a rty ” , k tó re ju ż do O D Z napłynęły, nie zawsze zaw ierają w szystkie in fo r m acje, ja k ic h oczekiw ano (dotyczy to m. in. k a r t dla zabytkow ych obiektów przem ysłow ych), w arto pośw ię cić nieco uw agi m erytorycznej i form alnej stro n ie tego przedsięw zięcia, a także dokładniej sprecyzow ać cel5, jak ie m u ta k a rta m a służyć.
Sądząc po sposobie wypełnienia niektórych k a rt, cel ewidencji nie dla wszystkich eksploratorów terenu je st oczywisty. C hodzi tu w praw dzie o zanotow anie ja k najw iększej liczby obiektów w stosunkow o k ró tk im
cza-5 Cele ewidencji (dokum entacji) zabytków są wielorakie, tu jednak podkreślam ten (uzyskanie rzetelnego źródła informacji naukowej), który gw arantuje, że cele te będą mogły być spełnione.
sie, ale nie m oże to być d okum entacja pobieżna, nie pełn a. C elem ewidencji jest także stw orzenie źródła 0 nieprzem ijającym charakterze, źró d ła naukow ego. K a rta zatem m usi być w ypełniona rzetelnie, w yczerpu ją c o i jed n o zn aczn ie.
Sam o działanie nazw ane „ew idencją” z form alnego p u n k tu w idzenia budzi zastrzeżenia. A naliza „białej k a r ty ” i wymogi staw iane w ypełniającem u tę kartę zn aczn ie p rzekraczają zasób inform acji, jak i zwykle ro zum iem y p o d tym określeniem . K a rta jest raczej skróco n ą d o k u m e n ta c ją obiektu i ja k o ta k a m usi d ać o d p o wiedź n a w szystkie p y tan ia karty-ankiety, k tó re m ogą być zrealizow ane w terenie. „B iała k a rta ” b ard zo często będzie przecież jedynym śladem istnienia danego obiektu. A by zd ać sobie spraw ę, ja k \vażną akcją jest d o k u m en ta c ja o biektów za p o m ocą „białych k a rt” , należy nieco uw agi pośw ięcić specyficznem u charakterow i budow - ,n ic tw a ludow ego i możliwości jego zachow ania.
W brew p o zo ro m , budow nictw o ludow e staw ia przed służbą k o n serw ato rsk ą znacznie więcej problem ów do rozw iązan ia niż zabytki architektury. Są to problem y w ynikające ze stosunków własnościow ych i funkcji peł nionych przez budynki chłopskie. O dm ienne są szanse 1 m ożliw ości interw encji konserw atorskiej w w ypadku budo w n ictw a ludow ego, którego rozw ój trw a nadal. Z niew ielkim i w yjątkam i (olejarnie, w iatraki, folusze), o biekty budow nictw a wiejskiego n a d a l stanow ią żywy, czynny składnik rzeczywistości wiejskiej. Dzieje się tak dlateg o , że zagroda chłopska nic nie straciła ze swojej pierw otnej funkcji. Stanow i o n a nie tylko miejsce za m ieszkania jej właściciela i jego rodziny, ale je st także specyficznym w arsztatem produkcyjnym i podkreślić należy fa k t — iż je st to w arsztat pryw atny.
Z a g ro d a, ja k każdy w arsztat, podlega przeobrażeniom , m odernizacji. N astępuje w ym iana starych, niefunkcjonal nych b udynków gospodarczych n a nowe, zapew niające lepszą p rodukcję (i dochód), następuje przystosow yw anie stary ch dom ów do now ych potrzeb, zapew niające lepsze w arunki bytow ania. Pow iększa się więc otw ory o k ienne i drzwiowe, w ym ienia stolarkę, gliniane polepy zastępuje podłogam i z desek, przebudow uje piece, zm ie n ia pokrycie dachu, a bardzo często w raz z nim kształt d a ch u , a niekiedy także jego konstrukcję. Z naszego p u n k tu w idzenia jest to naruszenie substancji zab y tk o wej, a dalek o idące przeróbki niejednokrotnie dyskw ali fik u ją ob iek t ja k o zabytek. Z p u n k tu w idzenia użytkow ni k a je s t to życiowa konieczność. T em po przem ian na wsi przyspieszane jest także n akazam i adm inistracyjnym i. O c h ro n a budow nictw a wiejskiego wysuw a zatem wiele p io b lem ó w d o rozw iązania. Jak o własność pryw atna i go sp o d arczo użyteczna, opiera się ingerencji konserw a torskiej. N ie m ożna inwestować we w łasność pryw atną, nie m o żn a opóźniać postępu gospodarczego n a wsi i obniżać w arunków bytow ania ich m ieszkańców . Pozo stają więc dwie form y zachow ania niektórych obiektów budow nictw a ludowego — w terenie i w m uzeach b u dow nictw a ludowego. O grom na je d n a k reszta tych obiek tów , tak że w arta by ją upam iętnić, zniknie bezpow rot nie z naszego krajobrazu.
71
Q
b
3. O tw ór drzw iow y w węgarach; a — wpuszczonych w p rzycieś i belkę zrębu, b — z ukośnie wciętym nadprożem
3. Door opening set in jam bs: a — f ix e d in a soleplate and fram e w ork’s beam, b — with a diagonally cut lintel
4. O tw ór drzw iow y ujęty vr łą tki
4. Window opening enclosed in special fram ing
Jedynym rozw iązaniem w tej sytuacji jest zew idencjono wanie ja k największej liczby obiektów budow nictw a lu dow ego. Szansę tę stw arza O środek D okum entacji Z a bytków , instytucja pow ołana d o tej m isji, obejm ująca swym działaniem cały kraj i stosująca zunifikow any schem at d okum entow ania obiektu, co daje m ateriał p o rów nyw alny. Szansę praw idłow ego wypełnienia k a rt zwiększa zlecenie dokum entacji obiektów pracow niom specjalistycznym w P racow niach K onserw acji Z abytków 6. Przy w ypełnianiu karty-ankiety szczególnie ważne — nie tylko z p u n k tu przydatności w p racach poświęconych budow nictw u w iejsk iem u — są lu b ry k i n r 12 i n r 13. W pierwszej z nich, pośw ięconej historii obiektu, m uszą się znaleźć — poza d a tą budow y — inform acje dotyczące w szystkich uchw ytnych zm ian d o k o n an y ch w obiekcie,
6 Działające w ramach PKZ pracownie specjalistyczne (zatrudnia jące m .in. etnografów) po raz pierwszy w sposób zunifikowany objęły dokumentacją (w akcji prowadzonej przez O D Z) znaczny obszar kraju. Oddział w Krakowie prowadzi dokum entację na
obszarze województw Polski południow ej, Oddział w Kielcach — Polski środkowej, a Oddział w Szczecinie objął dokumentacją w o jew ództw a północno-zachodnie.
form y, do om ów ienia m ateriału i k o n stru k cji, ze szczegól nym uw zględnieniem tych elem entów , k tó ry ch nie da się odczytać z szaty ilustracyjnej (na ogół zdjęcie w form acie dołączonym do karty daje tylko ogólne w yobrażenie obiektu).
W ym ienione fragm enty karty, uzupełnione fotografiam i i rysunkam i, stanow ią trzo n d okum entacji o b ie k tu (nie m ówię tu o ta k oczywistych danych, ja k p o d an ie miej scowości czy właściciela obiektu). N ie znaczy to , że p o zostałe rubryki należy uznać za m niej ważne. K ażda z nich m a do spełnienia określone zad an ie w danym czasie. N a przykład rubryki n r 19 (sta n zachow ania) czy n r 20 (postulaty konserw atorskie) obliczone są n a natychm iastow ą reakcję służby k o nserw atorskiej, ale inform acje w nich zaw arte będą m ogły być w ykorzystane także w przyszłości, w ocenie działalności k o n serw ato r skiej.
B ardzo w ażnym zagadnieniem jest też sto so w an a w karcie term inologia. Jednolity ch arak ter k a rty przyjęty n a obszarze całego k raju i dla wszystkich rodzajów bud y n ków wiejskich pozw ala na uzyskanie m ateriału p orów ny w alnego, jednakże różny stopień przygotow ania zaw odo wego do b ad ań nad budow nictw em ludow ym , a m oże także stosunek badacza do tego ty p u bud y n k ó w , daje m ateriał nie tylko nieporów nyw alny, ale często niejasny. W w ypadku w ątpliwości term inologicznych o p is p o winien być uzupełniony rysunkiem (odręcznym szkicem). W celu uniknięcia nieścisłości w opisie, d la określenia szczegółów konstrukcyjnych winno się stosow ać term iny techniczne, a nazwy gw arow e podaw ać w naw iasie,
5. Dach o konstrukcji krokwiowo-płatwiowej ; płatew licowa wysu nięta poza pion zrębu (fot. St. Machała)
5. Purlin-raftered roof: facing purlin protruding beyond the fr a m ework’s perpendicular
6. Dach o konstrukcji krokwiowo-belkowej (fot. St. M achała) 6. Beam-raftered roof
zwłaszcza w zakresie rozplanow ania budynku, funkcji pom ieszczeń, a także zm ian dokonanych przy otw orach okiennych, drzw iow ych, urządzeniach ogniowych. Tylko pierw o tn a fo rm a obiektu, a nie jego w tó rn a postać, m a znaczenie w b ad a n iac h n ad typam i budynków , ich ro z przestrzenieniem itd. O ile ob iek t nie był przebudow y w any, należy zaznaczyć iż je st to stan pierw otny (w czasie objętym trad y cją nie przebudow yw any). W szelkie zm iany m ożliw e d o o d d a n ia n a rysunku w inny mieć w nim odbicie. W rubryce poświęconej historii o b iek tu w inna się też znaleźć inform acja, czy u kład budynków w zagrodzie je st pierw otny ; o ile zm ieniony —- należy podać, n a czym te zm iany polegały. Należy także — o ile to możliwe — p o d a ć, do jak iej kategorii m ajątkow ej w m om encie b u dow y zag. ody (badanego budynku) gospodarstw o n a leżało (ilościowe podanie g ru n tó w w wielu w ypadkach będzie niemożliwe). A u to istw o o b iek tu nie odgryw a tu takiej roli, ja k w w ypadku zabytków arch itek tu ry , gdzie nazw isko arch itek ta daje pewne pojęcie o stylu obiektu. N a ogół bow iem fu n d ato ram i b u d y n k u wiejskiego byli w łaściciele, a w ykonaw cą alb o sam właściciel, albo m iejscow y m ajster. Jeśli było inaczej — w terenie się tego raczej nie dow iem y.
R u b ry k a n r 13 pośw ięcona jest opisow i obecnego stan u o b iek tu , poczynając od jeg o usytu o w an ia w obrębie zagrody, poprzez charakterystykę p lan u b u d ynku i jego 4 — „O chrona Z a b y tk ó w ” nr 1 (124) X X X II 1979
в,
7. Dachy krokw iow o-jętkow e : а — d a chy krokwiowo-platwiowe ; A t — dach jednostolcowy, A 2 — dach dwustolcowy, A 3 — dach wiszący, A Ą — dach trzy sto l cowy, A s — dach trzystolcow y wiszący; b — dachy krokw iow o-belkow e ; — dach dwustolcowy, B2 — dach jedn ostol cowy
7. Collar-tied raftered roof: a — purlin -raftered roofs: A t — one queen-post roof, A2 — two queen-post roof, A 3 — suspension roof, A 4 — three queen-post stand-up roof, A s — three queen-post suspension roof; b — beam -raftered roofs: В i — two queen-post roof, B 2 — one queen-post ro o f
«5 = 1
i ]
---1—
T_ ;
i j i
r * - ’
di i0,;
-
i
1
i
!
e 9 •
A
4
^
i-\
1
i
/
•u- i - 4 -
г * P 1 M
1 L
1
щ I“* LT'
11,20m 0 1 5m h = 2,15m8. Propozycja ujednolicenia terminologii dla poszczególnych części urządzenia ogniowego: a — trzon kuchenny p o d kapą, b — piec ogrzewczy, с — piec chlebowy, d — kom in z wnęką do wymiatania sadzy, e — trzon kuchenny bez kapy, f — p iec ogrzew czy z piekarn i kiem , g — komin fila ro w y
8. Proposed uniform terms fo r individual parts o f f ir e unit: a — stove hearth under a hood, b — heating stove, с — breadbaking oven, d — chimney with a recess to sweep up the soot, e — stove hearth without a hood, f — heating stove with a baking oven, g — pillar chimney
np. trzon kuchenny („ k u m in ” , „k o m in ” ) lu b к а р а , k a p tu r („ o k a p ” , „ ru ła ” , „ b a b a ” ). W w ypadku, gdy nie zaciem ni to opisu, m ożna zam iast term inów technicz nych użyć potocznych, znanych określeń, np. „siestrz an ” , „ tra m ” , „so sręb ” zam iast „belka podciągow a” , węgło w anie „ n a o b łap ” zam iast „ n a k ła d k a d w u stro n n a p ro s ta ” itp.
N ie m ożna jed n ak bez uzupełniającego opisu, szkicu czy fotografii stosow ać takich określeń, ja k „ o k n a ościeżni cowe” lub „ o k n a w słupach” , gdyż nigdy nie będziem y
mieć pew ności o ja k ie o k n o chodzi. Te sam e uw agi d o tyczą otw orów drzw iow ych.
P odobny problem istnieje w w ypadku stosow anego w wie lu „białych k a rta c h ” opisu konstrukcji dachu. Najczęściej używa się określenia „d a c h krokw iow o-jętkow y” , a n a wet tylko „k rokw iow y” , bez dodatk o w y ch uściśleń. W zdecydow anej większości budynków wiejskich i na ogrom nym obszarze kraju jeszcze do niedaw na niem al wyłącznie występow ał dach krokw iow o-jętkow y, co nie znaczy, że w całym kraju w budow nictw ie ludow ym spotykam y je d n ą i tę sam ą konstru k cję dachu. Zatem opis tak i jest niew ystarczający i w ym aga uzupełnień w postaci opisu określającego miejsce w sparcia więźby lub szkicu przekroju dachu. Bez uściśleń tego typu in fo r macje nie będą mogły być w ykorzystane w analizach typologicznych, w ustaleniach zasięgu typu k o n stru k cji itp.
Ze względu na tak isto tn ą cechę k o n stru k cji dachu, ja k ą jest p u n k t o p arcia k iokw i, p ro p o n u ję stosow ać w k a r tach następujące proste określenia: „ k o n stiu k c ja dachu krokw iow o-płatw iow a” i „ k o n stru k c ja dachu krokw iow o- belkow a” D alszym uzupełnieniem opisu konsfrukcji dachu będzie inform acja, czy płatew znajduje się w pionie zrębu, czy poza nim.
Z astrzeżenie budzi także stosow ane określenie „piec sta ry ” lub „piec tradycyjny” . Pierw sze z nich jest nie u d o ln ą inform acją, że chodzi o piec tiadycyjny, co oczywiście też niczego nie w yjaśnia. N a różnym bowiem terenie w ystępow ał różny „piec tiad y cy jn y ” . W zależ ności zaś od przygotow ania zaw odow ego lub znajom ości regionów etnograficznych czytelnik będzie m iał w łasną wizję „pieca tradycyjnego” . N ajprostszym rozw iązaniem jest zam ieszczenie fo to g rafii pieca o ra z naniesienie zwy- m ia ro w a n e g o .p la n u urządzenia ogniow ego na plan b u d ynku, co naw et przy skali 1 :200 je s t m ożliwe d o wy k o n a n ia.
N a zakończenie jeszcze kilka uwag n a tem at d o k u m en ta cji zespołów zabytkow ych (fragm entów ulicy wiejskiej, ulicy stodolnej lub zagrody). D la ta k ic h zespołów p ro ponuję zakładanie k a rt zbiorczych (właściwie jest to praktykow ane w w ypadku zagród). O biekty najstarsze lub najbardziej interesujące architektonicznie i ty p o lo gicznie m iałyby zak ład an e także k a rty indyw idualne, z pow ołaniem się n a k a rtę zbiorczą. W w ypadku obiektów pow tarzających się (pod względem konstrukcyjnym i ty pologicznym ) postuluję założenie k arty dla obiektu re prezentatyw nego, dla pozostałych zaś — zamieszczenie adresów w rubryce n r 24 (uwagi różne). Oczywiście ta k a zbiorcza k a rta dla obiektów pow tarzających się służy łaby głównie b u d ynkom gospodarczym , np. kilku iden tycznym stodołom w ulicy stodolnej lub identycznym obo ro m .
7 W Instrukcji wypełniania k a rty zabytków nieruchomych nie p od kreślono dostatecznie jasn o takiej potrzeby.
O prócz k a rt d la obiektów budow nictw a, a także dla de ta lu architektonicznego i w yposażenia, należy również zakładać k arty dla obiektów składających się n a otocze nie zagrody, na pejzaż wsi, a więc dla różnego typu ogrodzeń, studni, bram ek itp .7
Przy zakładaniu k a rt d la m łynów należy zwrócić uwagę n a istnienie w tym miejscu wcześniejszych zakładów prze m ysłow ych (np. fryszerki) i na a d aptow ane układy w odne. Z daję sobie spraw ę, że d la wielu w ypełniających karty poruszone tu spraw y są oczywiste, niem niej je d n a k lek tu ra niektórych k a rt budzi obaw y, czy grom adzone infor m acje nie są m arnotraw stw em sił i środków finansow ych. C hodzi przecież o pozyskanie m ateriału jednoznacznego, porów nyw alnego, przydatnego w p ró b ach regionalizacji budow nictw a ludow ego, o stw orzenie źródła naukow ego nie tylko dla siebie, ale także d la przyszłych pokoleń badaczy.
mgr Bogumiła Szurowa Pracownia Dokumentacji Etnograficznej P P P K Z O ddział w Kielcach
SO M E C O M M E N T S U P O N IN D EX CARDS OF M O N U M E N T S OF C O U N TR Y BUILDIN G
Referring to the recording o f m onum ents o f country (folk) building carried out by the M onum ents D ocum entation Centre in Warsaw, the article gives som e com ments which arise on using and preparing index cards. The recording o f architectural m onum ents was started in 1959 and done on the basis o f the so called „green card” intro duced at that time. In view o f more urgent conservation needs, country buildling was regarded to be o f secondary importance. Its recording on a broader scale was com m enced in the sixties with the help o f voivodship conservators o f monuments. Because the recording was not always done by persons with adequate profes sional qualifications or with due scrupulousness paid to the execu tion o f the task, in many a case the material obtained is incomplete and does not reflect a real state o f country building. The article points out shortcomings and basic mistakes made when character izing the structures recorded. In order to emphasize the necessity o f the fullest docum entation o f an object in the country, the author discussed in brief a pecularity o f country building manifested i.a. by the fact that until today a farm continues to play its original function o f being not only a place for living in but also a private w orkshop, developed and modernized according to actual needs. These facts put the conservation service before additional problems o f organizational, legal and financial nature. Emphasis is also put on lim ited possibilities o f protecting country building both in the open air and in specialistic museums. This situation requires an adequate and com plete docum entation on as many buildings as
possible, because it is not possible to cover them all with conserva tion protection. The present recording o f country buildings is based on an improved index card. Its m ost important points are colum ns N os. 12 and 13. Point 13 concerning the history o f the building includes information not only on the date o f the building’s erection but also all major rebuildings, especially those referring to the plan o f the interior, window and door openings and fire installation. O f importance to studies on the buildings, their location etc. is only a genuine and not secondary form o f the structure. For similar reasons o f importance is also the information in column 13 on the construction of the building. The m ost frequent shortcoming en countered on filling in this column is too laconic and unclear de scription o f such important features of the buildings as roof con struction, window and door openings, fire installation. The article contains som e proposals on a more precise rendering o f the just m entioned parts o f the building or illustrating constructional solu tions by sketches and photographs. A need has also been pointed out to m ake collective cards for monumental com plexes (part o f a village street, barn street) and for structures similar in typology and construction (e.g. barns). In that case it is postulated to make cards for representative examples while the remaining structures (their addresses) could be specified in colum n 24 (comments). Attention was also drawn to a necessity o f recording objects that make up the landscape just to mention fences, gates, country’s wells etc.
