Absolute Chronology of the Trzciniec Complex in the Vistula Drainage in the Light of 14c Datings

(1)

BRONZE AGE CIVILIZATION: 1950-1200 B C JanuszCzebreszuk Ja ekGórski Mar in Igna zak Sªawomir Kadrow Vi torI. Klo hko Aleksander Ko±ko NikolayKovalyukh Mykola Kryvaltsevi h Vasyl Y. Kurylenko Sergyey Lysenko VitaliyV. Otrosh henko P rzemysªaw Makarowi z Vadim Skripkin Halina Taras 1 V O L U M E 6

•

1998

(2)

61-809Pozna«,Poland

w.Mar in78

Tel.(061)8536709ext. 147,Fax(061)8533373

EDITOR

AleksanderKo±ko

EDITORIALCOMMITEE

SophiaS.Berezanskaya (Kiev),AleksandraCofta-Broniewska

(Pozna«), Mikhail Charniauski (Minsk), Lu yna Doma«ska

(ód¹), Vi tor I. Klo hko (Kiev), Vitaliy V. Otrosh henko

(Kiev),PetroTolo hko (Kiev)

SECRETARY

MarzenaSzmyt

SECRETARYOFVOLUME

PrzemysªawMakarowi z

ADAMMICKIEWICZUNIVERSITY

EASTERNINSTITUTE

INSTITUTEOFPREHISTORY

Pozna«1998

ISBN83-86094-05-2

(3)

BRONZE AGE CIVILIZATION: 1950-1200 B C JanuszCzebreszuk Ja ekGórski Mar in Igna zak Sªawomir Kadrow Vi torI. Klo hko Aleksander Ko±ko NikolayKovalyukh Mykola Kryvaltsevi h Vasyl Y. Kurylenko Sergyey Lysenko VitaliyV. Otrosh henko P rzemysªaw Makarowi z Vadim Skripkin Halina Taras 1 V O L U M E 6

•

1998

(4)

c

CopyrightbyB-PSandAuthors All rightsreserved

CoverDesign: EugeniuszSkorwider

Linguisti onsultation:PiotrT. ebrowski

PrintedinPoland

(5)

EDITORS'FOREWORD ... 5

Ja ek Górski,THEFOUNDATIONSOFTRZCINIECCULTURE

TAXONOMYINWESTERNMAOPOLSKA ... 7

PrzemysªawMakarowi z,TAXONOMICFOUNDATIONSOFTHE

TRZCINIECCULTURALCIRCLEONTHELOWERVISTULA ... 19

Halina Taras,THEBASESFORTHETAXONOMYOFTHETRZCINIEC

CULTUREINTHESOUTHERNPARTOFTHEAREABETWEEN

THEVISTULAANDBUGRIVERS ...32

Vi torI.Klo hko,THEISSUEOFTHEEASTERNBORDEROFTHE

EASTERNTRZCINIECCULTURE(LOBOIKIVKAMETALLURGY) ...48

Mar in Igna zak,PrzemysªawMakarowi z, THESOUTH-WESTERN

BORDERLANDOFTHETRZCINIECCULTURALCIRCLE ...74

VasylY.Kurylenko,Vitaliy V.Otrosh henko,THESOSNYTSA

CULTUREOFTHEDESNAAREAANDITSLINKSWITHEASTERN

NEIGHBOURS ...87

Mykola Kryvaltsevi h,THEPROBLEMSOFIDENTIFICATION

ANDORIGINSOF"TRZCINIEC"INTHEPRYPETSBASIN ...103

Ja ek Górski,THEQUESTIONOFTHEDECLINEOFTRZCINIEC

CULTUREINWESTERNMAOPOLSKA.TRZCINIECCULTUREVS.

LUSATIANCULTURE ...115

NikolayKovalyukh,VadimSkripkin,Vi torI. Klo hko,SergyeyLysenko,

ABSOLUTE(RADIOCARBON)CHRONOLOGYOFTHEEASTERN

TRZCINIECCULTUREINTHEDNIEPERBASIN

(THEMALOPOLOVETSKEBURIALSITE) ...130

PrzemysªawMakarowi z,ABSOLUTECHRONOLOGYOFTHE

TRZCINIECCOMPLEXINTHEVISTULADRAINAGE

INTHELIGHTOF

14

CDATINGS ...141

SªawomirKadrow, THECENTRALEUROPEANDIMENSION

OFTHEDECLINEOFTHEEARLYBRONZEAGECIVILIZATION.

THETRZCINIECSOCIO-CULTURALSYSTEMATTHEOUTSET

(6)

EARLYBRONZECIVILIZATIONSOFEASTERNANDWESTERN

EUROPE? ...190

Referen es ...203

(7)

TheTrz inie Culture,Trz inie CulturalCir leandTrz inie Horizonarethe

names of a ultural area in the borderland of Western and Eastern Europe at

the 2nd millenium BC. For over half a entury a dis ussion has been going on

overthetaxonomi identi ation( hronologi alandspatial)andgeneti andethni

interpretationofthis ulturalunit.

In thedebate, the1980'sand 1990'smark a signi ant ognitive turn aused

bythegrowthofthe orpusofsour es,theuseofsystemati methodsforthestudy

ofmobilesour esandtheproliferationofregional 14

Cdatings.

The present volume of "Balti -Ponti Studies" is an attempt to register this

breakthrough and a proposal fora new ttingof the Trz inie phenomenoninto

thesynthesisofEarly BronzeAge Europe.The re ordsin lude rudimentsofnew

regional systematizations,foundationsof their hronologiesbased onradio arbon

datings and a dis ussion of theme hanisms of so io- ultural hanges whi h gave

risetotheTrz inie ulturalarea andlater ontributedtoitsdisintegration.

Along-term intentionofthisvolumegiving a multifa etedview oftheee ts

of thesaid ognitive breakthroughis to en ourage a areful s rutinyof the

deve-lopmentme hanisms oftheEuropeanEarlyBronzeAge Civilization,in parti ular

theroleplayedin thembytheso ieties inhabitingthedrainages oftheBalti and

(8)

1.All datesintheB-PSare alibrated [see:Radio arbonvol.28,1986,andthe

nextvolumes℄.Deviations fromthisrule willbepointoutinnotes.

2. The names of thear haeologi al ultures (espe ially from theterritory of

theUkraine)arestandarizeda ordingtotheEnglishliteratureonthesubje t[e.g.

Mallory 1989℄. In the ase of a new term, the author's original name has been

retained.

3. The pla e names lo ated in the Ukraine have been transliterat from the

versions suggested by the author(i.e. from theBelorussian, Ukrainian, Polish or

(9)

vol.6:1998,141-155

PLISSN1231-0344

P rzemysªawMakarowi z

ABSOLUTE CHRONOLOGY OF THE TRZCINIEC

COMPLEX IN THE VISTULA DRAINAGE IN THE LIGHT OF

14

CDATINGS

In the 1990's a number of radio arbon dates have been obtained for

settle-ment and sepul hral assemblages of the Trz inie Cultural Cir le (TCC) in the

Vistula drainage [Czebreszuk 1996; Górski, Kadrow 1996; Kempisty, Wªodar zak

1996; Grossman 1998; Makarowi z 1998b; 1998 ℄. They have had a onsiderable

impa t ontheprogressin thestudies of theorigins, developmentand hronology

of\Trz inie " groupsin thisarea ofCentralEurope.Data on 14

C hronologiesfor

parti ularregional versionsof theTCCin theVistuladrainage dierwithrespe t

to number and quality. Series of radio arbon dates have been obtained only for

KujawyandMaªopolskawhile datesforotherregionsarefew(Distri tofCheªmno,

Lublin area) | Fig. 1. There are no 14

C dates for Mazowsze (Mazovia), one of

thekeyregions forthere onstru tionoftheoriginsoftheTrz inie phenomenon.

Intotal49datingshavebeen alibrated; 30 ome fromthedrainage oftheL ower

Vistula(Table 1)while 19 omefromtheareasontheUpperVistula (Table 2).In

most measurements bone material was used, few measurements utilized har oal

andinonlyone aseamoluskshellswere used.

Inthestudytwo omputer alibrating programshavebeenused: Radio arbon

Calibration

<

alKN

>

April 1993, Dendro and Ar haeologi al W iggle Mat hing by BernhardWeningerandOxCalProgramv.2.18,1995byChristopherBronkRamsey.

Bothprograms have beenusedto adjustsingle dates andto al ulate thesum of

probabilities ofa series ofdates (Table 1and2).The rangeof standarddeviation

was25 to100yearswith themajorityof datingshavinga deviationof 40-45years

(seeTable2;Fig.2).Thusit anbea eptedthat,despitethefa tthatthesearenot

highpre isiondatings,whentheirseriesare alibratedanddistributionprobability

sumsare al ulatedwere eivearelativelynarrow hronologi albra ketforagiven

ulturalunit.

The radio arbon hronology generally onrms the ndings following from

theadoptedsequen e of ultural hanges|workedoutwithpurelyar haeologi al

(10)

Fig. 1. Sites from whi h ome radio arbon dates for Trz inie Cultural Cir le assemblages (A):

1-egotki,site3;2-Biskupin,site2a;3-Rybiny,site14andRybiny,site17;4-Borowo,site12;5-Siniarzewo,

site1;6-Ku zkowo,site5;7-Pie ki,site1;8-Zgªowi¡ zka,site3;9-KruszaPodlotowa,site8;10-erniki

Górne;11-Dube zno,site1;12-Miernów,siteII;13-Dwikozy.Spatialrange of theTrz inie Cultural

Cir le(B).

1994; 1998; Górski, The Foundations

. . .

, in this volume; Górski, Kadrow 1996; Czebreszuk 1996; Makarowi z 1998b; 1998 ℄. Now, it turns out that the earliest

Trz inie assemblages may be identied in thedrainageof theL owerand Middle

Vistula(Kujawy,CheªmnoDistri t).

Takingintoa ountindividual 14

Cdatesand omparingtheir alibrationresults

obtainedwiththetwoprograms,it anbea eptedthattheperiodoftransformation

of theIwno Culture(IC) intothe Trz inie Horizon (TH) and theorigins of the

earliestTHstru turesintheareatookpla ebetween a2000and1850BC(Table1;

(11)

Table 1

Radio arbon datings ofTrz inie CulturalCir leassemblages in thedrainage of theLower and

MiddleVistula(NorthernPoland)

No. Cultural Site L aboratory Material Context ConvBP CalBC

unit number

(taxon)*

alKN OxCal

(68,2%)

65 1890-1750 (1.00)

12. TH1 Biskupin2a Gd-6664 bones dit h 3630

±

100 1980

±

146 2140-1980 (0.96)

61 2030-1910 (1.00)

±

60 1732

±

90 1880-1690

76 1760-1610

(12)

unit number

(taxon)*

alKN OxCal

(68,2%)

58 1530-1410

Podlotowa8 (1.00)

Sour e:Makarowi z1998b;1998

*IC-IwnoCulture;TH-Trz inie Horizon;ICIII-TH1-transitionstage(phaseIIIofIC-TH1)

(from1930to1560BC| alKN,Fig. 4b)or550years(from2050to1500BC|

Ox al,Fig. 3b).

At a slightly later time oneshould pla e theorigins ofthe Trz inie Culture

(TC) in the drainage of theUpper Vistula (Maªopolska). Single alibrated dates

permit us to pla e theorigins of the(tamtejszy h) TCCgroup between1900 and

1800BC(Table 2;Fig. 4f).A ordingtothesum ofprobabilitydistributionabove

mentioneddates al ulatedatthe68,2% onden einterval,thesouthPolish,

old--highland TC developedbetween 1950and 1700BC(OxCal; Fig.3e; 3f) or

1900--1690BC( alKN;Fig.4e).Takingintoa ount,however,latedatingsoftheso- alled

ód¹Phase featurefrom Dwikozy [ ibior, ibior 1990℄,the uppertime limit of

the disintegration of Trz inie groups on the Upper Vistula should be set at a

1100/1050BC(Table2;Fig.3fandFig. 4f).

CONCLUSIONS

Theresultsofradio arbondatingpermitustosetthelengthofdevelopmentof

thelowland(L owerVistula)TCCen laveatmaximum500-550years(Table1;Fig.

3b and Fig. 4b).The beginning of thoseTrz inie stru tures(2000-1850BC) may

be equated with thelate phase(phase III) oftheIC [Makarowi z, Taxonomi

. . .

, table2,inthisvolume℄withwhi hthesaid ultural omplexwasgeneti ally related

(13)

Table 2

Radio arbondatings ofTrz inie CulturalCir leassemblagesinthedrainageoftheupperVistula

(SouthernPoland)*

unit number

(taxon)**

alKN OxCal

(68,2%)

82 1980-1870 (0.74)

±

100 1744

±

129 1910-1640 (1.00)

±

40 1687

86 1160-1000

house (0.95)

Sour es: ibior, ibior1990;Taras1995;Kempisty,Wªodar zak1996;Górski,Kadrow1996

*Ex ludingdatingsfromJasªo,site1andTrz ini a,site1(syn reti TCandFCmaterials);a ordingtoGan arski

[1988;1994℄

**FC-F uzesabonyCulture;P-ód¹Phase;TC-Trz inie Culture

Culture (TuC) a 1600-1400BC (Table 1;Fig. 3 andFig. 4 )and shortlybefore

developed assemblages of theLusatian Culture (LC) appeared in thatregion ( a

(14)

Fig.2.ThedistributionofstandarddeviationofdatingsforTrz inie CulturalCir leassemblages.

stru turesandtheearlyLC allsforfurtherexplanation;however,themostprobable

hypothesis suggests su h a possibility as highly plausible [Czebreszuk, Igna zak,

Makarowi z 1998℄.

Thelengthofdevelopmentoftheold-highlanden lave,determinedonthe

ba-sisofradio arbon hronology,is800-900yearsatthemaximum(Table1;Fig.3fand

Fig. 4f).Theinitial stageof theTC in thearea goesas farba kas1900/1850BC,

whereas thenalstagesofitsdevelopmento uraround1100/1050BC.Ex luding

theseriesofdatesforthegraveassemblagefromDwikozy,theperiodmustbe

shor-tenedto250-300years(Table 2;Fig. 3eandFig.4e).Intheliteraturea hypothesis

has be ome established laiming thatearly Trz inie assemblages appeared inthe

drainage of theUpper Vistula at thetime when thesettlementsof the

Mierzano-wi eCulture(MiC)stillwere fun tioningthere(latephase)[Górski,Kadrow1996;

Górski1998;Kadrow1998℄|seeFig.4.TCpopulationswere onsidered thereas

an alien fa tormigrating to western Maªopolska from north-westernPoland.The

nalphases ofdevelopmentofTrz inie groupswere ontemporaneousthere with

the early LC. The la k of radio arbon datings for theLC in the drainage of the

UpperVistula prevents usfrom pre isely determining theorigins of thisgroupin

theareain question.Onthebasisof otherdata(typology,stratigraphy,settlement

geography analysis et .) it is assumed thatit originated at the endof BD period

[Górski,The Foundations

. . .

,inthisvolume℄. Inviewof this,the\T rz inie -Lusa-tian"transformationmayhavelastedhereabout100-150years[Górski1994;1997;

1998;Górski,TheQuestions

. . .

,inthisvolume℄.

Summing up, it should be stressed that radio arbon dates from the Vistula

drainage onrm theo urren e ofthestagesof o-existen e (orsyn hronous

(15)

Fig. 3.The sum of probablity distribution for: 3a-transition stagefrom IwnoCulture to Trz inie

Horizon;3b-Trz inie Horizon(NorthernPoland);3 -TumulusCulture(NorthernPoland);3d-Lusatian

Culture (NorthernPoland); 3e-Trz inie Culture(Southern Poland; ex luding Dwikozy);3f-Trz inie

(16)

(17)

(18)

(19)

(20)

Fig. 4e. The sum of probability distribution for Trz inie Culture (Southern Poland; ex luding

(21)

(22)

Fig.5.Generalizedversionofthe ulturaland hronologi alsystematizationfortheVistula

Drainage--Basin(onthebasisofradio arbondatings).1-L owerVistulaDrainage:IC-IwnoCulture;TH-Trz inie

Horizon;Tu-TumulusCulture;LC-LusatianCulture.2-UpperVistulaDrainage:MiC-Mierzanowi e

(23)

This seems to be yet anotherargument toreje t the ultural bri k theory(Clarke

1968),thespe terof whi h has hauntedtheCentral European literature until

re- ently. The 14

C hronology onrms the fa t that TCC groups appeared on the

L owerandMiddleVistulaearlier thaninitsUpperDrainage(Fig.5).Theorigins

of theTrz inie phenomenonwere onne ted with thenorthwhen ein relatively

shorttimeTCCso ietiesmigratedtothesouth,totheold-highlandregion

[Czebre-szuk1996;1998;Czebreszuk,\Trz inie "

. . .

,inthisvolume;Kadrow,Górski1996; Górski1998;Górski,TheFoundations

. . .

,in thisvolume;Makarowi z 1998b℄.

(24)

AP { Ar heologia Polski,Warszawa

APL { Ar haeologia Polona,Warszawa

AR { Arkheologia,Kiev

BPS { Balti -Ponti Studies,Pozna«

ESA { EurasiaSeptentrionalisAntiqua,Helsinki

KSIAANUSSR { Kratkiye Soobsh heniya Instituta Arkheologii AN USRR,

Kiev

MANH { Materiaªy Ar heologi zne NowejHuty,Kraków

MIA { Materialy iIssledovaniyapoArkheologii SSSR,Moskva

PBF { Praehistoris heBronzefunde,M un hen

SA { SovetskayaArkheologia, Moskva.

SPA { SprawozdaniaAr heologi zne, Kraków.

REFERENCES

AbramekB.

1971 Cmentarzyskokurhanowe kulturytrz inie kiej wOkalewie, pow. Wielu«.

Sprawozdaniezalata 1966-1968.SPA23:67-77.

Andronovskayakultura

1966 ArkheologiaS S SR.Svodistori heskikh isto hnikov.Vol.3(2).Moskva-L

e-ningrad.

ArtemenkoI.I.

1961 Poselenie bronzovogovekanaKuzinoigore.SA2:232-236.

1967 Plemena verkhnego i srednego Podneprovia vepokhu bronzy. MIA, No.

148.

1987 Kulturypozdnegobronzovogovekayuzhnoipolosylesovevropeiskoi hasti

SSSR.In:EpokhabronzylesnoipolosyS S SR,106-119.Moskva.

BaderO.N.

1970 Bassein Okiv epokhu bronzy.Moskva.

BaderO.N.,T.B.Popova

1987 Pozdnyakovskayakultura.In:Epokhabronzy lesnoipolosyS S SR,131-135.

Moskva.

BandrivskyM.S.

(25)

BarfordP.

1996 Aspe tsof ulturaldenitioninCentral Europeanprehistory.AP 34:

33--57.

BartkowskiT.

1970 W ielkopolskai±rodkoweNadodrze. Warszawa.

Berezanskaya S.S.

1957 PamyatkyperioduserednioybronzynaDesni taSeimi. AR11:87-94.

1972 SredniyperiodbronzovogovekaSevernoiUkraine.Kiev.

1972a Kulturatrz inie kanaUkrainie. AP17:259-305.

1974 Pustynka. Poselenieepokhibronzy naDnepre. Kiev.

1982 SevernayaUkrainav epokhubronzy.Kiev.

1985 Vosto hnotshine kaya kultura. In: Arheologiya Ukrainskoi S SR, 437-445.

Kiev.

Berezanskaya S.S.,G.V.Okhrimenko,V.K.Piasetskiy

1987 NovipamiatkiskhidnotshinetskoikulturynaVolyni.AR60:50-58.

BintliJ.

1984 TheNeolithi inEuropeandso ialevolution.In:J.Bintli(ed.)European

So ialEvolution.Ar haeologi alPerspe tives,83-121.Bradford.

Blajer W.

1985 Stanbada«nadpoªudniowymzasigiem kulturytrz inie kiej.A ta

Ar hae-ologi aCarpathi a24:61-88.

1987 Problematyka zró»ni owania terytorialnego kulturytrz inie kiej. In:

Kul-turatrz inie kawPols e,19-33.Kraków.

1989 Kulturatrz inie ka. In:J. Kmie i«ski(ed.)Pradziejeziem polski h. Vol.1

(2),441-454.Warszawa-ód¹.

1992 Ze studiównadskarbami okresu halszta kiego w Pols e. In: Ziemie

pol-skie wew zesnejepo e »elaza ii h powi¡zaniaz innymiterenami,101-108.

Rzeszów.

1998 Przy zynek do duskusji nad zna zeniem metalurgii br¡zu w za hodniej

kulturzetrz inie kiej. In: A. Ko±ko,J. Czebreszuk (eds)Trz inie : system

kulturowy zy interkulturowypro es?,337-342.Pozna«.

Blajer W.,S.Czopek,A.Kostek

1991 Po z¡tkigrupytarnobrzeskiejnad±rodkowymSanem.In:DieAnfange der

Urnenfelderkulturen in Europa. Ar haeologia Interregionalis 13, 265-295.

Warszawa-Kraków.

Bo hkarevV.S.

1972 Kimmeriyskikazany.AR5:63-68.

1995 Karpato-dunayskiy i volgo-uralskiy o hagi kulturogeneza epokhi bronzy.

(26)

Bo hkarevV.,A.L es ov

1979 JungundSpatbronzezeitli heGussformeninN ordli hen

S hwarzmeerge-biet.PBF19(1).

BodyanskyA.V.,I.N. Sharafutdinova

1967 Bronzoliteinayamasterskayaus.Zlaopolna NizhnemDnepre.In:

Arkhe-ologi heskieissledovanianaUkraine v1965-1966gg,90-93.Kiev.

Bokinie A.

1987 S hyªkowyneolit i w zesny okres epoki br¡zuna ziemi heªmi«skiej. In:

T.Wi±la«ski(ed.)Neolitipo z¡tki epokibr¡zuna ziemi heªmi«skiej,

207--221.Toru«.

1989 Próbainterpreta jikulturowejosadyzprzeªomuneolituiepokibr¡zuw

Po-toku,gm.Wªo ªaweknapodstawie eramikina zyniowej.A taUniversitatis

Ni olaiCoperni i. Ar heologia16:45-71.

1995 Po z¡tkiepokibr¡zuna PomorzuWs hodnim,manus ript.Warszawa.

Bokinie A. Z.,M.Mar iniak

1987 Wstpne wyniki bada« na wielokulturowym stanowisku

Grudzi¡dz-Mni-szek 3,woj.toru«skie. In:T. Wi±la«ski(ed.) Neolitipo z¡tki epokibr¡zu

naziemi heªmi«skiej,223-247,Toru«.

BradleyR.

1998 PassageinArms,2ndedition.L ondon.

BraudelF.

1992 Kultura materialna, gospodarkai kapitalizm XV-XVIII wiek.Vol. III. Czas

±wiata.Warszawa.

Broni kiA.

1997 Kurhankulturytrz inie kiej(?) wmiejs owo± iHali zany, woj. heªmskie.

In:Ar heologiaPolskirodkowows hodniej2,56-59.Lublin.

1997a Drugi sezon bada« kurhanukultury trz inie kiej | \Szwedzka Mogiªa"

w miejs owo± i Zienki, woj. heªmskie. In: Ar heologia Polski

rodkowo-ws hodniej2,53-55.Lublin.

Bu hvaldekM.

1986 Zum gemeineuropais hen Horizont der S hnurkeramik. Praehistoris he

Zeits hrift61:130-151.

BudziszewskiJ.

1998 Krzemieniarstwo spoªe zno± i kultury trz inie kiej z Wy»yny

rodkowo-maªopolskiej.In:A.Ko±ko,J.Czebreszuk(eds)Trz inie :systemkulturowy

zinterkulturowypro es?, 301-328.Pozna«.

BurgessC.

(27)

E onomy in the Third and Se ond Millennia B.C. British Ar haeologi al

Report33:306-323.Oxford.

CabalskaM.

1961 Stan bada« nad II okresem br¡zu w Pols e. Zeszyty Naukowe UJ. Pra e

Ar heologi zne3:17-37.

CaseH.

1987 Posts ript:OxfordInternationalWesternMediterraneanBellBeaker

Con-feren e.In:W.H.Waldren,R.C.Kennard(eds)BellBeakersoftheWestern

Mediterranean. The Oxford International Conferen e 1986. British

Ar ha-eologi alReport. InternationalSeries331:115-128.Oxford.

CharniavskiM.M.,V.I. Kudrashou,V.L.Lipnitskaya

1996 Starazhytnyiashakhtsyoryna Rosi.Minsk.

ChelyapovV.P.

1992 Zase henskiy kurgannyimogilnik.Ryazan.

Cheredni henkoN.N.

1980 Ostanovleniiiosnovnykhetapakhrazvitia proizvodiash hikhkhoziaystva

wSevernomPri hernomore.In: Arheologi heskieissledovaniana Ukraine,

43-45.Dnepropetrovsk.

1986 Srubnaya kultura. In: Kultury epokhi bronzy na territorii Ukrainy, 44-82.

Kiev.

CherniavskiyM.M.

1979 NealitBelaruskagaPanyamonniya. Minsk.

ChernykhE.N.

1970 DrevneishayametallurgiaUralaiPovoizhia.Moskva.

1976 Drevniayametalloobrabotkana Yugo-ZapadeS S SR.Moskva.

1983 Problema obsh hnosti kultur valikovoi keramiki v stepyakh Evrazii. In:

Bronzovyivek lesnoipolosy Uralo-Irtyshskogomezhdure hia, 81-99.

Chely-abinsk.

Clarke D.L.

1968 Analyti alAr haeology.L ondon.

CzebreszukJ.

1987 Osada z poªowy II tys. p.n.e. w Gosz zewie, gm. Aleksandrów

Kujaw-ski, woj. wªo ªawskie, stan. 14. Z bada« nad rozwojem kulturowym

spo-ªe ze«stw Kujaw na przeªomie epok neolitu i br¡zu. Folia Praehistori a

Posnaniensia2:199-138.

1988 Wpªyw spoªe ze«stw Kotliny Karpa kiej na pro es integra ji kulturowej

wokresa hBB-BDna Kujawa h.In:A.Cofta-Broniewska(ed.)Kontakty

pradziejowy h spoªe ze«stw Kujaw z innymi ludami Europy, 197-217.

(28)

1997 Kr¡g mogiªowy i popielni owy na Kujawa h. Przy zynek do bada« nad

regionaln¡ zmian¡ kulturow¡. In: W. Blajer (ed.) Br¡zy i ludzie u progu

okresupól popielni owy h wews hodniej z± i Europyrodkowej,91-107.

Kraków.

1998 TheNorth-EasternBorderlandoftheBellBeakers.TheCaseofthePolish

L owland.In. M.Benz & S.van Willigen (eds) Some NewApproa hes to

The Bell Beaker \Phenomenom" Lost Paradies...? British Ar haeologi al

Report.InternationalSeries690:161-174.Oxford.

1998a Trz inie -konie pewnejtrady ji.In:A.Ko±ko,J.Czebreszuk(eds)

Trz i-nie :systemkulturowy zy interkulturowypro es?, 411-429.Pozna«.

CzebreszukJ., M.Igna zak

1997 Osadni two neolity zne i w zesnob¡zowe na stanowisku 12 w Borowie,

woj.wªo ªawskie. ZapiskiKujawsko-Dobrzy«skie11:67-83.

CzebreszukJ., M.Igna zak,J. o±

1997 Osadni twow zesnejkulturyªu»y kiejwNarkowie,gminaDobre,stanowisko

9.Zbada«nadkultura ªu»y k¡na Ni»uPolskim.Pozna«.

CzebreszukJ., M.Igna zak,P.Makarowi z

1998 S hyªek±wiatatrz inie kiegowmidzyrze zu±rodkowejWisªyiWarty.In:

International Conferen e: Zmierz h kompleksu trz inie ko-komarowskiego

i sposoby ksztaªtowania si nowej rze zywisto± i kulturowej w ±rodkowej i

mªodszejepo ebr¡zu(Summaryofthereports),5.Zamo±¢.

CzebreszukJ., P.Makarowi z, M.Szmyt

1998 Sie¢powi¡za«genety zny hspoªe zno± itrz inie kiegokrgukulturowego

naKujawa h.In:A.Ko±ko,J.Czebreszuk(eds)Trz inie :systemkulturowy

zyinterkulturowypro es?,121-134.Pozna«.

CzebreszukJ., M.Przybytek

1997 Osadni twoneolity zne na stanowisku 16 w Narkowie, gm. Dobre, woj.

wªo ªawskie. ZapiskiKujawsko-Dobrzy«skie11:53-65.

CzebreszukJ., M.Szmyt

1998 Culturalimportan eoftheBell Beaker traditionontheNorthEuropean

Plain.In:F.Ni oli(ed.)BellBeakersToday.Trento(inprint).

Czerniak L.

1996 Ar haeologi al ulturesandreality.AP 34:83-96.

Czerniak L.,A.Ko±ko

1980 Zagadnienieefektywno± ipoznaw zejanalizy hronologi znej eramikina

podstawie e hte hnologi zny h.AP 25:247-279.

CzopekS.

(29)

DanilenkoW.N.

1969 NealitUkrainy.Kiev.

D¡browskiJ.

1972 Powi¡zania ziem polski hz terenamiws hodnimiw epo ebr¡zu.

Wro ªaw--Warszawa-Kraków-Gda«sk.

1987 Stan i potrzeby bada« nad kultur¡ trz inie k¡. In: Kultura trz inie ka w

Pols e,5-18.Kraków.

1991 Uwagiopowstawaniukulturªu»y ki h.In:DieAnfangeder

Urnenfelderkul-turen in Europa. Ar haeologia Interregionalis 13, 195-215. Kraków-W

ar-szawa.

1993 O podstawowy h poj ia h hronologii wzgldnej (na przykªadzie epoki

br¡zuiw zesnej epoki»elaza).AP 38:201-228.

DyadenkoV.D.

1957 Slidysrubnoikulturybilyas. Ri hkySumskoioblasti.AR10:154-155.

DolukhanovP.M.,W.P.Tretiakov

1979 Neolitdniepro-donie ki ikulturapu harówlejkowty hnapóªno od

Kar-pat.A taAr haeologi aCarpathi a 19:37-50.

EliadeM.

1993 Kowaleial hemi y.Warszawa.

ForenbaherS.

1993 Radio arbondatesandabsolute hronologyoftheCentralEuropeanEarly

BronzeAge.Antiquity67:218-256.

FurmamekV.,L.Velia ik,J. Vladar

1991 Slovenskowdobebronzovej,Bratislava.

GajewskiL.

1969 Findu neolithique - debut de la periode de Hallstatt. Inventaria

Ar ha-eologi aPologne22,Plates130-136.

Gan arskiJ.

1988 Wstpnesprawozdaniezbada«osadytrz inie ko-otoma«skiejna

stanowi-skunr29wJa±le,województwokro±nie«skie.A taAr haeologi aCarpati a

27:61-83.

1994 Pograni zekulturytrz inie kiejiOtomani-F uzesabony|grupajasielska.

In:Problemykulturytrz inie kiej,75-101.Rzeszów.

GardawskiA.

1959 Plemionakulturytrz inie kiejwPols e. MateriaªyStaro»ytne5:7-189.

1969 Kultury±rodkowo-ws hodniejEuropywstarszej i ±rodkowejepo e br¡zu

(XVI-XIIstule ieprzedn.e.).StudiaiMateriaªyLubelskie4:7-54.

(30)

GardawskiA.,J.D¡browski, R.Mikªaszewska, J.Mi±kiewi z

1957 Kraalzw zesnejepokibr¡zuwBiskupinie,pow.nin.W iadomo± i

Ar he-ologi zne24(1-2):189-208.

G¡siorM.

1975 Kulturatrz inie kanaobszarzePolski±rodkowej.Pra eiMateriaªyMuzeum

Ar heologi znegoiEtnogra znego wodzi. Seria Ar heologi zna 22:

101--120.

GedigaB.

1978 Starszyokresepokibr¡zunaza hodni hziemia hpolski hwzasigu

\kul-turyprzedªu»y kiej".In:A.Gardawski,J.Kowal zyk(eds)Prahistoriaziem

polski h. Vol. III. W zesna epokabr¡zu, 137-172.Wro ªaw-W

arszawa-Kra-ków-Gda«sk.

GedlM.

1975 Kulturaprzedªu»y ka.Kraków.

1982 Periodyza jai hronologiakulturyªu»y kiejwza hodniej Maªopols e. In:

Poªudniowastrefakulturyªu»y kiejipowi¡zaniatejkulturyzpoªudniem,

11--33.Kraków-Przemy±l.

1989 W zesnaepokabr¡zu.In:J.Kmie i«ski(ed.)Pradziejeziempolski h1(2),

393-440,455-487.Warszawa-ód¹.

1983 DieNadelninPolenI(Fr uheundaltereBronzezeit).PBF13(7).

GerloS.

1993 ZuFragenmittelmeerlandis henKontakteundabsoluterChronologieder

Fr uhbronzezeit in Mittel- und Westeuropa.Praehistoris he Zeits hrift 68:

58-102.

GimbutasM.

1956 Borodino,SeimaandtheirContemporaries. Pro eedingsof thePrehistori

So iety22:143-158.

GlobP.V.

1952 DanskeOldsager.Yngrestenalter.Kbenhavn.

GosikB.

1997 Osadni two z epoki br¡zu na stanowisku 25B w Tyszow a h, manus ript,

Lublin.

GórskiJ.

1991 Osadakulturytrz inie kiej wJakuszowi a h.Kraków.

1992 Uwagios hyªkowy hfaza hkulturytrz inie kiejipo z¡tka hkultury

ªu-»y kiejnaterenieNowejHuty.MANH15:63-72.

1993 Osadakulturytrz inie kiejiªu»y kiejw NowejHu ie-Mogile, stanowisko

55.Analizamateriaªów z±¢I. MANH16:55-102.

(31)

1994a Osadakulturytrz inie kiejiªu»y kiejw NowejHu ie-Mogile, stanowisko

55.Analizamateriaªów, z±¢ II.MANH17:65-113.

1997 Gªówneetapyrozwojukulturytrz inie kiejnaobszarzeNowejHutynatle

przemian tejkulturywza hodniej Maªopols e.MANH20:7-37.

1998 Kultura trz inie ka i kultura ªu»y ka. Problem zmiany kulturowej w

za- hodniejMaªopols e. In: A. Ko±ko,J. Czebreszuk (eds) Trz inie : system

GórskiJ.,S.Kadrow

1996 Kulturamierzanowi kaikulturatrz inie kawza hodniejMaªopols e.

Pro-blemzmiany kulturowej.SPA48:9-32.

GrossmanA.

1995 Biskupi«skimikroregionosadni zywpo z¡tka hepokibr¡zu(I,IIiII/III

okresy epoki br¡zu). In: W. Niewiarowski (ed.) Zarys zmian ±rodowiska

geogra znegookoli Biskupina pod wpªywem zynników naturalny hi

an-tropologi zny hwpó¹nymgla jaleiholo enie,65-77.Toru«.

1998 Kto u»ytkowaª w zesnobr¡zowy Biskupin? In: A. Ko±ko, J. Czebreszuk

(eds) Trz inie : system kulturowy zy interkulturowy pro es?, 179-192.

Po-zna«.

Gr olerH.

1907 DasF urstengrabimgroenGalgenh ugelamPaulss ha htebeiHelmsdorf

(imMansfelderSeekreise).Jahress hriftf urdieVorges hi hteders

a hsis h--th uringis hen Lander6:1-87.

GrygielR.

1987 Zbada«nadkultur¡trz inie k¡wrejonieBrze± iaKujawskiego. In:

Kul-turatrz inie kawPols e,73-88.Kraków.

Gumi«skiW., J.Fiodor zuk

1988 Badania w Dud e,woj. suwalskie a niektóreproblemyepoki kamienia w

Pols epóªno no-ws hodniej.AP33:113-150.

GurbaJ.,J. Kutyªowski

1970 uraw e, pow. Tomaszów Lubelski. Informator Ar heologi zny. Badania

1969:105-106.

GurinaN.N.

1976 Drevniekremnedobyvaiush hye shakhtyna territoryiS S SR.L eningrad.

HammondN.G.L.

1977 DziejeGre ji.Warszawa, 2ndedition.

Har kO.

1971/72 DieRiesenbe her vonHiza ker.Hannoveris hes Wendland3:21-30.

HardingA.

(32)

Euro-Hansel A.iB., eds

1997 Gaben andieGotter.S hatzeder BronzezeitEuropas,Berlin.

HvassS.

1986 EnkeltsgravskulturensregionalgrupperiVejleamt.In.C.Adamsen,K.

Eb-besen(eds)StridsksediSydskandinavian.Beretningfraetsymposium

30--31.X.1985iVejle,108-125.Kbenhavn.

HarrisonR.J.

1980 TheBeakerFolk.CopperAgeAr haeologyinWesternEurope.L ondon.

HauserA.

1974 Spoªe znahistoriasztukiiliteratury.Warszawa.

Igna zakM.

1996 Osadni twoneolity zne iw zesnobr¡zowe wBorowie,woj.wªo ªawskie,

sta-nowisko12,manus ript.Pozna«.

Igna zakM.,P.Makarowi z

1998 Kr¡gtrz inie kiikr¡gmogiªowy.ProblemzmianykulturowejnaKujawa h

iw dolinie±rodkowejWarty. In:A. Ko±ko,J.Czebreszuk (eds)Trz inie :

systemkulturowy zyinterkulturowypro es?, 379-396.Pozna«.

InnerhoferF.

1997 Fr uhbronzezeitli he Barrenhortfunde-Die S hatzeaus demBoden

keh-ren zur u k. In: A. undB. Hansel (eds) Gaben an die Gotter.S hatze der

BronzezeitEuropas,53-59.Berlin.

IsaenkoV.F.

1976 NealitPripiatskogoPolesia.Minsk.

Ja ob-Friesen K.H.

1939 Einf urung inNiedersa hsensUrges hi hte3Au age.Hildesheim.

Ja obsJ.

1991 DieEinzelgrabkulturinMe klenburg-Vorpommern.S hwerin.

JensenJ. A.

1973 Myrhj,3hustomtermed.Klokkebgerkeramik. KULM(1972):61-122.

Ja»d»ewskiK.

1948 Ozagadnieniu po z¡tkówkulturyªu»y kiej.SlaviaAntiqua1:94-151.

JózwiakB.

1997 Gospodarkazwierz apó¹noneolity zny hspoªe zno± irejonuPagórków

Ra-dziejowski h(WzgórzeProkopiaka),manus ript.Pozna«.

KadrowS.

1991 Iwanowi e,stanowiskoBabiaGóra, z.1.Rozwójprzestrzennyosadyz

w ze-snegookresuepoki br¡zu.Kraków.

(33)

Kra-KaszewskiZ.

1966 Osada kulturyªu»y kiej z III i IV okresu epoki br¡zu na stanowisku13

wBrze± iuKujawskim,pow.Wªo ªawek. Pra eiMateriaªyMuzeum

Ar he-ologi znegoiEtnogra znegowodzi14: 159-229.

KempistyA.

1967 Wynikibada«kop aIw Miernowie, pow.Pi« zów. In:RozprawyZespoªu

Bada«na Polskimredniowie zemUWiPW4,149-175.Warszawa.

1978 S hyªek neolitu i po z¡tek epoki br¡zu na wy»ynie Maªopolskiej w ±wietle

bada«nad kop ami.Warszawa.

KempistyA.,Wªodar zakP.

1996 Chronologiaabsolutna mentarzyskawernika hGórny h.In:W.

Nowa-kowski(ed.)Con ordia.StudiaoarowaneJerzemuOkuli zowi-Kozarynowi

wsze±¢dziesi¡t¡ pi¡t¡ro zni urodzin,127-140.Warszawa.

KempistyE.

1973 Kultura eramiki\grzebykowo-doªkowej"naMazowszuiPodlasiu.W

iado-mo± iAr heologi zne38:3-76.

1983 Neolity zne kultury strefy le±nej w póªno nej Pols e. In: Problemy epoki

kamieniana Pomorzu,175-199.Sªupsk.

KerstenK.

1966 Einspatneolithis herRiesenbe herausMannhagen,Kr.HerzogtumL

au-enburg.Oa23: 77-78.

KlengelA.

1995 HandelundTaus hindenS hriftquellendesAltenOrients.In:B.Hansel,

(ed.)Handel,Taus h undVerkehrimbronzeundfr uheisenzeitli henS

udost-europa,39-48.M un hen-Berlin.

Klo hkoV.I.

1987 Sistema vooruzhenia L oboikovskogo o haga metalloobrabotki. In:

Pro-blemyokhranyiissledovaniapamyatnikovarkheologiivDonbasse,73-75.

Do-netsk.

1993 Weapons of the Tribes of theNorthern Ponti Zone in the 16th - 10th

CenturiesB.C.BPS1.

1994 Metallurgi heskie proizvodstvo v eneolite-bronzovom veke. In: Remeslo

epokhieneolita-bronzyna Ukraine,96-132.Kiev.

1996 NovyeaspektysviazeySevernovoPri hernomoriasVosto hnom

Sredizem-nomoriemvpozdnembronzovomveke.In:MirOlvii.Materialyiubileynykh

htenii,posviash hennykh90-letiyuprofessoraL.M.Slavina, 129-131.Kiev.

Kªosi«skaE.

1987 Kurhankulturytrz inie kiejwZemborzy a h-D¡browie,woj.Lublin.SPA:

(34)

1994 Kulturatrz inie ka w midzyrze zu Prosny i Warty. In: Problemy kultury

trz inie kiej,7-22.Rzeszów.

1997 Starszyokresepoki br¡zuwdorze zuWarty.Wro ªaw.

KojJ.

1987 Wynikibada«osadykulturytrz inie kiejweWronowi a h-Paprzy y,stan.5,

woj.zamojskie.In:Kulturatrz inie kawPols e,193-204.Kraków.

KolevY.I.

1991 NovyitippamyatnikovkontsaepokhibronzyvlesostepnomPovolzhie.In:

Drevnostivosto hnoevropeiskoylesostepi,162-206.Samara.

KostrzewskiJ.

1924 Z bada« nad osadni twem w zesnej i ±rodkowej epokibr¡zowej na

zie-mia hpolski h.Przegl¡dAr heologi zny2:161-218.

1958 Kulturaªu»y kana Pomorzu. Pozna«.

1961 Uwagi o pra yAleksandra Gardawskiego: Plemiona kultury trz inie kiej

wPols e. AP6:127-135

Ko±koA.

1979 Rozwójkulturowyspoªe ze«stwKujawwokresa hs hyªkowegoneolitui

w ze-snejepokibr¡zu. Pozna«.

1981 Udziaª poªudniowo-ws hodnioeuropejski h wzor ów kulturowy h wrozwoju

ni»owy hspoªe ze«stwkulturypu harów lejkowaty h.Pozna«.

1990 The Migration of Steppe and Forest-steppe Communities into Central

Europe.TheJournalofIndo-EuropeanStudies18:309-330.

1991 Spe yka rozwojukulturowegospoªe ze«stwa Ni»u Polski wdobie

s hyª-kowegoneolitui w zesnej epokibr¡zu.Zarys problematyki.In: J. Gurba

(ed.)S hyªek neolitu i w zesnaepoka br¡zu w Pols e ±rodkowows hodniej.

LubelskieMateriaªyAr heologi zne7, 23-37.Lublin.

1992 Zbada«nadtzw.horyzontemstarosznurowymwrozwoju

pó¹noneolity z-nejkulturyspoªe ze«stwKujaw.A taUniversitatisLodziensis. Folia

Ar ha-eologi a16:85-95.

1994 A hapterin theresear hontheSouth-Balti ultural ontextin the

de-velopmentoftheGreatPoland-Kuiavia ommunitiesfromthetimeofthe

horizontofthe\ lassi al" ordedware ulture.In:Gyvenvie iuirkeramikos

raidabaltuzemese,153-161.Vilnius.

1994a Perspektywa\ws hodu"wrozwojuosadni zo-kulturowym

baªka«sko-±rod-kowoeuropejskiego krgu spoªe ze«stw w zesnoagrarny h. In: L.

Czer-niak(ed.)Neolitipo z¡tkiepokibr¡zunaziemi heªmi«skiej,189-197.

Gru-dzi¡dz.

1996 TheOriginoftheVistula-DnieperDevelopmentoftheCommunityof

Sub--Neolithi Cultures. In:TheIndo-Europeaizationof NorthernEurope.The

(35)

1997 Chronologi al-geneti frameworkotthe\Ahorizon"featuresinthe

deve-lopmentoftheKuiavian FBC. In:EarlyCordedWareCulture.The

A-Ho-rizon- tionorfa t?,125-133.Esbjerg.

Ko±koA.,W.I.Klo hko.

1991 Bo»ejewi e,gm.Strzelno,woj.Bydgosz z,stanowisko8.Kurhanzpó¹nego

okresuepokineolitu.FoliaPraehistori aPosnaniensia4:119-143.

Ko±koA.,M.Y.Videiko

1995 Theoriginsofneolithi -eneolithi remationritesinEuropeandSoevka

typerituals.BPS3:247-258.

Ko±koA(ed.)

1996 Zbada«nadgenez¡regionalizmukulturowegospoªe ze«stwKujaw.

Pozna«--Kruszwi a-Inowro ªaw.

KovaliukhN.,V.Skripkin

1997 Appli ationofaStatisti alMethodforRadio arbonAnalysis.In:

Interna-tionalConferen e. June16-20.Abstra tBook,99.

KovalyukhN.,V.Skripkin,E.Sobotovi h

1996 Pe uliaritiesofCarbonBehavioroftheRea torGraphiteoftheChernobyl

Fallout.In:ThirdInternationalSymposiumandExhibitiononEnvironmental

Contamination in Central and Eastern Europe. September 10-13,731-733.

Warsaw.

KozªowskiJ.K.,J. Ma hnik

1996 Uzaraniakulturowejjedno± iwEuropierodkowej(V-IItysi¡ le ieprzed

Chr.).In:PolskaAkademiaUmiejtno± i.Pra eKomisji

rodkowoeuropejs-kiej4, 7-26.Kraków.

KozªowskiL.

1920 Wielkopolskawepo ekamiennej.Przegl¡dAr heologi zny1(2-3):1-51.

K ornerG., L auxF.

1980 EinKonigrei han derLuhe.L uneburg.

KrauseR.

1996 ZurChronologieder Fr uhenundMittleren Bronzezeit S uddeuts hlands,

derS hweizund

Osterrei hs.A taAr haeologi a67,SupplementaI:73-86.

KraussA.

1977 Pogl¡dy na ksztaªtowanie si kultury ªu»y kiej w poªudniowo-ws hodniej

Pols e. MateriaªyAr heologi zne17:5-51.

Krivtsova-GrakovaO.A.

1955 Stepnoye Povolzhie i Pri hernomorie v epokhu pozdneibronzy.MIA 46.

(36)

KristiansenK.

1994 TheEmergen eoftheEuropeanWorldSystemintheBronzeAge:

Diver-gen e andSo ialEvolutionduringtheFirstandSe ondMillennia BCin

Europe.In:K.Kristiansen,J. Jensen(eds)Europein theFirstMillennium

B.C.,7-30,SheÆeld.

KrukJ.

1980 GospodarkawPols epoªudniowo-ws hodniejwV-IIItys.p.n.e.Wro ªaw.

1993 Rozwójspoªe zno-gospodar zyizmiany±rodowiskaprzyrodni zegowy»yn

lessowy hwneoli ie (4600-1600b ).SPA45:7-17.

Kryvaltsevi hM.

1988 Keramika bronzovaga veku iz paselish ha Staryia Iurkovi hy 1 na reke

Arese.VestsiAkademiiNaukB S SR.Seryiagramadskikhnavuk 1:75-85.

1991 Bronzovyivek entralnoi hastibelorusskovoPolesia,manus ript.Minsk.

1997 Zbada«nad kultur¡trz inie k¡ na Polesiu Biaªoruskim w dorze zu

Pry-pe i.FoliaPraehistori aPosnaniensia7:69-97.

KukawkaS.

1991 Kulturapu harówlejkowaty hnaZiemiCheªmi«skiej.Toru«.

KurylenkoV.Y.,V.V.Otrosh henko

1996 Mezin na Desni. Dynamikazminy arkheolohi hnykhkultur. Siveryanskyi

litopys2-3:27-32.

KuzminykhS.V.

1981 Metalloobrabotkasrubnykhplemen Zakamia.In:Ob istori heskikh

pamy-atnikhpo dolinamKamyiBeloi,41-70.Kazan.

L antingJ.N.

1973 L aatNeolithi um en vroege Bronstijd in Nederland en N.W.-Duitsland:

ontinueontwikkelingen.Paleohistoria15:215-317.

L arssonT.B.

1986 TheBronzeAgeMetalworkinSouthernSweden.Aspe tsofSo ialnadSpatial

Organization1800-500B.C.Umea.

L ehmannL. T.

1965 Pla ingthePotBeaker. Helinium5:3-31.

L es ovA.M.

1981 JungundSpatbronzezeitli heDepotfundeimNordli henS hwarzmeergebiet.

PBF20(5).

Li hardusJ.

1979/80 ZurproblemderRiesenbe herundderfr uhenBronzezeit imHessis hen

Burgland.Fundberi hteausHessen 19/20:327-368.

LiversageD.

(37)

Lu eJ.V.

1987 Homeriepokaheroi zna.Warszawa.

LysenkoS.D.

1996 Kerami hnyi kompleksmohylnykaMalopolovetske-3. In:

Severo-Vosto h-noye Priazovie v sisteme evraziyskikh drevnostei (eneolith-bronzovyi vek).

Chapter1,108-110.Donetsk.

1998 Rezultaty issledovania mogilnika Malopolovetskoye-3 na Kievsh hine

v 1993-1997godakh. In: A. Ko±ko,J. Czebreszuk (eds) Trz inie : system

LytvynenkoR.O.

1994 Srubna kultura baseinu Siverskoho Dintsya (za materialamy pokhovalnykh

pamyatok).Avtoreferatdysertatsiikand.Ist.Nauk.Kiev

Ma hnikJ.

1960 Kurhan kultury trz inie kiej z Dominikanówki, pow. Zamo±¢. Materiaªy

Ar heologi zne2:79-83.

1972 Die Mierzanowi e-Kost'any-Kultur und das Karpatenbe ken. Slovenska

Ar heologia20:177-188.

1978 W zesnyokresepokibr¡zu. In: A. Gardawski,J. Kowal zyk (eds)

Prahi-storiaziempolski h. Vol.III, 9-136.Wro ªaw-Warszawa-Kraków-Gda«sk.

1984 Fr uhbronzezeitli he KultureninKleinpolen. In:N. Tasi¢ (ed.) Die

Kultu-ren der fr uhbronzezeit des Karpatenbe kens und desNordbalkans, 341-376.

Beograd.

1997 ZweiEntwiklungswegederS hnurkeramikkulturindenFlussgebietender

oberenWei hselBug undDnestr.In:EarlyCordedWare Culture.The

A--Horizon- tionorfa t?, 147-156,Esbjerg.

Makarowi z P.

1989 Osadakulturyiwie«skiejwRybina h, woj.wªo ªawskie,stanowisko14.

Ino-wro ªaw.

1993 Osadaludno± izpo z¡tkówinterstadiumepokneolituibr¡zuw

Smargli-nie,woj.wªo ªawskie, stan.53.SPA45: 113-146.

1995 Osadaludno± ikulturytrz inie kiejwBabiej,woj.koni«skie,stanowisko6.

SPA 47:157-188.

1998a The EarlyBronze Age Settlement onSite 14at Rybiny, Wªo ªawek

Pro-vin e,Kuiavia,NorthernPoland.In:Materiaªyzmidzynarodowego

sympo-zjumwSupra±lu(in print).

1998b Rola spoªe zno± i kultury iwie«skiej w genezie trz inie kiego krgu

kulturo-wego(2000-1600B C).Pozna«.

1998 Kujawskinurttrz inie kiegokrgukulturowego-podstawytaksonomi zne.

In:A.Ko±ko,J.Czebreszuk(eds)Trz inie :systemkulturowy zy

(38)

MatogaA.

1985 Wstpnewynikibada«na mentarzyskuzIII-Vokresuepokibr¡zuw

Bo- he« u,woj.Kiel e. SPA27:81-109.

1987 Problemprzynale»no± ikulturowejgrobówszkieletowy hzBo he« a,woj.

kiele kie. In:Kulturatrz inie kawPols e,119-131.Kraków.

1991 Uwagiopo z¡tka hkulturyªu»y kiejnaKiele zy¹nienatleproblematyki

tzw. fazyprzej± iowej trz inie ko-ªu»y kiej. In:Die Anfange der

Urnenfel-derkultureninEuropa.Ar haeologiaInterregionalis13,217-245.W

arszawa--Kraków.

MalmbergB.

1969 Nowedrogiwjzykoznawstwie.Warszawa.

MaªkowskiS.

1931 Zgeologii Woªynia. Ro znikWoªy«ski2:385-391.

MertensK.

1996 DasEndneolithi uminNordostniedersa hsenundinderAltmark.

Fors hungs-ges hi hteundFors hungsstand, manus ript.Kiel.

1998 Die nordostniedersa hsis hen Riesenbe her. Ein lokales Phanomen mit

uberregionaler Bedeutung? In: A. Ko±ko,J. Czebreszuk (eds) Trz inie :

systemkulturowy zyinterkulturowypro es?, 193-202.Pozna«.

MilewskiT.

1965 Jzykoznawstwo.Warszawa.

Mi±kiewi zJ.

1978 Kulturatrz inie ka. In:A.Gardawski,J.Kowal zyk(eds)Prahistoriaziem

polski h. Vol. III. W zesna epokabr¡zu, 173-196.Wro ªaw-W

MolodtsovV.A.

1994 Keramika kak isto hnik periodizatsii vosto hno-tshinetskoi kultury? In:

Drevneishieobsh hnostizemledeltseviskotovodovSevernogoPri hernomoria

Vtys.don.e.,122-124.Tiraspol.

1997 Pamyatki epokhibronzyu s. Kharievki. In: Arkheolohi hni doslidzhennya

vUkraini1993roku,85-89.Kiev.

MoserA.

1994 Zurzeitli henStellungder\Riesenbe her"desHannovers hen

Wendlan-des.Na hri htenaus Niedersa hsensUrges hi hte63:3-38.

MultanenV.V.,A.O.Multanen

1997 Arkheolohi hneobstezhennyaokolytsSednievataChernihova.In:

Arkhe-olohi hnidoslidzhennyavUkraini1993roku,92-93.Kiev

M uller-KarpeH.

(39)

NelsonH.

1988 ZurinnerenGliederungundVerbreitungneolithis herGruppenims udli hen

Niederelbegebiet,Teil1-2.BritishAr haeologi alReport.International

Se-ries459. Oxford.

Nied¹wied¹ J.,W.Panasiewi z

1994 Wynikinadzorówar heologi zny hnaosadzie wielokulturowejw

Hrubie-szowie-Podgórzu,stan.5.In:Sprawozdaniazbada«ar heologi zny hw

wo-jewództwiezamojskimw1993roku,52-58.Zamo±¢.

NikolovaA.W.

1992 Khronologi heskayaklassikasiya pamiatnikovyamnoykulturystepnoyzony

Ukrainy,manus ript.Kiev.

NosekS.

1948 ZagadnieniePrasªowia«sz zyznyw±wietleprehistorii.wiatowit19:1-177.

OlsenB., Z.Kobyli«ski

1991 Ethni ity in anthropologi al and ar haeologi al resear h: a

Norwegian--Polishperspe tive.APL29:5-27.

OlszewskiP.A.

1987 Osadni two epimezolity zne w Korze zniku, woj. koni«skie stanowisko 6/7.

Inowro ªaw.

Otrosh henkoV.V.

1994 Odvukhliniakhrazvitiakulturplemen srubnoiobsh hnosti.In:Problemy

skifo-sarmatskoiarkheologiiSevernogoPri hernomoria2,150-153.

Zaporo-zhie.

Otrosh henkoV.V.,Y.Y.Rassamakin

1997 ZpryvodukulturnoinalezhnostikompleksivL oboikivsko-Derbedenivskoi

zonymetaloobrobky.In:Sabatinovskayaisrubnakultury:problemy

vzaimo-svyazi Vostoka i Zapada v epokhu srednei bronzy, 23-25.

Kiev-Nikolayev--Yuzhnoukrainsk.

PadinV.A.

1963 KurganyepokhibronzyokoloTrube hevska.SA1:289-293.

Paªubi ka A.,S.Taba zy«ski

1986 Spoªe ze«stwo i kultura jako przedmiot bada« ar heologi zny h. In:

W. Hensel, G. Donato,S. Taba zy«ski (eds) Teoria i praktyka bada«

arheologi zny h. Vol.I.Przesªankimetodologi zne,57-183.Wro ªaw.

PrinkeD.,M.Szmyt

1990 FromStudiesofDevelopmentoftheso- alledRefugialE umeneof

Neo-lithi Communitiesin the Zielona StrugaCat hment Area. In: New

(40)

PryakhinA.D., A.T.Siniuk,Y.P.Matveev

1981 TereshkovskykladepokhipozdneibronzyvSrednem Podonie.SA3:

281--285.

PrzybytekM.

1996 Osadni twoneolity zneiw zesnobr¡zowewNarkowie,woj.wªo ªawskie,

sta-nowisko16,manus ript.Pozna«.

Ra hwanie A.

1982 Problematyka w zesnej fazy kultury ªu»y kiej w rejonie Nowej Huty. In:

Poªudniowastrefakulturyªu»y kiejipowi¡zaniatejkulturyzpoªudniem,

59--72.Kraków-Przemy±l.

RandsborgK.

1992 Histori al Impli ations. Chronologi al Studies in European Ar haeology

.2000-500B.C.A taAr haeologi a62:89-108.

RassmannK.

1993 Spatneolitikumundfr uheBronzezeitimFla hland zwis henElbeundOder.

Lubstorf.

1996 Zum Fors hungsstand der absoluten Chronologie der fr uhen Bronzezeit

in Mitteleuropa auf der Grundlage von Radiokarbondaten. A ta

Ar ha-eologi a67,SupplementaI:199-210.

RassmannK.,U.S hokne ht

1997 Insygnien der Ma ht - die Stabdol he aus dem Depot von Melz II. In:

A.undB.Hansel(eds)GabenandieGotter.S hatzederBronzezeitEuropas,

43-47.Berlin.

RenfrewC.

1986 Introdu tion:peerpolityintera tionandso io-politi al hange.In:C.

Ren-frew,J. F.Cherry(eds) PeerPolityIntera tion and So io-Politi alChange,

1-18.Cambridge.

Rogozi«skaR.

1961 Sprawozdaniezbada«kurhanówtrz inie ki h wGu iowie,pow.Zamo±¢.

SPA 13:45-50.

1963 Sprawozdanie z bada«stanowisk kulturytrz inie kiej wGu iowie i

Bon-dyrzu,pow.Zamo±¢w 1961roku.SPA15:84-93.

RowlandsM.

1984 Con eptualizing the European Bronze and Early Iron Ages. In: J.

Bin-tli(ed.) European So ial Evolution.Ar haeologi al Perspe tives,147-156.

Bradford.

1984 So ial Evolution: Europe in the L ater Neolithi and Copper Ages. In:

J.Bintli(ed.)EuropeanSo ialEvolution.Ar haeologi alPerspe tives,

(41)

RudynskyM.Y.

1928 Arkheolohi hnizbirkyPoltavskohomuzeiu.ZbirnykPoltavskohoMuzeiu1:

1-12.Poltava.

RybakovB.A.

1979 GerodotovaSkia.Moskva.

1981 Yazy hestvo drevnikhSlavyan. Moskva.

RydzewskiJ.

1983 Przemiany w zasiedleniu za hodniomaªopolski h wy»ynlessowy hw

za-sa h od kultury ªu»y kiej do kultury przeworskiej. In: Przemiany

ludno-± ioweikulturoweItysi¡ le ia p.n.e.naziemia h midzyOdr¡aDnieprem,

177-185.Wro ªaw-Warszawa-Kraków-Gda«sk-ód¹.

1991 Po z¡tkikulturyªu»y kiej wokoli a hKrakowa.In:Anfange der

Urnenfel-derkultureninEuropa.Ar haeologia Interregionalis13:247-262.

1992 Organiza ja sie i osadni zej ludno± i kulturyªu»y kiej na terenie Nowej

Huty. In: Problemybada« nad osadni twem pradziejowym, 177-185.

Wro- ªaw-Warszawa-Kraków.

RyndinaN.V.

1980 MetallvkulturakhshnurovoykeramikiukrainskovoPredkarpatya,Podolii

iVolhyni. SA3:13-32.

SamokvasovD.Y.

1908 Mogilyrusskoizemli.Moskva.

S hiellerupP.S.

1992 St.ValbyveretsenneolitiskhojkompleksvenHimmelev,nordforRoskilde.

AarbogerforNordiskOldkyndighedogHistorie(1991):21-56.

S hindler R.

1960 DieBodenfundederFreienundHansestadtHamburg.Ver oentli hungen

desMuseumsHamburg.Ges hi hte,AbteilungBodendenkmalp ege1.

Ham-burg.

S hwantesG.

1936 Derneolithis heUrnenfriedhofvonSande.Fests hriftderHundertjahrfeier

desMuseumsdesvorges hi htli henAltertumzuKiel,79-92.Neum unster.

ShaposhnikovaO.G.

1985 Yamnaya kulturno-istori heskaya obsh hnost. In: ArheologiyaUkrainskoy

S SR,336-352.Kiev.

SharafutdinovaI.N.

1960 Liteinyematritsynaposeleniyakhepokhipozdneibronzyvnizhnem

Pod-neprovie.KSIAANUS SR10:62-70.

(42)

ShennanS.

1986 Intera tion and hange in third millennium BCwestern and entral

Eu-rope.In:C.Renfrew,J.F.Cherry(eds)Peerpolityintera tionand

so io-po-liti al hange,137-148.Cambridge.

1989 Introdu tion:ar haeologi alapproa hesto ulturalidentity.In:S.J.

Shen-nan(ed.)Ar haeologi alApproa hestoCulturalIdentity.OneWorld

Ar ha-eology,1-32.L ondon-Boston-Sydney-Wellington.

1991 Some urrent issues in the ar haeologi al identi ation of past peoples.

APL29:29-38.

1993 Commodities, transa tions, and growth in the Central-European Early

BronzeAge.JournalofEuropeanAr haeology1(2):59-72.

SherrattA.

1984 So ial Evolution: Europe in the L ater Neolithi and Copper Ages. In:

J.Bintli(ed.)EuropeanSo ialEvolution,123-134.Bradford.

1994 The Emergen e of

Elites: Earlier Bronze Age Europe, 2500-1300 BC.

In:B. Cunlifee (ed.)The OxfordIllustratedPrehistoryof Europe,244-276.

Oxford-NewYork.

SimonsenJ.

1983 A late Neolithi house site at Tastum, Northwestern Jutland. Journal of

DanishAr haeology2:81-89.

StegenK.

1954 Dernordwestdeuts heRiesenbe herderj ungerenSteinzeit.Germania32:

269-284.

StrahlE.

1990 DasEndneolithikumimElb-Weser-Dreie k.Hildesheim.

StruveK.W.

1955 DieEinzelgrabkulturinS hleswig-Holsteinundihre kontinentalen

Beziehun-gen.Neum unster.

SkripkinV.,N.Kovalyukh

1998 Re entDevelopments inthePro eduresUsed attheSSCERL aboratory

fortheRoutinePreparation ofLithiumCarbide. Radio arbon40(2):

171--177.

Sommerfeld K.

1994 GerategeldSi hel.StudienzurmonetarenStrukturbronzezeitli her Horteim

nordli henMitteleuropa.Berlin,NewYork.

SveshnikovI.K.

1967 Kulturakomarowska.AP12(1):1-36.

(43)

1990 Kulturamnogovalikovaykeramiki.In:ArkheologiaPrikarpatya,Volynii

Za-karpatya,74-77.Kiev.

1990a Sredniy period bronzovogo veka Prikarpatya i Volyni. T

shine ko-koma-rovskayakultura. In: Ar heologia Prikarpatya,Volyni i Zakarpatya,78-88.

Kiev.

Sury±J.

1985 Problematykapograni zakulturtrz inie kiejiprzedªu»y kiej.In:J.Gurba

(ed.)Lubelskie MateriaªyAr heologi zne1, 31-50.Lublin.

Szul zy«skiR.

1986 Osadni twow PradolinierodkowejWartywII okresieepokibr¡zu,

manu-s ript.Pozna«.

SzmytM.

1996 GlobularAmphoraCulturein EasternEurope.Present stateof resear h

andpossibilitiesforfuturestudies.BPS4:3-27.

ibiorJ.M.

1993 Gróbszkieletowyz IIIokresuepokibr¡zuodkrytywZªotejk.

Sandomie-rza.SPA45:147-153.

ibiorJ.M.,J. ibior

1990 Obiekts hyªkowej(ªódzkiej)fazykulturytrz inie kiejw Dwikoza h, woj.

Tarnobrzeg.SPA41:95-124.

TallgrenA.M.

1926 L aPontidepres ythiqueapresl'introdu tion desmetaux.ESA2:5-246.

TarasH.

1995 Kulturatrz inie kawmidzyrze zu W isªy,BuguiSanu. Lublin.

1997 S hyªekkulturytrz inie kiejnaLubelsz zy¹niew±wietledoty h zasowy h

bada«. In:Ar heologiaPolskirodkowows hodniej2,368-375.Lublin.

1997a Krzemieniarstwo kultury trz inie kiej na Wy»yna h

Ws hodniomaªopol-skiejiZa hodniowoªy«skiejorazza hodnimPolesiu.In:Zbada«nad

krze-mieniarstwemepokibr¡zu iw zesnejepoki»elaza,163-183.Warszawa.

TatarinovS.I.

1977 Ogorno-metallurgi heskom tsentreepokhibronzyv Donbasse.SA4:192

-207.

1979 MetalloobrabotkavepokhubronzynaSevernomDontse.SA4:258-265.

1993 DrevniymetallVosto hnoiUkrainy.Artemovsk.

TeleginD.Y.

1968 Dnipro-Donetskakultura.Kiev.

TobolskiK.

1966 Pó¹nogla jalna i holo e«ska historia ro±linno± ina obszarze wydmowym

(44)

Uenze O.

1961 NeueRiesenbe her ausNordhessen.Fundberi hteausHessen 1:1-9.

VandkildeH.

1996 From Stone to Bronze. The Metalwork of the Late Neolithi and Earliest

BronzeAgeinDenmark.Moesgard.

VladarJ.

1973 Osteuropais heundMediterrane Ein usse imGebiet derSlowakei w

ah-rendder Bronzezeit,SlovenskaAr heologia21:253-357.

VoelkelG.

1963 Riesenbe heraus demKreiseL u how-Dannenberg.Na hri hten aus

Nie-dersa hsensUrges hi hte32:97-104.

WerbartB.

1996 All these fantasti ultures? Con eptsof ar haeologi al ultures,identity

andethni ity,APL34:97-128.

WiklakH.

1963 Po z¡tkikulturyªu»y kiejwPols erodkowej.A taAr haeologi a

Lodzien-sia12.

Wi±la«skiT.

1979 Kr¡gludówsubneolity zny hw Pols e. In:W.Hensel, T. Wi±la«ski(eds)

Prahistoriaziem polski h.Vol.II. Neolit,319-336.Wro ªaw-W

WetzelG.

1976 Ein\PotBeaker" aus derAltmark(?). Jahres hriftf urmitteldeuts heV

or-ges hi hte60:247-251.

Wªodar zakP.

1998 Groby kultury mierzanowi kiej oraz kultury trz inie kiej z ernik

Gór-ny h. In: A. Ko±ko, J. Czebreszuk (eds) Trz inie : system kulturowy zy

interkulturowypro es?,161-177.Pozna«.

WolfC.

1997 DerA-Horizontinder S hweiz:Historis heRealitat oderar haologis he

Konvention? In: Early Corded Ware Culture. The A-Horizon - tion or

fa t?,243-266.Esbjerg.

Wo¹niakM.

1988 Osadni twoz interstadiumepok neolitui br¡zu. In: M.A. Andraªoj¢, M.

Wo¹niak, Osadni two neolity zne i w zesnobr¡zowe w Opoka h, woj.

wªo- ªawskie,stanowisko7,36-67.Inowro ªaw.

Zi hB.

1986 ZurNordwestgrenzeder Aunjetizer Kultur.Praehistoris he Zeits hrift 62:

52-77.

(45)

Aun-JanuszCzebreszuk

InstituteofPrehistory

AdamMi kiewi zUniversity

w.Mar in78

61-809Pozna«

Poland

E-mail:jan zemain.amu. edu. pl

Ja ekGórski

Ar heologi alMuseumofNowaHuta

Os.Zielone7

31-968Kraków-NowaHuta

Poland

Mar inIgna zak

w.Mar in78

61-809Pozna«

Poland

SªawomirKadrow

InstituteofAr haeologyandEtnology

PolishA ademyofS ien es

Sªawkowska19

31-016Kraków

Poland

Vi torI.Klo hko

InstituteofAr haeology

UkrainianA ademyofS ien es

GeroivStalingrada12

254655Kiev

Ukraine

AleksanderKo±ko

w.Mar in78

61-809Pozna«

Poland

E-mail:antokolmain.amu. edu. pl

NikolayKovalyukh

DepartmentofEnvironmental

Radiogemistry

InstituteofGeo hemistry

andPhysi sofMinerals

Palladina34

252142Kiev

Ukraine

MykolaKryvaltsevi h

InstituteofHistory

A ademyofS ien esofBalarus

F.Skaryna1

Minsk220072

Belarus

VasylY.Kurylenko

GeroivStalingrada12

254655Kiev

Ukraine

SergyeyLysenko

GeroivStalingrada12

254655Kiev

Ukraine

VitaliyV.Otrosh henko

GeroivStalingrada12

254655Kiev

Ukraine

PrzemysªawMakarowi z

w.Mar in78

61-809Pozna«

Poland

E-mail:przemommain.amu .ed u.pl

VadimSkripkin

DepartmentofEnvironmental

Radiogemistry

InstituteofGeo hemistry

andPhysi sofMinerals

Palladina34

2521142Kiev

Ukraine

HalinaTaras

ChairofAr haeology

MariaCurie-SkªodowskaUniversity

Curie-SkªodowskaSquare4

20-031Lublin

(46)

enturies B.C.,byVi torI.Klo hko.

Vol.2: Nomadismandpastoralisminthe ir leofBalti {Ponti earlyagrarian

ultures: 5000{1650B C, editedbyAleksanderKo±ko

Vol.3: CemeteriesoftheSoevkatype:2950{2750B C, editedbyAleksander

Ko±ko

Vol.4:EasternexodusoftheGlobularAmphoraPeople:2950-2350B C,edited

byAleksanderKo±ko.

Vol.5: Beyondbalkanization, editedbyLu ynaDoma«ska, KenJa obs and

Aleksander Ko±ko.

Orders regardingB-PS should beadressed dire tlyto theEditorialOÆ e

(Balti -Ponti Studies,InstituteofPrehistory,w.Mar in78,61-809Pozna«,

Poland).

Thepubli ationsis arriedoutwithintheresear hproje tNo1H01G05912

nan ed intheyears1997{1999byCommitteeforS ienti Resear h and

(47)