In g e L a n g e n b e r g , U rb a n is a tio n u n d B e v ö lk e r u n g s s tr u k tu r d e r
S ta d t G u a te m a la in d e r a u sg e h e n d e n K o lo n ia lz e it. E ine so zia lh isto ris c h e A n a ly s e d e r S ta d tv e r le g u n g u n d ih r e r A u s w ir k u n g e n a u f d ie d e m o g ra fisch e, b e ru flic h e u n d so z ia le G lie d e ru n g d e r B e v ö lk e r u n g (1773—
— 1824), L a tein a m erik a n isch e F o rsch u n gen . B e ih e fte zum Jahrbuch für G esch ich te v o n S ta a t, W irtsch aft und G e s e llsc h a ft L a tein a m erik a s, h era u sg eg eb en v o n R ich ard K o n e t z k e , H erm a n n K e l l e n b e n z , G ünter K a h l e , H an s P o h l , H orst P i e t s c h m a n n , B and 9, B öh lau V erlag, K öln— W ien 1981, s. V II, 468.
A u tork a słu sz n ie rozp oczyn a od stw ierd zen ia , że za k ła d a n ie m ia st b y ło n ie zw y k le w a żn y m n arzęd ziem k o lo n iza cji A m eryk i, a o sied la m ie jsk ie , jak o ośrodki w o jsk o w e i a d m in istra cy jn e, o d g r y w a ły k lu czo w ą ro lę w p od p o rzą d k o w y w a n iu so b ie przez H iszp an ów N o w eg o Ś w ia ta . W zorem b yła u rb an izacja sam ej H iszp an ii, w szczeg ó ln o ści A n d alu zji. S tąd w ie lk ie zn a czen ie stu d ió w nad początk am i i roz w o je m m ia st a m ery k a ń sk ich w b ad an iach nad h isto rią k o lo n iza cji A m ery k i '.
In ge L a n g e n b e r g zajęła się h isto rią m ia sta G w a tem a li w o k resie od jego od b u d ow y, a w ła ś c iw ie p on ow n ego założen ia po tr z ę s ie n iu z ie m i w 1773 r. do ro k u 1824; b ardziej szczeg ó ło w o zbadała d zieje teg o m ia sta w la ta ch 1796— 1824, g d y ż dla teg o tr z y d ziesto lecia , a śc iśle j dla ok reśla ją cy ch je la t sk rajn ych , za ch o w a ły s ię od p o w ied n ie m a teria ły źród łow e. Z ałożen ie na n o w o w o sta tn iej ćw ierci X V III w . m ia sta G w a tem a li b y ło p op rzedzone w c z e śn ie jsz y m i a k cja m i urb an iza cy jn y m i. W 1524 r. k o n k w ista d o r P edro de A lv a ra d o za ło ż y ł s to lic ę k a p ita n ii g e n era ln ej G w a tem a li — m ia sto S a n tia g o de G u atem ala. W 1527 r. p o w sta ło now e m ia sto w d o lin ie rzek i A lm olon ga, sp a lo n e w 1538 r. i o sta teczn ie zn iszczon e przez w y b u c h w u lk a n u w 1541 r. W ted y S a n tia g o de G u atem ala p rzen iesio n o w d olin ę rz e k i P an ch oy. To trzecie ju ż z k o le i m iasto, w ie lo k r o tn ie n iszczo n e w X V I, X V II i X V III w . przez w y b u ch y w u lk a n ó w (aż cztery w n a jb liższej okolicy!) i trzęsien ia ziem i, le g ło w ru in ach 29 lip ca 1773 w w y n ik u k a ta stro fa ln eg o trzęsien ia ziem i
(te r r e m o to d e S a n ta M arta). P o sta n o w io n o od b u d ow ać je na in n y m m iejscu , w do
lin ie rzek i E rm ita. T ak ie zm ia n y lo k a liza cji m ia sta zd arzały się w A m ery ce dość często, w n iek tó ry ch w y p a d k a ch w o g ó le d zisiaj n ie w ia d o m o , g d zie leżało p ier w o tn e o sied le m iejsk ie. P ro jek t n o w eg o m iasta p rzed sta w ił w 1776 r. L uiz D iez de N avarro, a le n ie u z y sk a ł on ap rob aty g łó w n eg o a rch itek ta króla H iszp an ii, F ra n cisco S a b a tin ieg o , k tó ry u w a ża ł, że w zb yt m a ły m sto p n iu u w z g lę d n ia on z a sa d y u rb a n isty k i epoki O św iecen ia . P r zy g o to w a n ie n o w e g o p ro jek tu p ow ierzon o M a rco so w i Ib a ń ezo w i, ob d arzon em u ty tu łe m A rq u itecto p rin cip a l de G u atem ala. T en drugi p rojek t b y ł go to w y w 1778 r. O sta teczn y p la n w y k o n a ł w 1788 r. n a stę p ca Ibafieza, A n to n io B ern ascon i. N ie w ie le r ó żn ił s ię on od p ie r w o tn e g o op ra co w a n ia D ieza d e N avarro. W szyscy p ro jek ta n ci d z ia ła li b o w iem zgod n ie z in stru k cja m i za w a rty m i w sły n n y m ord on an sie F ilip a II z 1573 r. O rdonans te n w sposób bardzo szc z e g ó ło w y re g u lo w a ł sp r a w y za k ła d a n ia m ia st k o lo n ia ln y ch w A m ery ce, a jego zasad y, w łą czo n e w 1680 r. do k o d ek su p raw n ego zw a n eg o „R ecop ilación de L ey es de lo s R ey n o s de la s In d ia s”, o b o w ią z y w a ły jeszcze w dru giej p o ło w ie X V III w . 2 Z arów no w y b ó r m iejsca n a za ło że n ie n o w eg o m iasta G w a tem a li, ja k i w y ty c z e n ie jego p la n u n a stą p iło zgod n ie z ty m i zasad am i o p ra co w a n y m i d w ie śc ie la t w cześn iej. B y ł to w y r a z k o n serw a ty zm u , a le te ż dow ód d o sk o n a ło ści o w y ch r e g u ł u rb a n i sty czn y ch , k tóre ta k d łu go w y tr z y m y w a ły próbę życia. P o d sta w ą p la n u m ia sta b y ła reg u la rn a sza ch o w n ica u lic w y z n a cza ją cy ch 225 b lo k ó w b u d o w la n y ch . W c e n tru m w y ty c z o n o g łó w n y p la c (p la za m a yo r), w o k ó ł k tórego zgru p ow an o sied zib y
1 Op. rec., s. 1.
2 Zob. A . W y r o b i s z , T e o ria i p r a k ty k a b u d o w y h iszp a ń sk ic h m ia s t k o lo
n ia ln y c h w A m e r y c e P ó łn o c n e j w X V I — X V I I I w ., P H t. L X IX , 1978, nr 2, s. 196—
w ła d z oraz k a ted rę. D iez de N a v a rro u m ie śc ił te n p la c d o k ła d n ie w środ k u g e o m etry czn y m m ia sta , n a stę p n i p la n iśc i p rzesu n ęli go n ieco ek scen try czn ie na p ó ł noc, co jed n a k n ie zm ien iło jeg o fu n k c ji a n i n ie odebrało cech d om in an ty. M niej w ię c e j sy m e tr y c z n ie ro zm ieszczo n o cztery p lace pom ocn icze. R eg u la rn o ść p lan u oraz zasada str e fo w e g o zró żn ic o w a n ia za b u d o w y b yła p o d sta w ą h iszp a ń sk iej u rb a n is ty k i k olon ialn ej. P o w s ta n ie u k ła d u p rzestrzen n ego G w a tem a li oraz a n a liza jego zró żn ico w a n ia fu n k cjo n a ln eg o — to te m a t p ierw szeg o ro zd zia łu k sią żk i, sta n o w ią c e g o jak b y w p ro w a d zen ie do h isto rii G w atem ali.
W n a stęp n y ch rozd ziałach a u to rk a za jęła się bardzo szczeg ó ło w ą a n a lizą str u k tu ry sp o łeczn ej teg o m ia sta . R ozd ział drugi p o św ięco n y jest dem ografii: liczb ie lu d n o ści, jej stru k tu rze w e d łu g w ie k u , p łci i sta n u c y w iln e g o , stru k tu rze rod zin i g o sp o d a rstw d om ow ych . Z o sied la liczą ceg o 150 m ieszk a ń có w w 1529 r. G w a tem a la r o z w in ę ła s ię w m ia sto m a ją ce ok. 28 ty s. o b y w a te li w 1770 r. (źródła podają d ok ład n e liczb y ty lk o dla la t 1740 i 1768/70). Po n iszczą cy m tr z ę sie n iu ziem i w 1773 r. m ia sto dość szyb k o odrodziło się, osiągając w 1824 r. liczb ę m ieszk a ń có w zb liżon ą do 28 tys. W b a d a n y m przez au tork ę ok resie 1773— 1824 sta le u trzy m y w a ła się dość zn aczn a p rzew aga k o b ie t n a d m ężczyzn am i (k ob iety sta n o w iły ok. 60°/# p op u lacji, przy czym o ile w ro czn ik a ch m łod szych istn ia ła n ie w ie lk a n a d w y żk a m ężczyzn , o ty le w roczn ik ach sta rszy ch d om in acja k o b iet s ta w a ła się coraz w y raźn iejsza; w śró d lu d n ości p o w y żej 24 la t liczb a kob iet p rzew y ższa ła liczb ę m ęż czyzn d w u k rotn ie). K o n sek w en cją teg o b yła duża liczb a k o b iet sa m o tn y ch oraz k o b iet sam otn ych z d ziećm i i d zieci n ieślu b n y ch . J e ś li id zie o stru k tu rę w iek u , to w śró d p op u lacji m ęsk iej b y ła ona ty p o w a dla sp o łeczeń stw a ro zw o jo w eg o , a w śród p o p u la cji żeń sk iej — dla sp o łeczeń stw a sta g n a cy jn eg o . W reszcie w śród g osp od arstw d o m o w y ch n a jlic z n ie jsz e b y ły m a łżeń stw a z d ziećm i (od setek w y ra źn ie w z r a sta ją c y w la ta c h 1796—1805— 1824), duży b ył też od setek k o b iet sa m o tn y ch z dziećm i (liczb y lek k o w zrastające). G osp od arstw a sk ła d a ją ce s ię z k ilk u rod zin sp o k r e w n io n y ch zd arzały s ię często, a le ich liczb a n a jp ierw rosn ąca, pod k o n iec b adanego ok resu w y ra źn ie się zm n iejszy ła . L iczba g o sp o d a rstw zło żo n y ch z k ilk u n iesp o - k r ew n io n y ch rod zin g w a łto w n ie sp ad ała. W szystk o to o d zw iercied la ło lo sy m iasta od b u d ow u jącego się ze zn iszczeń , do k tórego n a p ły w a ła n o w a lu d n ość z zaplecza, n a jczęściej k ob iety.
K o le jn y rozd ział p o św ię c iła a u to rk a drob iazgow ej a n a lizie stru k tu ry z a w o d o w ej. S zczeg ó ln ie in te r e su ją c e są ta b e le 17, 18, 32 i 33, u jm u ją ce b ad an e zja w isk o w sp o só b sy n te ty c z n y . W yn ik a z n ich , że n a jlic z n ie jsz ą grupą za w o d o w ą była w G w a tem a li służba, przy czy m 2/3 sta n o w iły w n iej k o b iety . D ru gą z k o le i pod w zg lęd em liczeb n o ści grupą za w o d o w ą b y ły rzem io sła te k sty ln e , te w p on ad 70°/o w y k o n y w a n e p rzez m ężczyzn , p rzy czy m p rzew aga m ężczy zn sta le się zw ięk sza ła . W ażne b y ły też rzem iosła b u d o w la n e, ch ociaż ich zn aczen ie w y ra źn ie sp ad ało. B u d o w n ictw o , a ta k że w s z y stk ie p o zo sta łe g a łęzie w y tw ó r c z o śc i r zem ieśln iczej op a n o w a n e b y ły n iem a l ca łk o w ic ie przez m ężczyzn . P od ob n ie p rzed sta w ia ła się s y tu acja w w o ln y c h zaw od ach . K o b ie ty n a to m ia st zatru d n ian o lic z n ie w h an d lu (znaczny w zro st od setk a k o b iet w b ad an ym trzy d ziesto leciu ), tra n sp o rcie oraz słu żb ach p u b liczn y ch (g łó w n ie ch od ziło tu o zakonnice). W śród m ężczy zn n ieco ponad p o ło w ę pracu jących s ta n o w ili lu d zie sam otn i, o d setek sa m o tn y ch k o b iet p ra cu ją cy ch p rzek raczał 80®/o. N ie jest to zask ak u jące, gd yż ze w z g lę d ó w zrozu m ia ły c h k o b iety n ieza m ężn e m u s ia ły p od ejm ow ać p racę zarob k ow ą, podczas gdy m ężatk i za jm o w a ły s ię p rzed e w sz y stk im w ła sn y m dom em . A u tork a stw ierd za , że w la ta c h 1796— 1824, n a stęp u ją cy ch b ezp ośred n io po d z iesięcio leciu b u d o w y n ow ego m ia sta i m asow ego n a p ły w u doń o sad n ik ów , a w ię c o k resie gosp od arczego boom u, ob serw o w a ć m ożna zja w isk o recesji, p rzeja w ia ją cej s ię np. w sp a d k u liczeb n o ści r z e m ie śln ik ó w branży m e ta lo w e j i b u d o w la n ej (jednak ty lk o w liczb a ch w zg lęd n y ch ,
gd y ż w liczb a ch a b so lu tn y ch m ia ł m ie jsc e ponad d w u k ro tn y w zro st!)* . M ożna te ż z a o b serw o w a ć zm n iejsza n ie się od setk a zatru d n ion ych w rz e m io śle n a rzecz z w ię k szan ia za tru d n ien ia w h an d lu i ob słu d ze, co — zd an iem a u to rk i — b y ło rezu lta tem p rzejścia z fa z y tw o rzen ia n o w eg o ośrodka m ie jsk ie g o w la ta c h 1788— 1796 do fa zy jego sta b iliza cji. O m a w ia n y rozdział, ch ociaż p o św ięco n y ty lk o a n a liz ie stru k tu ry za w o d o w ej, pośred n io za w iera też w ie le w a żn y ch w ia d o m o ści o g osp od arce G w a tem ali.
W rozd ziale ostatn im zostało o m ó w io n e u w a r stw ie n ie sp ołeczn e: stru k tu ry s t a n o w e i korp oracyjn e, sto su n k i etn iczn e, sto su n k i w ła sn o śc io w e , a ta k że z ja w isk a sp o łeczn ej m ob iln ości. D la stru k tu ry sp ołeczn ej G w a tem a li - ch a ra k tery sty czn y b y ł bardzo w y so k i o d setek m ieszań ców : M u latów , M ety só w (i in n y ch , na k tó ry ch o k reślen ie znano b lisk o 20 różn ych n azw !). O ile u sc h y łk u X V I w . H iszp an ie sta n o w ili ponad 40°/o lu d n o ści, a In d ia n ie b lisk o 30®/o, m iesza ń cy zaś za le d w ie k ilk a p ro cen t (resztę s ta n o w ili M urzyni), o ty le tu ż przed zn iszczen iem m iasta w 1773 r. o d setk i H iszp a n ó w i In d ia n sp a d ły pon iżej 20, zaś o d setek M u latów w zró sł do b lisk o 30 i w ię c e j. I ta k a stru k tu ra rasow a u trzy m y w a ła się w la ta ch n astęp n y ch . P od kon iec bad an ego p rzez a u to rk ę ok resu daje s ię z a o b serw o w a ć u sz ty w n ie n ie p o d zia łó w rasow ych ; w y ra zem teg o b y ła p rzew a g a m a łżeń stw en d o - gam iczn ych . S to su n k i etn iczn e b y ły w a żn e n ie ty lk o jak o jed en ze sk ła d n ik ó w stru k tu ry sp o łeczn ej, a le ta k że z teg o pow od u , iż p o w ią za n e b y ły ze stru k tu rą z a w o dow ą i m a ją tk o w ą sp o łeczeń stw a g w a tem a lsk ieg o . N a jw y ż sz e m ie jsc e w hierarchii sp ołeczn ej (zaw od ow ej, m ajątk ow ej) za jm o w a li w y łą c z n ie H iszp an ie, im n iższy szczeb el ty m w ię c e j p o ja w ia ło się Indian; szczeb le środ k ow e z a jm o w a li m ieszań cy, przy czym w y ż e j b y li u sy tu o w a n i c i z nich, k tórzy m ie li w so b ie w ię c e j „białej k r w i” (a w ię c M etysi w y ż e j n iż „ la d in o s” c z y li m iesza ń cy ra sy b ia łej, czerw on ej i czarnej) 4.
W k sią żce je s t w ie le in te r e su ją c y c h m a te r ia łó w d o ty czą cy ch np. a d m in istra cji, gosp od ark i, szk o ln ictw a , w za k o ń czen iu są c ie k a w e p la n ik i ilu str u ją c e so cjo to p o - g ra fię G w a tem a li. A utorka jed n ak zrezy g n o w a ła z osob n ego o m a w ia n ia h istorii gospodarki, k u ltu ry czy u stro ju m iasta, sk u p ia ją c się na b ad an iu stru k tu r sp o łecz n y ch . N ie je s t to w c a le obraz jed n o stro n n y a n i fra g m en ta ry czn y , je s t n a to m ia st sta ty czn y . Z arów n o m eto d y a n a liz y stru k tu r, jak przede w s z y stk im zb yt krótki ok res cza su o b jęty b ad an iem , u n ie m o ż liw iły w y d o b y cie d y n a m ik i ro zw o ju m iasta, ch ociaż G w a tem a la w o statn iej ć w ie r c i X V III i p ierw szej ć w ie r c i X I X w . ro z w ija ła s ię bardzo g w a łto w n ie. W ybór p ro b lem a ty k i b a d aw czej jest d obrym p ra w em au tora i n ie w y m a g a sp ecja ln eg o u zasad n ian ia, jeżeli ty lk o w y b ra n e za g a d n ien ia są d o sta teczn ie w a żk ie i ro zle g łe, by sta ć się tem a tem m o n o g ra fii n a u k o w ej. N ie m a w ą tp liw o śc i, że sp raw y, którym i za jęła się L angenberg: stru k tu ra sp ołeczn a oraz rozw ój przestrzen n y m iasta, ob ie zresztą w ią ż ą c e się ze sobą, są za g a d n ien ia m i w a ż n y m i i że au tork a m ia ła p raw o zrezy g n o w a ć z o m a w ia n ia in n y c h k w e stii. J est jed n a k zask ak u jące, że w sw o ich ro zw a ża n ia ch autorka n ie u w zg lęd n iła w z a jem n eg o w p ły w u w sz y stk ic h a sp e k tó w ro zw o ju m iasta, tak że ty c h n ieo b jęty ch w ła sn y m i badaniarpi. N ie zw róciła u w a g i np. na w p ły w w y d a rzeń p o lity czn y ch . W 1821 r. p ro k la m o w a n y n iep o d leg ło ść G w a tem a li, w 1823 r. u tw orzon o F ed era ln ą R ep u b lik ę A m ery k i C en traln ej, do k tó rej w e sz ła G w a tem a la . W yd arzen ia te b y ły w p r a w d z ie ty lk o sła b y m reflek sem tego, co d ziało się ó w c z e śn ie w in n y c h krajach A m ery k i Ł aciń sk iej, to czą cy ch w o jn y o n iep o d leg ło ść. W zd o m in o w a n ej przez o lig a rch ię kreolsk ą G w a tem a li (co zresztą d o b itn ie w y n ik a z m a teria łó w p rzed sta w io n y ch w książce) nie m ogło b yć 'n o w y o r ew o lu cji lu d o w ej ^ na w zór in n ych
3 Op. rec., s. 153, tab. 17. 4 Op. rec., s. 298, tab. 76.
k ra jó w la ty n o a m ery k a ń sk ich . R uch n ie p o d le g ło śc io w y w A m ery ce Ł a ciń sk iej m ógł jed n a k p ośred n io w p ły w a ć na s y tu a c ję w m ie śc ie G w a tem a li, np. p ow od u jąc zm ian ę k ieru n k ó w lu b n a silen ia m igracji. R ó w n ież ta k n ie z w y k łe zja w isk o , ja k im było g w a te m a lsk ie O św iecen ie, d zia ła ln o ść w y b itn y c h u czon ych , w śr ó d n ich h istoryk ów , k tó ry ch prace sp o w o d o w a ły u k sz ta łto w a n ie się p oczu cia od ręb n ości G w atem ali, m o g ły w p ły w a ć na m ie sz k a ń c ó w m iasta. M im o że au tork a za jęła się sp ra w a m i o św ia ty i rolą w y k sz ta łc e n ia w h iera rch iza cji sp o łeczeń stw a , k u ltu ry O św iecen ia b liżej nie sch a ra k tery zo w a ła .
A n d r z e j W y r o b is z
J a n Z i ó ł e k , S to s u n e k W ie lk ie j E m ig ra c ji do d y n a s tii B o n a p a rty c h , K a to lick i U n iw e r sy te t L u b elsk i, L u b lin 1980, s. 155.
T em at ro zp ra w y je s t w a żn y , n ie p o d ejm o w a n y d otych czas ja k o p rzed m iot s a m o d zieln y ch stu d ió w . N ie w y m a g a w ię c sp ecja ln ej rek o m eń d a cji, ch ociaż budzi za strzeżen ie sa m o jego tro ch ę sztu czn e ogran iczenie. T rudno o d p ow ied zieć, jak ie b y ły p rzy czy n y ta k ieg o za w ężen ia tem atu : n ie sta n o w ił ich ch yb a n adm iar m a te r ia łó w , sądząc po tr e śc i k sią żk i. W ielk a szkoda, że autor n ie p o d ją ł tej nap raw d ę k a p ita ln e j sp ra w y , jaką jest zb a d a n ie fu n k cjo n o w a n ia le g e n d y n a p o leo ń sk iej w ż y ciu p o lity czn y m W ielk iej E m igracji i dopiero w ram ach teg o p ro b lem u w z a je m n y ch re la c ji m ięd zy L u d w ik iem B on ap arte (i jego rodziną z ks. N a p o leo n em na czele) a p olsk ą em igracją. T y lk o w ta k p otra k to w a n y m te m a c ie m ożna b y u c h w y cić r ela c ję i w za jem n e o d d z ia ły w a n ie m ięd zy leg en d ą a p o trzeb a m i b ieżącej p o li ty k i, u kazać co i w jak ich m o m en ta ch bardziej d eterm in o w a ło : p o lity k a leg en d ę czy leg en d a ogólną, ap rioryczną, n ie liczą cą się z fa k ta m i o cen ę b ieżącej p olityk i.
Z a w ężen ie tem a tu p rzesą d ziło n ieja k o z góry o rezy g n a cji z tzw . szerszego oddechu, dom in acji o p isó w k on k retn y ch , n ie zw ią za n y ch ze sobą w y p o w ied zi, w z m ia n e k o p o sta w a ch bez m o żliw o ści u ch w y cen ia g en era ln y ch p r a w id ło w o ści, bez p rzed sta w ien ia c a ło ścio w eg o , sp ó jn eg o obrazu. M oże isto tn ie ta sp ra w a drugiej k a riery rodu B on ap artych w y b u ch ła ta k n agle, że n a w e t n a jw y b itn ie js i d ziałacze i p u b lic y śc i n ie m ie li cz a su i o ch o ty n a bard ziej o góln ą r e fle k sję ? O graniczali się w ię c — poza c h lu b n y m w y ją tk ie m M ick iew icza — do sp o ra d y czn eg o k o m en to w a n ia b ieżą cy c h w y p a d k ó w i p r z e d sta w ie n ia sw o ich n ad ziei. C zy n ie m ie li p ersp ek ty w ic z n e g o sto su n k u do d y n a stii B on ap artych , do b o n a p a rty zm u jako o k reślon ego sy s te m u rea lizo w a n e g o p rzez L u d w ik a N ap oleon a? A m oże raczej a u tor n ad m iern ie r y g o r y sty c z n ie n a rzu cił so b ie p o stu la t R an k ego „ o p isy w a n ia fa k tó w ” jako jed yn e za d a n ie god n e h istoryk a, m im o że w ta k iej k o n w en cji bardzo tru d n o zrea lizo w a ć p od ob n y tem at?
S zkoda, że autor w y b r a ł tak ą k o n cep cję, która n ie p o z w o liła m u w p ełn i za p rezen to w a ć b ogatych e fe k tó w im p o n u ją cej k w eren d y. P o sz u k iw a n ia o b ję ły 9 a r c h iw ó w i zb iorów ręk o p isó w , w ty m trzy zagraniczne; z n ie z u p e łn ie zrozu m iałych w z g lę d ó w p o m in ięto A rch iw u m M in isterstw a S p ra w Z a g ra n iczn y ch F ran cji, a po śród ogrom n ych zb iorów B ib lio te k i C zartorysk ich ogran iczon o się do czterech w o lu m in ó w . Z i ó ł e k p r z e w e r to w a ł p o d sta w o w e w y d a w n ic tw a źród łow e, p a m ię t n ik i, czasop ism a i bardzo duży d zia ł ów czesn ej p u b licy sty k i: p rzed e w sz y stk im em ig ra cy jn ej, a le ta k że fra n cu sk iej oraz ogłaszan ej w k raju. M ożna b yło w y d o b y ć n ieco w ię c e j in fo rm a cji z w ła szcza z p a m iętn ik ó w (Juliana U rsyn a N iem cew icza z la t 1809— 1820, r ęk o p iśm ien n eg o d zien n ik a L u d w ik a B y strzo n o w sk ieg o , p ra sy e m i g ra cy jn ej itp.). Co gorsza, do w y n ik ó w k w eren d y au tor u sto su n k o w u je się n ie dość k ry ty czn ie, jak gd y b y za p o m in a ją c o bardzo su b ie k ty w n y m ch arak terze źródeł p u b licy sty czn y ch i ep isto la rn y ch . Trudno np. p rzyjąć za p ra w d ę d ek la ra cję, że
