Disruptieve ontwikkelingen in het wonen

3 0 TVP

y

»

H C H T E R G R D N D

• I S R U P T I E V E ONTWIKKELINGErsg

IN H E T W O N E N

In juni 2015 publiceerde de Raad voor de Leefomgeving en Infrastructuur ( R U , 2015) het

rapport 'Wonen in verandering'. Over flexibilisering en regionalisering in het woonbeleid'

(Den Haag, RU). In dit rapport specificeert de R U vijf structurele trends die het w o n e n de

komende decennia zullen beïnvloeden. Voorts besteedt de RLI aandacht aan

woningbehoefteprognoses, waarden in het wonen en aan het spel en de spelregels.

De BLl (2015) zegt verstandige dingen over de toekomst van het w o n e n , maar besteedt te

weinig aandacht aan ICT-ontwikkelingen en andere technologische innovaties en

onderschat de disruptieve effecten op het wonen van deze en andere trends.

Deze bijdrage recapituleert allereerst de vijf structurele trends die de R U (2015) definieert.

Aan deze trends voegen w e een aantal door de R U onderbelichte ICT- en technologische

trends toe, naast een aantal daaruit vloeiende ontwikkelingen die het wonen in de komende

decennia in verschillende opzichten sterk van karakter zullen doen veranderen.

3 november 2015 tijdens het Wooncongres v a n P l a t f o r m 31 en Onderzoeksinstituut 0TB, Den Haag.

1. VijF s t r u c t u r e l e t r e n d s

v o l g e n s R L I I S 0 1 5 )

RLI (2015: 37-40) benoemt de v i j f belangrijkste trends m e t een b l i j v e n d en bepalend effect op de woonbehoefte i n de toekomst.

a.

Taenemende diversiteit en Flexibiliteit in de v r a a g

Allereerst is de i n d i v i d u a l i s e r i n g van de burger een drijvende Icracht op de w o n i n g m a r k t . Hoewel er n o g steeds een s t a n d a a r d w o o n c a r r i è r e k a n w o r -den waargenomen, z i j n de huishou-denssamenstellingen en de levenslopen steeds m i n d e r voorspelbaar. Naast eenpersoonshuishoudens zien we LAT-relaties, patchwork families (samengestelde gezinnen na een scheiding) en m e e t h u i z i g h e i d . Deze o n t w i k k e l i n g e n m o n d e n u i t i n een grotere diversiteit en een grotere behoefte aan f l e x i b i l i t e i t .

b.

s t r u c t u r e l e o n z e k e r h e i d w e r l < e n w o n e n

H e t 'nieuwe werken', open grenzen voor arbeidsmigranten, meer zzp'ers, faillissementen en overnames v a n bedrijven, l o o n o f f e r s , demotie en versoe-p e l i n g v a n het ontslagrecht c r e ë r e n onzekerheid over de hoogte v a n het i n k o m e n en de locatie v a n het werk. Vooral tijdens de financieel-economi-sche crisis manifesteren z i c h deze verschijnselen.

C.

F l e x i b e l e s c h i l o p d e w o n i n g m a r k t

Voor vele woningzoekenden is een hypotheek onbereikbaar, de wachttijd voor een sociale huurwoning te groot en eenparticuhere huurwoning te duur. Alternatieven zijn: tijdelijke huincontracten, onderverhuur, woningdeling en antikaak. D i t vergroot het herbergend vermogen van de woningvoorraad i n grote steden.

d.

i n n o v a t i e v a n u i t d e p r a k t i j k

De technologie o n t w i k k e l t zich stormachtig: het internet of things, f l e x i b e l w o n i n g o n t w e r p , het i n p e r k e n v a n het energiegebruik (zoals de nulopdem e t e r w o n i n g ) . D i t heeft i n v l o e d op zowel de w o n i n g v o o r r a a d als de n i e u w -bouw. I n het b o u w - en ontwerpproces bieden b o u w i n f o r m a t i e m a n a g e m e n t (BIM), prefab b e t o n en het 3 D - p r i n t e n perspectieven. B o u w t i j d v e r k o r t i n g en b o u w k o s t e m e d u c t i e w o r d e n nagestreefd.

e.

T o e n e m e n d e r e g i o n a l e v e r s c h i l l e n

De verschillen tussen l a i m p en groei tussen en b i i m e n regio's n e m e n toe. R L I (2015:40) spreelct over 'een Nederland v a n twee snelheden'. Steden doen het op d i t ogenblik beter dan het platteland.

Naar onze m e n i n g is d i t overzicht v a n RLI (2015) analytisch w e i n i g bevredi-gend en w o r d e n o n t w i k k e l i n g e n als de ICT-revolutie, de Idimaatverande-r i n g en de eneIdimaatverande-rgiettansitie ondeIdimaatverande-rbelicht. Bovendien w o Idimaatverande-r d e n de disIdimaatverande-ruptieve effecten op het w o n e n onderschat.

E . D r i e k l a s s i e k e d e t e r m i n a n t e n

v a n h e t w o n e n

Als we de veranderingen i n het wonen i n de afgelopen eeuwen door de oogharen beldjken, Icunnen we de volgende Idassieke determinanten onderscheiden:

o n t g r o e n i n g - d i t alles leidend t o t een dalend herbergend v e r m o g e n v a n de w o n i n g v o o r r a a d i n de afgelopen decennia.

Q Economische determinanten: toenemende welvaart, o p b o u w en h e r d e f i -n i ë r i -n g v a -n verzorgi-ngsarra-ngeme-nte-n (pe-nsioe-n, zorg, o-nderwijs), ver-anderende arbeidsmarkten, toenemende f l e x i b i l i t e i t op de arbeidsmarkt, meer ondernemerschap (inclusief zzp'ers), meer onzekerheden en r i s i -co's, een toenemende vermogensongelijkheid.

• Technologische determinanten: tussen 1870 en 1900 b r a k e n drie grote i n d u s t r i ë l e innovaties door: elelrtriciteit, de b e n z i n e m o t o r en waterlei-d i n g p l u s r i o l e r i n g . Deze General Pm-pose Technologies hebben veel i n v l o e waterlei-d gehad. We zien toenemende v e r b i n d i n g e n v a n de w o n i n g m e t i n f r a s t r u c -t u u r n e -t w e r k e n zoals wa-ter, energie en -telecom. Sinds k o r -t n e m e n we een voorzichtige groei waar v a n hernieuwbare energie i n w o n i n g en w o o n -omgeving.

L

Klimaatverandering heeft een revolutionair effect op het wonen. Foto: T a v i s Ford I C O

De veronderstelling l i g t voor de h a n d dat de demografische, sociaal-cultu-rele, economische en technologische d e t e r m i n a n t e n ook i n de komende decennia de o n t w i k k e l i n g e n van het w o n e n o p n i e u w zullen bepalen. Maar m e t de geleidelijkheid v a n deze o n t w i k k e l i n g e n en de gevolgen voor het w o n e n l i j k t het gedaan. De genoemde d e t e r m i n a n t e n veranderen n u zo snel, i n onderlinge wisselwerldng, dat meer en meer disrupties i n het w o n e n moeten w o r d e n verwacht: vertrouwde p a t r o n e n i n het w o n e n w o r -den afgebroken en nieuwe p a t r o n e n manifesteren zich. D a a r b i j neemt de bestaande w o n i n g v o o r r a a d i n gewicht toe. N o g meer dan i n het recente verleden is het de opgave o m de bestaande voorraad en de o n s t u i m i g e ont-w i k k e l i n g e n i n het ont-w o n e n m e t elkaar i n overeenstemming te brengen. D a t stelt eisen aan de aanpasbaarheid van de w o n i n g , maar ook voorwaarden aan de w i j z e waarop demografische, sociaal-culturele, economische en technologische veranderingen w o r d e n geaccommodeerd. Vooral de ICT-revolutie, klimaatverandering en energietransitie zullen r e v o l u t i o n a i r e e f f e c t e n op het w o n e n hebben.

3 . D e I C T - r e v o l u t i e a l s

g a m e c h a n g e r v a n h e t w o n e n

Voor de toekomst van het w o n e n lijlct v o o r a l de ICT-explosie van strategisch belang. W i j volgen hier het betoog van B r y n j o l f s s o n & McAfee (2014: 76): "General Purpose Technologies shotdd be pervasive, i m p r o v i n g over t i m e , and able to spawn new innovations". A a n al deze eisen voldoet de ICT-revolutie. Brynjolfsson & M c A f e e (2014: 79) zien Digital Technologies als "the

as

o

..

.

most general purpose o f all". De o n t w i k k e l i n g van digitale hardware, soft-ware en netwerken is exponentieel, d i g i t a a l en combinatorial.

Deze o n t w i k k e l i n g e n w o r d e n al jarenlang bepaald door de Wet van Moore: "The c o m p l e x i t y f o r m i n i m u m component costs has increased at a rate o f r o u g h l y a factor o f t w o per year" (Brynjolfsson & McAfee, 2014:40). Voor de nabije toekomst zal deze v e r d u b b e l i n g per jaar zich naar v e r w a c h t i n g v o o r t zetten. Voor de lange t e r m i j n is d i t m i n d e r zeker. Buiten de sfeer v a n c o m -puters kent de Wet van Moore z i j n weerga niet.

Brynjolfsson & McAfee (2014: 43) beschouwen de W e t v a n M o o r e als "... the central phenomenon i n the computer age", oftewel:"... a steady drumbeat i n the background o f the economy". Variabelen als " m i c r o c h i p density, proces-sing speed, storage capacity, energy e f f i c i e n c y and download speed" z i j n lange t i j d exponentieel gegroeid. Tussen 2006 en 2011 n a m het internetver-keer w e r e l d w i j d m e t de factor 12 toe.

DigitaHsering en hig data hangen nauw samen. Op basis v a n recent onder-zoek concluderen Asur & H u b e r m a n (in: B r y n j o l f s s o n & McAfee, 2014: 68): " H o w social media expresses a collective w i s d o m w h i c h , w h e n p r o p e r l y tapped, can y i e l d an extremely p o w e r f u l and accurate indicator o f f u t u r e outcomes".

I n d i t verband z i j n twee doorbraken v a n doorslaggevend belang: k u n s t m a -tige intelligentie en digitale netwerken. Een derde, m i n d e r v r o l i j k e t r e n d is de onstuitbare groei v a n de c y b e r c r i m i n a l i t e i t . Computers en computersys-t e m e n w o r d e n scomputersys-teeds vaker gehaclrcomputersys-t. Bedrijfsspionage, aancomputersys-tascomputersys-ting v a n de privacy, c r e d i t c a r d c r i m i n a l i t e i t en digitale spionage v a n geheime diensten nemen toe en veroorzaken b i j vele betrokkenen, i n c l u s i e f bewoners, gevoe-lens van onveiligheid. Privacy en huisvi-ede z i j n hier n a d r u k k e l i j k i n het geding.

B i y n j o l f s s o n & McAfee (2014:128): "Advances i n (...) d i g i t a l technologies, are d r i v i n g an unprecedented reallocation o f w e a l t h and income". Deze auteurs k o m e n t o t soortgelijke conclusies als Piketty (2014), die een analyse v a n eeuwenlange tijdreeksen uitvoerde. Een steeds groter aandeel v a n het sur-plus valt i n handen v a n de Top 10%, respectievelijk Top 1% v a n de inkomens. I n de VS n a m de welvaart tussen 1983 en 2009 toe, maar het i n k o m e n v a n de 'armste' 80 procent i n de inl^omensverdeling w e r d i n die periode geconfron-teerd m e t een daling. Sommige werkzaamheden w o r d e n door computers en robots bedreigd, andere j u i s t niet.

D a r o n A c e m o g l u St D a v i d A u t o r (in: B r y n j o l f s s o n & M c A f e e , 2014:139) laten zien welke w e r k g e l e g e n h e i d s c a t e g o r i e ë n gevaar l o p e n te w o r d e n verdron-gen door robots en andere digitale h u l p m i d d e l e n , en wellce banen naar ver-w a c h t i n g zullen overleven.

N o n - r o u t i n e , ambachtelijke, administratieve en creatieve banen z u l l e n z i c b handhaven. Routinewerk (zowel manual als ?ioji-manua!) l o o p t gevaar, zoals i n de VS u i t de cijfers sinds 1981 b l i j k t .

I n de verdeling v a n het BNP over arbeid en fysiek kapitaal i n de VS daalt het aandeel 'arbeid' sinds 2000. H e t b e t r e f t een w e r e l d w i j d verschijnsel. De I w a n t i t a t i e v e relatie tussen werkgelegenheid en bevolkingsomvang is n u

14-de VS lager dan ooit (Brynjolfsson & McAfee: 2014:164).

Mede door vergelijkingssites en consumentenoordelen (zoals Tripaduisoj-) zien we steeds meer u)inners-tflfee-all-mctrleets waar stars en superstars een steeds groter deel v a n het i n k o m e n incasseren. H e t gaat v o o r a l o m de f i n a n -ciële wereld, media, entertainment, sport, j u r i d i s c h e sector, ondernemers en senior executives.

I n 1990 verdiende een CEO zeventig keer het salaris v a n een gemiddelde wer-ker. I n 2005 is deze factor: 300:1. Zie het boek 'The Winners-Take-AU Society' van de economen Robert Franl<: en Phihp Cook (in: B r y n j o l f s s o n & McAfee, 2014:152). Steeds vaker leidt 'relatief voordeel' t o t 'absolute dominantie'.

Steeds meer A m e r i k a n e n w o r d e n geconfronteerd m e t stagnerende i n k o -mens en een dalende sociale m o b i l i t e i t . Kinderen geboren i n de laagste inkoraensdecielen hebben steeds m i n d e r kans h u n p o s i t i e te verbeteren. De American Dream is achterhaald.

Brynjolfsson & M c A f e e (2014:173) typeren "Technology U n e m p l o y m e n t " als "a n e w disease". De toenemende o n g e l i j k h e i d k a n a f b r e u k doen aan de groei. Op korte t e r m i j n verplaatst arbeid z i c h v a n dure l a n d e n (zoals de VS) naar landen m e t goedkope arbeid (zoals I n d i a en China). N i e t alleen tussen lan-den maar ook b i n n e n lanlan-den manifesteren z i c h de gevolgen van de dyna-m i e k i n dyna-mondiale waardeketens (Tidyna-mdyna-mer, 2015).

B r y n j o l f s s o n & McAfee (2014:185):"... o f f - s h o r i n g is o f t e n o n l y a w a y s t a t i o n on the road to automation". Op de Nederlandse arbeidsmarkt w o r d e n de verschillen groter en groeit het aantal flexwerkets en zzp'ers (Dol et a l , 2014). D i t l e i d t ceteris paribus t o t een v e r s c h u i v i n g i n de w o n i n g v i a a g v a n kopen naar huren.

O n t w i k k e l e n v a n nieuwe i d e e ë n en concepten is iets w a t (sommige) mensen l a m n e n , computers niet. B r y n j o l f s s o n & M c A f e e , 2014 (196-197): "Take advantage o f self-organizing l e a r n i n g environments w h i c h have a track record o f developing these skills i n people". Veel p r o m i n e n t e i n n o v a t o r e n z i j n opgeleid i n het Montessorisysteem, waar leerlingen leren h u n nieuws-gierigheid te volgen.

B r y n j o l f s s o n & M c A f e e (2014: 199): "Gemotiveerde studenten en moderne technologie v o r m e n een f o r m i d a b e l e combinatie". Z i j adviseren: mil< v o o r a l op STEM-disciplines: "science, t e c h n o l o g y engineering, math".

Verwacht w o r d t dat niet alleen i n f a b r i e k e n en laboratoria, maar ook i n de w o n i n g mensen z i c h steeds meer zullen o m r i n g e n m e t robots die h u i s h o u -d e l i j k w e r k verrichten, -delen v a n -de ou-deren- en p a t i ë n t e n z o r g op zich nemen, communiceren, schoonmaken, k o k e n en spelen. Deze robots zullen i n toenemende mate menselijke arbeid vervangen (Ter Weel, 2015).

• • k In de woning zulten mensen zicti steeds meer •mringen met robots, zoals deze Care-G-Bot. Foto: Jiuguang Wang ICCl

De analyse v a n B r y n j o l f s s o n & McAfee (2014) heeft vermoedelijk grote, deels ontwrichtende gevolgen voor het w o n e n zoals;

• meer ICT-toepassingen i n de w o n i n g via het internet of things en via de v e r b i n d i n g v a n w o n i n g + bewoners m e t (iiiter)nationale en decentrale digitale netwerken;

• meer ICT-toepassingen b i j ontwerp, b o u w en beheer van w o n i n g e n ; • grotere verschillen i n inlcomen en vermogen en dus grote verschillen i n

grootte en Icwaliteit v a n de w o n i n g . Conspcuous consumption v a n de Top 10% dreigt ook i n het w o n e n ; een groot aantal hiushoudens (meer dan de h e l f t ) is aangewezen op eenvoudige, betaalbare w o n i n g e n . Velen v a n h e n l a m n e n i n toenemende mate de risico's van hypotheken niet dragen. Per saldo v e r s c h u i f t de vraag v a n k o p e n naar huren;

• de digitale revolutie zal gepaard gaan met nieuwe innovaties waarvan de betekenis nog niet k a n w o r d e n vastgesteld; het Bouw I n f o n n a t i e Model, sD-printen, digitaal ondersteunde consumptie- en productieactiviteiten i n de w o n i n g , toenemende communicatie tussen bewoners onderhng en tus-sen bewoners en vrienden, fanulie, leveranciers, docenten en overheden, veranderende relaties tussen de w o n i n g , webshops en goederenstromen, respectievelijk tussen de w o n i n g en de auto en andere vervoermiddelen.

H e t is o p m e r k e l i j k dat Piketty (2014) en B r y n j o l f s s o n & M c A f e e (2014) i n de l i t e r a t u u r l i j s t v a n R L I (2015) n i e t voorkomen. Dat is p i j n l i j k . De beide M I T -hoogleraren leveren een structurele technologische verldaring voor een aantal door RLI (2015) genoemde trends; de toenemende diversiteit en f l e x i -b i l i t e i t v a n de vraag, de structm-ele onzekerheden over werk en w o n e n en t a l van innovaties v a n u i t de p r a k t i j k . E s s e n t i ë l e determinanten v a n het w o n e n i n de toekomst l i j k e n de voortgaande digitahsering v a n de economie, de toenemende o n g e l i j k h e i d v a n i n k o m e n en vermogen (Piketty, 2014) en het ontstaan v a n u)inners-tc(lee-al!-economieën.

4 . E x t e r n e d e t e r m i n a n t e n v a n

h e t w o n e n : c o n t i n u ï t e i t e n

d i s r u p t i e

Het is verleidelijk o m b i j het bepalen v a n de Icwantitatieve en Icwalitatieve w o n i n g v r a a g i n de toekomst o n t w i k k e l i n g e n v a n u i t het verleden te extrapo-leren. B i j het construeren en toepassen van demografische en econometri-sche m o d e l l e n w o r d t vaak uitgegaan v a n lineaire relaties en v a n i n de t i j d constante verbanden. Meer en meer b l i j k e n er trends gaande te z i j n die v o e d i n g geven aan de v e r w a c h t i n g dat de w o n i n g v r a a g z i c h de komende j a r e n d i s r u p t i e f zal o n t w i k k e l e n . Dat geldt allereerst voor de o n t w i k k e H n g v a n i m m i g r a t i e s t r o m e n , die vermoedeHjk structureel veel groter z u l l e n z i j n dan t o t voor k o r t w e r d verondersteld. Van oudsher is internationale m i g r a -tie onvoorspelbaar. Poli-tieke gebemtenissen l a m n e n o m v a n g r i j k e interna-tionale m i g r a t i e s t r o m e n op gang brengen, zoals de Tweede Wereldoorlog, de o n a f h a n k e l i j k h e i d v a n I n d o n e s i ë respectievelijk Suriname, de oorlog i n J o e g o s l a v i ë en de oorlog i n Syrië. Mede door de sterk verbeterde c o m m u n i

-catietechnieken en de v e r b r e i d i n g v a n mensenhandel z i j n de internationale m i g r a t i e s t r o m e n intensiever geworden. I n combinatie m e t de onveiligheid en achterblijvende e c o n o m i e ë n i n grote delen v a n de wereld zal er naar ver-w a c h t i n g i n de toekomst sprake z i j n v a n o m v a n g r i j k e , zeer discontinue internationale migratiestromen.

Voorts is d u i d e l i j k dat de w o n i n g niet alleen een c e n t r u m is v a n fysieke bezigheden, maar meer en meer ook v a n digitale activiteiten. W o n i n g e n z i j n verbonden m e t (inter)nationale en decentrale digitale netwerken en raken deels los v a n vaste kabels en leidingen. I n de w o n i n g concentreren zich voorzieningen als computers, laptops, iPads, iPhones, social media

3 4

YPlö

°

(Facebook, Twitter, Instagram) en domotica. H e t internet of things manifes-teert zich ook i n de w o n i n g . Een toenemend aantal digitale voorzieningen z i j n aan een persoon gekoppeld, deels i n de v o r m v a n lueflrnbles. Personen c o m m u n i c e r e n via chips met apparaten i n de w o n i n g , op de werkplek, i n de auto en m e t andere personen.

Een groot aantal websites en apps is recentelijk o n t w i k k e l d o m vraag en aanbod v a n diensten en p r o d u c t e n dichter b i j ell<aar te brengen. H i e r v a n presenteert Verrycken (2015) een u i t v o e r i g overzicht. De websites die h i j noemt passen i n de o n t w i k k e l i n g v a n de on denwfid-economie, w a a r b i j de w o n i n g een centrale r o l v e r v u l t .

Verrycken (2015) w i j s t erop dat het veelal gaat o m diensten voor de elite; mensen die het te d r u k hebben o m dagehjkse taken u i t te voeren o f daarvoor te l u i z i j n en een meerprijs l a m n e n en w i l l e n betalen o m z i c h te laten bedie-nen. Vaak is de u i t v o e r i n g i n h a n d e n v a n zzp'ers, die de diensten verlenen i n aanvulling op een vaste baan. De on ciemflnd-economie past goed b i j een o n t w i l d e h n g waarbij de o n g e l i j k h e i d v a n inkomens en vermogens steeds groter w o r d t .

Digitalisering is dus een v a n de meest strategische trends die leiden t o t een disruptieve o n t w i k k e l i n g v a n het wonen. Andere relevante trends, deels samenhangend m e t de ICT-explosie, hebben ook een d i s r u p t i e f effect op het wonen;

• Idimaatverandering en energietransitie; • toenemende emancipatie en participatie;

• veranderende f u n c t i e s v a n de w o n i n g ;

• veranderende m o b i l i t e i t .

Hierna w o r d e n deze trends k o r t toegehcht.

5 . K l i m a a t v e r a n d e r i n g e n

e n e r g i e t r a n s i t i e

De gepercipieerde noodzaak een a n t w o o r d te v i n d e n op Idimaatverandering en u i t p u t t i n g v a n fossiele b r a n d s t o f f e n m a g w o r d e n beschouwd als een zelfstandige f a c t o r die een grote i n v l o e d h e e f t op de toekomst v a n het wonen.

De Idimaatverandering zal i n toenemende mate eisen stellen a a n w o n i n g e n , ander vastgoed, transport en w o o n o m g e v i n g . H e t gaat h i e r b i j o m m i t i g a t i e en adaptatie aan Idimaatproblemen.

Het mitigatiebeleid w o r d t geformuleerd i n het recent aangepaste Energieakkoord 2014. H e t p r o b l e e m m e t het reduceren v a n de u i t s t o o t v a n broeikasgassen is dat het n i e t u i t m a a k waa'r ter wereld de u i t s t o o t w o r d t gereduceerd. H e t b e t r e f t een w e r e l d w i j d p r o b l e e m en n o g steeds groeit de u i t s t o o t v a n broeikasgas, ondanks de a m b i t i e v a n verschillende landen o m een energietransitie van fossiele naar hernieuwbare b r a n d s t o f f e n te bewerk-stelligen. I n d i t verband z i j n de beleidsontwikkehngen i n China en de VS veel belangrijker dan de maatregelen die i n Nededand w o r d e n genomen. De m i l i e u c o n f e r e n t i e i n Parijs h e e f t n i december 2015 nieuwe ambities gefor-muleerd, die ook gevolgen voor het w o n e n zuUen hebben.

Nededand presteert op d i t t e r r e i n b i n n e n de Europese U n i e uitgesproken zwak. Er w o r d e n twee wegen bewandejld; een verbetering v a n de energie-prestatie v a n gebouwen en de t r a n s i t i e b a a r hernieuwbare energie; zonne-panelen, w i n d m o l e n s en geothermie. H e t effect v a n een betere isolatie k a n al gauw deels teniet w o r d e n gedaan door bewonersgedtag.

I n d i t v e r b a n d is de Jevons paradox v t a belang: " M o r e energy e f f i c i e n c y can lead t o greater t o t a l energy c o n s u m p t i o n " ( B r y n j o l f s s o n & M c A f e e , 2014:177).

Een p r o b l e e m is bovendien de verslechtering v a n de b i n n e n l u c h t door her-gebruik v a n l u c h t , met name als ventUatieroosters n i e t t i j d i g w o r d e n schoongemaakt.

Structureler l i j k t een energietransitie v a n fossiele naar hernieuwbare ener-giebronnen v a n eletariciteitscentrales, de installatie i n en o m de w o n i n g van zonnepanelen en w i n d m o l e n s , en de toepassing v a n geothermie. Door het nieuwe p a t r o o n van energiestromen z i j n sintirt grids n o d i g o m vraag en aanbod v a n energie i n balans te brengen. H i e r d o o r verandert de positie v a n energiemaatschappijen. De nul-op-de-meteraanpak is ambitieus, maar d u u r en te w e i n i g op het bewonersgedrag en energietransitie gericht. Deze aanpak is daarom te eenzijdig.

Een betrekkelijk recent verschijnsel is het afnemende v e r t r o u w e n v a n banken en beleggers m de w a a r d e o n t w i k k e l i n g v a n b e d r i j v e n die fossiele b r a n d -s t o f f e n w i n n e n , tran-sporteren en v e r b r u i k e n . A n t i c i p e r e n d op een afne-m e n d g e b r u i k v a n fossiele b r a n d s t o f f e n zouden dalende beurskoersen al op afzienbare t e r m i j n een fossielviije toekomst n a d e r b i j l a m n e n brengen. Vroeg o f laat zal de aardgaswinning i n en b m t e n N e d e d a n d u i t g e p u t raken en zuUen cv-ketels, geisers en boilers plaatsmaken voor dutuzamere appa-raten.

Het energiegebruik i n en o m de w o n i n g verandert: naast r u i m t e v e r w a r -m i n g , k o k e n en (af )wassen is er -meer energie n o d i g voor de toepassing v a n computerchips en datacenters en voor het opladen v a n elektrische fietsen, scooters en auto's. Internationale en regionale digitale s t r o m e n en centrale en decentrale energiestromen ztdlen g r o n d i g veranderen. D i t h e e f t grote gevolgen voor de plaats v a n de w o n i n g t e m i d d e n v a n digitale en energie-i n f r a s t r u c t u r e n .

Door de geschetste digitale trends dreigt i n de w o n i n g ceteris paribus steeds meer energie te w o r d e n g e b r u i k t , t e r w i j l het streven er j u i s t op gericht is het energiegebruik i n en r o n d o m de w o n i n g te beperken en een transitie te bevorderen v a n fossiele naar hernieuwbare b r a n d s t o f f e n .

Adaptatiebeleid h e e f t i n Nededand v o o r een groot deel m e t water te maken. Er zal sprake z i j n v a n een zeespiegehijzing, v a n intensieve neerslag, v a n een vergrote, meer fluctuerende doorvoer v a n rivierwater, v a n v e r z i l t i n g en v a n een s t i j g e n d grondwaterpeil. De waterabsorptie v a n het aardoppervlak zal aanzienlijk moeten w o r d e n vergroot: meer aardoppervlak, meer oppervlak-tewater, meer groen, m i n d e r asfaU, m i n d e r betegeling en bestrating. Groen op het dak zal concmrreren m e t zonnepanelen op h e t dak. Bomen m o e t e n niet te groot z i j n , maar w e l stevig geworteld, zodat ze bestand z i j n tegen stormen. H e t Deltaprogramma (Ministerie v a n I & M en EZ, 2015) v o r m t een r o b u u s t beleidskader, dat i n z e t op adaptatie en adaptief plannen.

• e n u l - ö p - d e - m e t G r a a n p a k is ambitieus, maar duur en te» weinig ap

B. T o e n e m e n d e e m a n c i p a t i e e n

p a r t i c i p a t i e

Burgers zullen z i c h steeds zelfstandiger weren en zuUen steeds vaker i n maatschappelijke processen participeren. Het toenemende o p l e i d i n g s n i -veau speelt h i e r b i j een r o l , evenals de ICT-ondersteuning via digitale plat-f o r m s en matching sites voor burgers die op zoek z i j n naar kennis en data (De Waal, 2015).

Huurders zullen steeds meer zeggenschap opeisen en zullen w e l l i c h t inter-venties v a n de verhuurder o f de overheid op h e t t e r r e i n v a n het w o n e n steeds meer betwisten. Particuher opdrachtgeverschap k a n v a n uitzonde-r i n g meeuitzonde-r en meeuitzonde-r uitzonde-regel w o uitzonde-r d e n .

Ouderen b l i j v e n steeds langer zehstandig w o n e n en ook zij w o r d e n m o n d i -ger. De relatie tussen w o n i n g en ouderenzorg, respectievelijk j e u g d z o r g w o r d t intensiever. W o n i n g e n zullen steeds meer levensloopbestendig z i j n en steeds vaker rolstoeltoegankelijk (voor bewoners en bezoekers).

Social media spelen i n toenemende mate een r o l b i j burgerparticipatie i n het beheer en de o n t w i k k e l i n g v a n de w o o n o m g e v i n g (Evans-Cowley & Hollander, 2010). iCeinhans et al. (2015:244) observeren "a clear p o t e n t i a l o f social media, online p l a t f o r m s and m o b i l e technologies f o r particular f o r m s o f citizen engagement".

Zij voegen daaraan toe (p. 247):

"Continued engagement, o f f l i n e and online, w i l l o n l y occm, i f the rewards accrue to residents i n the 'real w o r l d ' i n the f o r m o f n e i g h b o u r h o o d i m p r o v e -m e n t , better services or events".

Er w o r d e n mtltcliing sites opgezet waarop c o m m u n i c a t i e , u i t w i s s e h n g , waar-dering en u i t r u i l tussen burgers Icunnen plaatsvinden (De Waal, 2015). Woningcorporaties zouden op d i t p u n t aan de huurders meer r u i m t e l a m -n e -n biede-n door ee-n digitale u i t r u i l v a -n Idusse-n e-n o-nderhoudsdie-nste-n m o g e l i j k te maken, gedeekeUjk ter vervanging van de eigen onderhouds-dienst. Op een w i j z e vergelijkbaar met Uber en A h B n B l a m n e n vraag naar en aanbod v a n c o m m e r c i ë l e en v r i j w i l l i g e Idussen b i j elkaar w o r d e n gebracht (De Waal, 2015).

H e t is denkbaar dat, a la Funda, w o n i n g r u i l i n de sociale en/of c o m m e r c i ë l e huursector w o r d t gefacUiteerd, mede erop gericht o m goedkope en dure scheefheid te reduceren. Huishoudens die een hogere Icwaliteit wiUen en een hogere h u u r l a m n e n en w i l l e n betalen, k u n n e n w o r d e n geholpen door het aanbod v a n relatief dure h u u r w o n i n g e n die een hoge huurtoeslag ver-gen en voor de b e t r o k k e n bewoners n i e t o f nauwelijks betaalbaar z i j n .

"I. V e r a n d e r e n d e F u n c t i e v a n d e

w o n i n g

Een gevolg v a n de d i g i t a h s e r i n g v a n de w o n i n g en het w o n e n is dat de w o n i n g i n steeds m i n d e r e mate de locatie is voor aUeen consumptieve a c t i v i t e i t e n . I n de w o n i n g w o r d t steeds meer gewerkt (zakelijke dienstver-l e n i n g , a d m i n i s t r a t i e , zzp-activiteiten), gebankierd (tedienstver-lebankieren, betalingsverkeer), gewinlceld (webwinkelen) en er w o r d e n steeds meer a c t i v i -t e i -t e n u i -t g e v o e r d die de c o n s u m p -t i e onders-teunen (bes-tellingen v a n reis-arrangementen, hotels, theater, f i l m s , enzovoort). H e t w e r k e n i n de w o n i n g is n i e t aUeen ICTgerelateerd, maar b e t r e f t incidenteel ook t r a d i -tionele a c t i v i t e i t e n als h e t m a k e n v a n lampenkappen en h e t p e l l e n v a n garnalen. De opname v a n steden i n internationale ICT-netwerken, de m o g e l i j k h e d e n v a n facetofacecontacten, de culturele en creatieve a c t i v i -t e i -t e n en de gedifferen-tieerde o p l e i d i n g s m o g e l i j k h e d e n l e i d e n -t o -t een dynamische o n t w i k k e l i n g v a n steden (Florida, 2010; Glaeser, 2011; Schreuder, 2015).

A i r B n B is een actuele t r e n d die rechtstreeks v o o r t v l o e i t u i t de toenemende d i g i t a l i s e r i n g . Bewoners k u n n e n ervoor kiezen é é n o f meer kamers t i j d e h j k te v e r h u r e n aan t o e r i s t e n o f andere bezoekers. A l s de bewoners t i j d e -l i j k de w o n i n g n i e t bewonen ( b i j v o o r b e e -l d i n v a k a n t i e t i j d ) , k a n ze-lfs de gehele w o n i n g t i j d e l i j k w o r d e n v e r h u u r d . Bij een consequente toepassing v a n A i r B n B k a n het g e b r u i k v a n een w o n i n g a a n z i e n l i j k w o r d e n g e ï n t e n s i -veerd. Bovendien k a n daarmee een i n k o m s t e n s t r o o m w o r d e n gegenereerd die eerder is te v e r g e l i j k e n m e t de v e r h u u r v a n een h o t e l k a m e r dan m e t d£ exploitatie v a n een h u u r w o n i n g . A l l e e n al i n A m s t e r d a m incasseerde de gemeente i n 2015 40 m i l j o e n euro extra i n k o m s t e n aan toeristenbelasting; n u A i r B n B op elke transactie 5 p r o c e n t extra rekent en aan de gemeente afdraagt (De Lange en De Vos, 2015; Blokker, 2015). De g e l d s t r o m e n rondo m A i r B n B passen slecht b i j de spehegels v a n een algemene h u u r p r i j s r e -g i ü e r i n -g , o f het toekennen v a n een huurtoesla-g. Welke beleidsconsequen-ties d i t m e t name i n de sociale huursector z o u m o e t e n hebben, is n o g niel d u i d e l i j k .

De t o c h al Iwestieuze afbakening tussen 'reguliere' w o n i n g e n en recreatie-w o n i n g e n , vakantierecreatie-woningen en recreatie-weekendhuisjes k o m t volledig op lossi schroeven te staan. Ook de afbakening tussen w o n i n g en w e r l q j l e k staa" door de hier aaingestipte o n t w i k k e l i n g e n onder d r u k . Een deel v a n de men-sen w e r k t steeds vaker i n een k o f f i e b a r o f theehuis, i n de t r e i n , op de l u c h t haven en/of t h u i s . H i e r zouden logischerwijze de n o r m e n v a n de A r b o wetgeving v a n toepassing z i j n , maar de h a n d h a v i n g v a n deze n o r m e n b u i t e n de 'officiële' werlqslek is meestal een iUusie. De o n t w i k k e h n g v a n h e 'nieuwe werken' l e i d t t o t een scherpe d a l i n g v a n de r u i m t e v o o r vaste w e r k plekken. H e t 'nieuwe werken' gaat gepaard m e t zoiets als het 'nieuwi wonen', waarvan de contouren allesbehalve d u i d e l i j k z i j n . T o t de kenmerkei van het 'nieuwe wonen' behoren ' m e e t h u i z i g h e i d ' en 'deehijdwonen', i n c l u sief een z i c h wijzigende v e r h o u d i n g tussen h u i s h o u d e n en w o n i n g : i n d t i j d (week, maand, seizoen) w i j z i g t de huishoudenssamenstelling pe w o n i n g zich vaker dan vroeger.

De individuaUsering is allesbehalve een nieuwe t r e n d (Schnabel, 2004). D. vraag is n u vooral wanneer de l i m i e t w o r d t bereilrt en op w e l k niveau d h m i e t ligt. We zullen er rekening mee m o e t e n h o u d e n dat de l i m i e t steed vaker zal hggen b i j het eenpersoonshuishouden. H e t totale r u i m t e g e b r u ï voor het w o n e n neemt per w o n i n g w e l l i c h t iets af door de v o o r t s c l i i i j d e n d huishoudens v e r d u n n i n g , maar neemt anderzijds toe doordat er per duizem inwoners steeds meer w o n i n g e n n o d i g z i j n . Per saldo s t i j g t het r u i m t e b e

3 5

TMV • R c h t e r g r o n d

I

slag van het w o n e n i n de stad, mede doordat het w o n e n i n de stad p o p u l a i r is en de migratie v a n en naar de stad steeds meer een p o s i t i e f saldo vertoont. Meer en meer neemt een persoon niet é é n kamer i n beslag, maar een hele w o n i n g , waarvan delen periodiek w o r d e n meegebruikt door f a m ü i e , v r i e n -den en/of (betalende) gasten. Geen enl<ele woningbehoefteprognose stoelt op een dergelijke vergaande aanname.

Ruimtegebruik is niet aUeen een demografisch verschijnsel maar ook een economisch fenomeen: economische groei l e i d t voor een groot deel t o t een huishoudenverdunning doordat huishoudenleden zich afsplitsen t o t n i e u -we huishoudens (Ermisch, 1983; Van Fulpen, 1985). A n d e r z i j d s vestigen i n grote steden v e r s c h ü l e n d e eenpersoonshuishoudens zich i n é é n w o n i n g o m de kosten te delen. Vooral b i j veelbelovende starters en i n u n i g r a n t e n f a m i -lies k a n d i t fenomeen toenemen.

De hier geschetste trends leiden t o t een toenemend r u i m t e g e b r u i k v a n h e t wonen en een structureel a f n e m e n d r u i m t e g e b r u i k v a n kantoren, w i n k e l s en agrarisch vastgoed. De leegstand v a n kantoren, winlcels en agrarisch vastgoed is de laatste j a r e n sterk gestegen, hetgeen over de hele l i n i e forse afwaarderingen v a n het vastgoed n o d i g heeft gemaakt. Voor een deel moe-ten deze afwaarderingen n o g plaatsvinden: een b r o n v a n zorg voor de Nederlandsche Banlc als toezichthouder. A f w a a r d e r i n g e n effenen de weg naar een t i j d e l i j k e o f structurele herbestemming v a n kantoren, winkels en agrarisch vastgoed, i n c l u s i e f een transformatie t o t w o o n r u i m t e .

Bestemmingsplannen m o e t e n zo m i n m o g e l i j k b a r r i è r e s opwerpen als f u n c -tieveranderingen o f f u n c t i e c o m b i n a t i e s z i c h i n het vastgoed aandienen.

B . V e r a n d e r e n d e mobiliteit

De vervoersstromen v a n en naar het w o n e n veranderen doordat de r u i m t e -h j k e en temporele sc-heiding tussen w o n e n , werken en r e c r e ë r e n zic-h steeds m i n d e r manifesteert. Vele Idassieke w o o n a c t i v i t e i t e n v i n d e n steeds meer b u i t e n de w o n i n g plaats: b u i t e n de deur eten, k o f f i e d r i n k e n op het terras, o n t m o e t i n g e n m e t vrienden, hotelbezoek. En a c t i v i t e i t e n die meestal b u i -t e n de w o n i n g plaa-tsvinden zoals werken, leren e n w i n k e l e n , z i j n s-teeds vaker i n de w o n i n g gesitueerd.

A r t i k e l e n die v a n u i t de w o n i n g d i g i t a a l w o r d e n besteld, w o r d e n t h u i s bezorgd o f afgeleverd b i j de plaatselijke supermarkt, h e t w i n k e l c e n t r u m o f w i j k c e n t r u m .

I n steeds meer gevallen zal m e n overwegen een goederenbox b i j de voordeur te instaheren w a a r i n goederen w o r d e n afgeleverd als de bewoners n i e t t h u i s z i j n . Zowel de bewoners als geautoriseerde bezorgers beschikken over een sleutel v a n deze extra grote postbox.

Niet-tevieden Idanten zorgen voor een grote r e t o u r s t r o o m . De nieuwe logis-t i e k l e i d logis-t logis-t o logis-t een f i j n m a z i g nelogis-twerk v a n goederenslogis-tromen i n de dheclogis-te omgeving v a n de w o n i n g . De toenemende r e c y c l i n g en het beginsel cmdk-to-cradle vergroten de reverse logistics v a n u i t de w o n i n g . A f v a l s t r o m e n en verpalddngen t r a n s f o r m e r e n steeds meer t o t s t r o m e n v a n nieuwe g r o n d -stoffen.

De digitale revolutie gaat m e t name i n stedelijke gebieden gepaard m e t een groeiende deeleconomie w a a r i n de betrokkenen opereren op basis v a n een

nieuwe visie op eigendom en gebruilc. D o o r U b e r k u n n e n auto-eigenaren h u n auto deels inzetten voor het betaalde vervoer v a n passagiers. D i t levert een additionele i n k o m s t e n b r o n voor de auto-eigenaren op en een nieuwe concurrentie voor de taxisectot.

Een auto staat n u 96% v a n de t i j d geparkeerd, t e r w i j l 90% v a n de vaste kos-ten d o o r t i k t (Rolvink Couzy, 2015). Geen w o n d e r dat steeds meer mensen proberen de p a r k e e r t i j d te beperken en de auto productiever te maken. De o n t w i k k e l i n g v a n zehrijdende auto's c r e ë e r t nieuwe v r i j h e d e n i n de keuze v a n de parkeerlocaties voor deze auto's. Deze auto's Icunnen desge-wenst b u i t e n de bebouwde k o m w o r d e n geparkeerd. De relatie tussen w o n e n en parkeren verandert.

A l deze f o r m t d e s leiden t o t een i n t e n s i v e r i n g v a n het autogebruik, een reductie van de parkeertij d en weUicht t o t een m i n d e r sterke s t i j g i n g v a n het autobezit.

Voeg daarbij de verwachte groei v a n het aantal elektrische auto's (die voor een groot deel energie laden i n o f v l a k b i j de w o n i n g ) en er r i j s t een perspec-t i e f op v a n nieuwe verhoudingen perspec-tussen w o n i n g , parkeerruimperspec-te, auperspec-tobeziperspec-t en energiegebruik.

S.

R o l b e s t a a n d e

w o n i n g v o p r r a a d : Flexibiliteit

e n r u i m t e b e s p a r i n g

De r o l van de bestaande w o n i n g v o o r r a a d w o r d t steeds dominanter. H o o g u i t 0,5 t o t 1 procent zal per jaar aan de voorraad w o r d e n toegevoegd. W o n i n g e n zuUen daardoor steeds m i n d e r vaak w o r d e n aangepast aan nieuwe

woonat-t r i b u woonat-t e n , maar w o o n a woonat-t woonat-t r i b u woonat-t e n zullen z i c h swoonat-teeds meer m o e woonat-t e n voegen m d bestaande voorraad. D i t w o r d t overigens vergemaldcehjlct door de (Jigitalise r i n g v a n boeken en documenten en door een m i n i a t u r i s e r i n g v a n een dee van de w o o n a t t r i b u t e n . Doordat 70 procent v a n de Nederlandse w o n i n g voorraad u i t eengezinswoningen bestaat, zal de t r a p l i f t een o n s t u i m i g o n t w i k k e l i n g doormaken.

W o n i n g e n t r a n s f o r m e r e n meer en meer t o t dragers (Habralcen, 1961 I n b o u w w a n d e n en -elementen w o r d e n gesloopt en m a k e n meer en mee plaats voor i m i c h t i n g s s t u k k e n die door Ikea, de meubeUiandel, websites al marlctplaats.nl en andere niet-bouwgerelateerde b e d r i j v e n w o r d e n geleverd bedden, badkamer- en keulceniniichting, kasten, b i n n e n w a n d e n , v o u w wanden, kamerschermen (Priemus, 2015).

Wat i n de bouwsector w o r d t gesloopt, is geen a f v a l maar w o r d t gerecyclec De levensduur v a n dragers w o r d t steeds langer e n nadert een oneindige tijc Op g r o n d en drager behoeft nauwelijks te w o r d e n afgeschi'even.

10. C o n c l u s i e s

Van de vele o n t w i k k e l i n g e n die het w o n e n b e ï n v l o e d e n is de ICT-explosi de meest i n g r i j p e n d e . I n de RLl(20i5)-analyse w o r d t deze t r e n d onder schat. Daarnaast hebben I d i m a a t v e r a n d e r i n g en energietransitie vergaan de gevolgen voor het w o n e n . Een relatief a u t o n o m e t r e n d is die v a n d toenemende emancipatie en p a r t i c i p a t i e . Ten slotte z i j n er t a l v a n o n t w i k k e l i n g e n die v o o r t v l o e i e n u i t de ICT-explosie en op h u n b e u r t veranderin gen i n het w o n e n teweegbrengen: de veranderende f u n c t i e s v a n de w o n i n gen en de veranderende m o b O i t e i t . H e t gecombineerde e f f e c t v a n a l dez o n t w i k k e l i n g e n is een grotere d i s r u p t i e i n h e t w o n e n dan meestal w o r d verondersteld. •

Literatuur

Bloltiter, Bas, 2015, A m s t e r d a m is de pionier van A i r b n b - legen w i l en dank, A/ffC

Handelsblad, 22 iuli.

Brynjolfsson, E. S; A. M c A f e e , 2014, The second machine age. Work, progress and

prosperity in a time of brilliant technologies, Hew Yorl-^, London (W.W. N o r t o n &

Company).

Dol,!(., H. Boumeester en G. fviariën, 2014, De positie van flexwerkers en ZZP'ers

op de woningmarl'.t, Delft (TUD/OTB).

Ermisch, J . , 1883, The political economy of demographic change, London (HeinernBn).

Evsns-Cowley, J . & J . Hollander, 2010, The n e w generation of public p a r d c i p a t i o n ; Internet-based pardcipation tools. Planning Practice & Research, 25 (3): 397-408. Florida, R., 2010, The Great Reset: how the post-crash economy will change the

way we live and wor!'^, Mew York (Harper Collins).

Fulpen, Hans van, 1935, Vollishuisvesting in demografisch en economisch

perspec-tief. Den Haag (Staatsuitgeverij / Sociaal en Cultureel Planbureau).

Glasser, E., 2011, The triumph of the city: how our greatest invention malies us

richer, smerter, greener, healthier and Iwppier, Mew York (Penguin).

Habralcen, l\I..J., 1861, De dragers en de mensen. Hat ainde van de

massawoning-houw, A m s t e r d a m (Schelterna).

Kleinhans, Reinout, M a a i t e n van Ham and & Jennifer Evans-CovJley (eds.), 2015, Using Social IViedIa and Mobile Technologies to Foster Engagement and Self-Organization in Pardcipatory Urban Planning and Neighbourhood Governance, Planning P r a c d c s & R e s e a r c h , 30 (3), June: 237-247.

Lange, Rob de, en Andre de Vos, 2015, Belastingdienst opent aanval op Airbnb, Het

Financieele Dagblad, 12 juni.

Ministerie van Infrastructuur en Milieu / M i n i s l e i i e van Economische Z a k e n , 2015,

Daltaprogramma 201B Werl: aan de Delta, Den Haag ( l a M + EZ), september.

Piketty, Thomas, 2014, Kapitss! in de 2iGte eeuw, A m s t e r d a m (De Bezige Bij).

Priemus, H., 2015, Support-Infill Revisited. More say for the occupants, paper

pre-sented at c o n f e r e n c e 'The Future of Open Building', ETH, Ziiricli, September 8. Read voor de Leefomgeving en Infrastructuur (RLI), 2015, V\/onen in verandering.

Over flexibilisering en regionalisering in bet woonbeleid. Den Haag (RLI), j u n i .

Rolvink Couzy, Franka, 2015, A u t o d e l e n is goedkoop en sociaal, maar komt het ooit t o t een echte doorbraak?, Het Financieele Dagblad, 21 juli.

Schnabel, R (red.), 2004, Individualisering en sociale integratie. Den Haag (SCP). Schreuder, A r j e n , 2015, Oe steden groeien weer, maar de kansarmen raken in de v e r d r u k k i n g , NRC Handelsblad, 8 j u l i .

Timmer, M a r c e l , 2015, M o n d i a l e w a a r d e k e t e n s en de n i e u w e e c o n o m i e , ESB, 100, nr. 4723/4724, 17 december: 708-711.

V e r r y c k e n , Roel, 2015, Een Uber voor alles: geef me w a t ik w i l , en w e l nu, Het

Financieele Dagblad, 4 juli.

W a a i , Steven de, 2015, Disruptieve burger r i c h t zijn leefomgeving z e i f i n . Het

Financieele Dagblad, 8 augustus.

W e e l , Bas ter, 2015, De match tussen mens en m a c h i n e in tijden v a n t e c h n o l o g i -sche v e r a n d e n n g , FSB, WO, nr. 4723/4724,17 d e c e m b e r : li'l-T\b.