Wykonawca: Instytut Morski w Gdańsku Zamawiający: Polenergia Bałtyk II Sp

(1)

Monitoring archeologiczny na obszarze morskiej farmy wiatrowej

„Bałtyk Środkowy II”

Załącznik nr 2 do raportu końcowego Żegluga Pomorza Zachodniego XV-XVIII w.

Wykonawca:

Instytut Morski w Gdańsku

Zamawiający:

Polenergia Bałtyk II Sp. z o.o.

Gdańsk, lipiec 2015 r.

(2)

1

Informacje o dokumencie

Dokument: Monitoring archeologiczny na obszarze MFW Bałtyk Środkowy II Załącznik nr 2 do raportu końcowego

Żegluga Pomorza Zachodniego XV-XVIII w.

Wersja: Nr 1 (29.01.2015)

Autorzy:

Iwona Pomian Marcin Wąs Marcin Flis Janusz Różycki Piotr Leżański

Zamawiający: Polenergia Bałtyk II Sp. z o.o.

ul. Krucza 24/26 00-526 Warszawa

Wykonawca: Instytut Morski w Gdańsku ul. Długi Targ 41/42

80-830 Gdańsk Data umowy: 15.03.2013

(3)

2

Spis treści

1 Żegluga Pomorza Zachodniego XV-XVIII w. ... 3 2 Wykaz materiałów archiwalnych i publikacji ... 31

(4)

3

1. Żegluga Pomorza Zachodniego XV-XVIII w.

Znakomitym źródłem wiedzy o żegludze i stratach wśród jednostek morskich w rejonie Pomorza Zachodniego są publikacje Walthera Bölka („Strandungen und Seeunfälle an der pommerschen Küste von Dievenow bis Kolberg”, „Strandungen und Seeunfälle an der pommerschen Küste von Kolberg bis östlich Leba”). Obie oparte na dokumentach rejestrów Niemieckiego Stowarzyszenia Ratownictwa i Poszukiwań Na Morzu (Deutsche Gesellschaft zur Rettung Schiffbrüchiger - DGzRS, rok założenia – 1865 r.) znajdujących się w zasobach archiwów niemieckich (Landesarchiv Greifswald; Landesarchiv Berlin) oraz na zbiorach z archiwów prywatnych, są bardzo szczegółowymi monografiami ukazującymi intensywność żeglugi w rejonie i straty na poszczególnych szlakach morskich. Tabela powstała na podstawie niniejszych publikacji stanowi istotne źródło informacji w tym zakresie¹.

Handel morski miast zachodniopomorskich rozwijał się intensywnie od czasów średniowiecza.

Szczecin, Stralsund, Greifswald, Anklam i Kołobrzeg były bezpośrednimi członkami związku miast hanzeatyckich i korzystały z przywilejów pokoju stralsundzkiego z 1370 r. Dopiero klęska związku Hanzy w konflikcie z Danią w 1534 r. zakończyła dominację polityczną Hanzy na Bałtyku. Wówczas poszczególne miasta zachodniego Pomorza zaczęły odbudowywać stosunki handlowe, zwracając się przeważnie w kierunku Szwecji².

Z tego okresu w źródłach utrwaliło się zaledwie kilka relacji , głównie potyczek morskich, w czasie których odnotowano zatonięcia w obszarze Pomorza Zachodniego:

W 1449 r. doszło do bitwy, w czasie której Eryk Pomorski przebijając się 7 statkami przez blokadę duńsko-szwedzką, zatopił wszystkie statki duńskie i szwedzkie, stracił jednocześnie 2 własne. Jednostki przewoziły ładunek zrabowany statkom Hanzy (prawdopodobnie również srebro). Zatonęły w okolicach Darłówka ³,

Pomiędzy Helem a Rozewiem 14 VIII 1511 r. miała miejsce bitwa, której (zależnie od źródeł) przypisuje się od 4 do 40 zatopionych statków. Stoczona pomiędzy okrętami duńskimi a lubeckimi, zakończyła się klęską Duńczyków. W czasie tejże bitwy lubeczanie mieli zdobyć około 60 statków, z czego jedynie 18 miało dotrzeć do Lubeki ⁴.

1 Zob. Aneks, Tab. 1; O materiale archiwalnym zebranym w obrębie publikacji Walthera Bölka, zob. W. Bölk, Stradungen und Seeunfalle an der hinterpommerschen Küste von Kolberg bis östlich Leba, Hamburg 1997, s. 2; Idem, Strandungen und Seeunfälle an der pommersche Küste von Dievenov bis Kolberg, Hamburg 2000, s. 6.

2 W Szczecinie handel ze Szwecją w tym okresie obejmował 20-30% jednostek miejscowych armatorów., zob. H. Lesiński, Przemiany w stosunkach handlowych miast Pomorza Zachodniego w drugiej połowie XVII i początkach XVIII wieku, [w:]

Historia Pomorza, t. III/3: Pomorze Zachodnie w latach 1648-1815, pod red. G. Labudy, Poznań 2003, s. 198.

3 Kronikarz Thomas Kantzow, piszący dla Eryka, króla Danii, Szwecji i Norwegii, po 1449 r. księcia pomorskiego Eryka.

Zanotował on m.in., że Eryk po 1439 r. uciekł na Gotlandię, skąd rabował statki., Zob. Kantzow, Thomas, Des Thomas Kantzow Chronik von Pommern in niederdeutscher Mundart, Stettin 1929; Cyt za: W. Bölk, Strandungen und Seeunfälle an der pommerschen Küste von Kolberg…, s. 28-29.

4 Prawdopodobnie stracono je na odcinku wybrzeża Pomorza Zachodniego, Zob. D. Kaczor, Bitwa pod Rozewiem 11/14 sierpnia 1511 roku. Sprawozdanie z kwerendy archiwalnej., Gdańsk 2003, s. 1-5, (tekst na prawach maszynopisu ze zbiorów Centralnego Muzeum Morskiego w Gdańsku).

(5)

4

Szczecin od XIV w. był głównym w tym regionie pośrednikiem w wymianie towarowej między krajami Bałtyku a ziemiami leżącymi w dorzeczu Odry. Pomyślny rozwój handlu morskiego zawdzięczał przynależności do związku miast hanzeatyckich. Na przełomie XV i XVI w. statki armatorów szczecińskich docierały do Norwegii, Flandrii, Anglii i Francji. Najbliższe relacje handlowe utrzymywano jednak z Danią (Skonia), wyspą Bornholm, Lubeką, Gdańskiem i pozostałymi miastami pruskimi (Elbląg, Rewal, Ryga). W pierwszej połowie XVII w. do szczecińskiego portu zawijało rocznie 300-500 statków. Na zachód eksportowano głównie zboże (największy eksport tego towaru na Pomorzu Zachodnim), towary leśne, sukna, skóry owcze i jagnięce. W kierunku Inflant: sól bajską, wyroby przemysłowe, piwo, korzenie, odzież. Import z zachodniej Europy obejmował: sól lüneburską.

wyroby przemysłowe, ryby morskie (głównie śledź) oraz dobra luksusowe. Ze wschodu przywożono futra, wosk i miód⁵.

Kołobrzeg do XVII w. stałą żeglugę utrzymywał z Amsterdamem, Emden, i Bergen. Przede wszystkim jednak z miastami bałtyckimi (Bornnholm, Lubeka, Gdańsk, Szczecin). Rocznie przybywało tu do 200 statków rocznie⁶. W kierunku zachodnim eksportowano zboże, mąkę, piwo, miód i wełnę, sól.

Gdańszczanie wywozili z Kołobrzegu: wełnę, płótno, konopie, len, miód, piwo; kupcy lubeccy: sól oraz śledzie. Z zachodnich portów importowano sukna angielskie, korzenie, tran, śledzie i owoce południowe; z Bornholmu: duże ilości jęczmienia, owsa, słodu, konie, bydło; z Gdańska (od drugiej połowy XVI w.): zboże, ołów i kamienie młyńskie; ze Szczecina: drzewo i śledzie; z portów skandynawskich: żelazo (osmund), ryby islandzkie, masło, skóry i tran. Rozwinięta też była żegluga przybrzeżna. Z Trzebiatowa, Darłowa, Wolina, Warpna, Goleniowa i Słupska zjawiali się w Kołobrzegu żeglarze w łodziach żaglowych i wiosłowych, zaopatrując się tu – w zamian za ryby, mięso, garnki, wapno oraz drewno opałowe – w sól i śledzie oraz niektóre towary luksusowe. Handel morski Kołobrzegu zmniejszał się bezustannie, duże statki pełnomorskie omijały go, szczególnie w okresie wojny trzydziestoletniej⁷.

Koszalin podobnie jak inne mniejsze miasta pomorskie nie uczestniczył w handlu dalekosiężnym.

Z braku portu naturalnie położonego bliżej wybrzeża żegluga ograniczona była do kabotażowej oraz do utrzymywania stosunków handlowych z pobliskimi portami skandynawskimi. Na szerszą skalę rozwijało się tu rybołówstwo morskie, w szczególności połów śledzi. Stosunki handlowe utrzymywał z Kołobrzegiem, Lubeką, Gdańskiem i małymi portami wybrzeży Danii i Szwecji. Eksportowano poza rybami także zboże oraz płody rolne. Do Koszalina sprowadzano sól, wyroby żelazne, dzbany kamionkowe, klepsydry, drewniane obuwie, szkło oraz śledzie. Najlepszy okres żeglugi tego miasta przypada na lata pomiędzy 1572-1618. Wówczas w wyniku sporu pomiędzy Kołobrzegiem, Darłowem

5 H. Lesiński, Rozwój portu na tle stosunków handlowych Szczecina od XIII do początku XX wieku, [w:] Port szczeciński – Dzieje i rozwój do 1970 r., Warszawa 1975, s. 21-29.

6 W roku 1610 przybyło do Kołobrzegu 220 statków – 52 z Gdańska, 44 z Bornholmu, 30 ze Szczecina., zob. H. Lesiński, Pod przewagą feudalnego państwa zachodniopomorskiego, [w:] Dzieje Kołobrzegu, pod red. H. Lesińskiego, Poznań 1965, s. 60- 64.

7 W latach 1574-1579 przepływało przez Sund 35 statków z Kołobrzegu. W latach 1620-1629 już tylko 7., zob. H. Lesiński, Pod przewagą…, s. 60-64; M. Małowist, Handel zagraniczny Sztokholmu i polityka zewnętrzna Szwecji w latach 1471-1503, Warszawa 1935, s. 38.

(6)

5

a Koszalinem, książę Jan Fryderyk zezwolił Koszalinowi na wolną żeglugę na Bałtyku⁸. Po wojnie trzydziestoletniej szkody poczynione przez wojska cesarskie doprowadziły do załamania handlu morskiego Koszalina⁹.

W okresie wojny trzydziestoletniej częściowemu zniszczeniu uległy porty oraz flotylle poszczególnych miast zachodniopomorskich. Podział dawnego księstwa zachodniopomorskiego w 1648 r. między Szwecję i Brandenburgię sprawił, że Szczecin oraz delta Odry stały się przedmiotem rywalizacji polityczno-ekonomicznej obu państw. Opłaty celne narzucone przez Szwecje na porty pomorskie ograniczyły w znacznym stopniu swobodny handel i żeglugę morską. Wojna trzydziestoletnia spowodowała także straty w statkach należących do armatorów i kupców ze Szczecina i Kołobrzegu.

Utrzymywane były wciąż szlaki handlowe z Gdańskiem (Szczecin, Słupsk, Kołobrzeg, Trzebiatów), jednakże w ograniczonym stopniu. Wartym wyróżnienia w tym okresie jest fakt zatonięcia koło Dziwnowa szwedzkiego okrętu z amunicją i działami dla wojsk 28 września 1671 r.¹⁰.

Szczecin w rękach szwedzkich stał się portem wojennym, do którego zawijały przede wszystkim statki z aprowizacją dla armii, także okręty wojenne przewożące wojska i materiały wojenne. Flota szwedzka w tej części Pomorza Zachodniego była najczęściej dwukrotnie liczniejsza i większa tonażem niż brandenburska. Jednak jednostki armatorów szczecińskich, tonażowo były mniejsze i malały w drugiej połowie XVII w.¹¹. Zerwane zostały przejściowo kontakty z Danią, otworem stanął rynek szwedzki. Głównymi partnerami, portów szwedzkiej części Pomorza – Szczecina i Stralsundu były przede wszystkim duże ośrodki handlu morskiego w strefie Bałtyku oraz nad Morzem Północnym – Holandia, Anglia, Francja i Norwegia¹². Porty francuskie miały mniejsze znaczenie, w dowozie soli morskiej, wina i towarów kolonialnych pośredniczyły statki holenderskie. Dopiero pod koniec XVII w.

8 W Sundzie w latach 1497-1657 zanotowano 5 statków z Koszalina, zob. H. Lesiński, W zjednoczonym państwie zachodniopomorskim (1480-1653), [w:] Dzieje Koszalina, pod red. B. Drewniaka, Poznań 1967, s. 100-108.

9 R. Marciniak, Rozwój Koszalina w okresie rozdrobnienia feudalnego (1266-1480), [w:] Dzieje Koszalina, s. 47-54.

10 Informacje o szwedzkim okręcie zaczerpnięto z: Acta Wegen des bey der Dievenov gestrandeten schiffes anno 1692, akta Staatsarchiv w Berlinie, Cyt. Za: W. Bolk, Stradungen und Seeunfalle an der hinterpommerschen Küste von Kolberg…, s. 30;

W czasie wojny trzydziestoletniej silnie rozwinięta była żegluga pomiędzy Stralsundem a Gdańskiem, Szczecin i Kołobrzeg były portami tranzytowymi., zob. M. Bogucka, Handel zagraniczny Gdańska w pierwszej połowie XVII w., Warszawa 1970, s.

67;

H. Lesiński, Przemiany…, s. 187; Kontakty Gdańska w latach 1660-1700 z Pomorzem Zachodnim i Meklemburgią stanowiły 0,3% ogółu rejsów jednostek zafrachtowanych przez kupców z Gdańska. Rejsy te dotyczyły również portów w Kołobrzegu i Słupsku., zob. A. Groth, Rozwój floty i żeglugi gdańskiej w latach 1660-1700, Gdańsk 1974, s. 142; W 1646 r. armatorzy stralsundzcy posiadali 38 statków nie przekraczających wielkością 30 łasztów pojemności do przewozów ładunków wzdłuż południowego wybrzeża Bałtyku. Ogólny tonaż tej floty w 1646 r. wynosił 2470 łaszty (97 statków)., zob. H. Lesiński, Przemiany…, s. 182-183.

11 Flota armatorów szczecińskich w wojnie trzydziestoletniej składała się 30-40 jednostek. W 1693 r. Szczecin posiadał już 62 statki. Były to statki o pojemności od 51 do 160 łasztów. Największym była fluita Prinz Carl (170 łasztów). Upadek floty nastąpił podczas wojny północnej. Po 1704 r. armatorzy szczecińscy posiadali 30 żaglowców, z których połowa miała poniżej 50 łasztów. O niewielkim tonażu tych statków decydowała zarówno niewielka głębokość farwateru na Zalewie Szczecińskim i Odrze, ale także ich duża dzielność morska przydatna w handlu z krajami strefy Bałtyku., zob. H. Lesiński, Przemiany…, s.

183.

12 H. Lesiński, Przemiany w stosunkach handlowych miast Pomorza Zachodniego w drugiej połowie XVII i początkach XVIII wieku, [w:] Historia Pomorza, t. III/3: Pomorze Zachodnie w latach 1648-1815, pod red. G. Labudy, Poznań 2003, s. 185-186.

(7)

6

rozwinęła się żegluga do Bodeaux, St. Olleron i La Rochelle¹³. Statkami szczecińskimi eksportowano drewno i półfabrykaty drzewne, zboże, skóry (surowe i garbowane, prawie wyłącznie owcze i jagnięce, niekiedy także skóry wołowe i cielęce). Z wyrobów przemysłowych najważniejszą pozycję stanowiły: wełna owcza, płótno i tkaniny wełniane, sukno i hara¹⁴. Liczącym się w handlu produktem był również miód pszczeli, solone mięso, boczek i słonina oraz niewielkie ilości ryb morskich¹⁵. Importowano natomiast głównie ryby morskie (głównie śledzie łowione na Morzu Północnym), a także wino i sól. Ze Szwecji przywożono żelazo, wyroby z miedzi, tran, kamienie młyńskie i płyty kamienne. Z Bergen dostarczano sztokfisze, ryby islandzkie, łososie i dorsze. Obok ryb ważnym towarem importowanym był również tran wielorybi i foczy¹⁶.

Te drogi handlu zmieniły się w 1713 r. kiedy do Szczecina w czasie wojny północnej weszły wojska pruskie. W latach wielkiej wojny północnej (1710-1720), nastąpił całkowity upadek żeglugi w Stralsundzie. W Szczecinie i innych portach zachodniopomorskich regres nie nastąpił dzięki usunięciu dotychczasowych barier celnych¹⁷. Eksportowano drewno, wyroby z drewna, półfabrykaty do wyrobu beczek i beczułek, popiół drzewny, potaż, wajdaż, szkło i materiały budowlane¹⁸. Towary wywożono głównie do Gdańska, Francji, Anglii, Holandii, wschodniej Fryzji, Lubeki, Libawy, Rygi i Rosji. Eksportu Skór i wełny w XVIII w. już nie prowadzono. Importowano głównie wino i ryby morskie. Wskutek zakazów władz pruskich ustał import soli bajskiej a jej miejsce zajęła sól lüneburska i schönbecka. Z Królewca sprowadzano większe ilości lnu, konopi i siemienia lnianego¹⁹. Z zachodu przywożono towary kolonialne tzn. korzenie, kawę, ryż, cukier, owoce południowe. Z chwilą uruchomienia żeglugi na Świnie i rozpoczęcia budowy portu w Świnoujściu (1747 r.) wzrosła znacznie liczba statków zawijających do samego Szczecina²⁰.

Po zakończeniu wojny trzydziestoletniej ucierpiała szczególnie wymiana handlowa miasta Kołobrzeg ²¹. W pierwszej połowie XVII w. miasto eksportowało drogą morską piwo, chleb, płótna, kołobrzeskie sukna oraz przedmioty powstałe w warsztatach kołobrzeskich rzemieślników – szafy, stoły, łóżka, koła do wozów. Eksport podupadł w latach wojny 1618-48. Po wojnie port odbudowano,

13 Ibidem.

14 W latach 1648-1693 eksport tkanin wynosił 500-1000 kóp rocznie, upadł całkowicie na początku XVIII w. Z portu szczecińskiego w latach 1648-1670 wychodziło kilka tysięcy kamieni wełny owczej rocznie, od 1710 r. 3600 kamieni wełny owczej., zob. Ibidem, s. 193-194.

15 W latach 1653-1682 Szczecin wywoził 130 beczek miódu pszczelego rocznie., zob. H. Lesiński, Ibidem, s. 192-193.

16 Do Szczecina przywożono w latach 1665-1709 od 1000 do 1500 beczek tranu., zob. Ibidem, s. 195-196.

17 W tym okresie do portu szczecińskiego wpływało od 140 do 180 statków rocznie., zob. Ibidem, s. 188.

18 W drugiej połowie XVII w. odnotowano w Kłajpedzie siedem żaglowców przybyłych ze Szczecina (trzy z nich jedynie z balastem), które przywiozły łącznie 32 tys. sztuk cegieł, 410 beczek prochu, 15 beczek soli, 40 funtów tytoniu, 3 faski oliwy i beczkę orzechów włoskich., zob. A. Groth, Żegluga i handel morski Kłajpedy w latach 1664-1722, Gdańsk 1996, tab. 34, s.

137-139, 152-153; Od 1633 r. wywóz drewna wzrósł z 829 kóp klepek do 5 tys. kóp rocznie w 1710 r., zob. H. Lesiński, Przemiany…, s. 193-194;

19 H. Lesiński, Przemiany…, s. 187.

20 W latach 1750-1756 wpływało do portu ponad 1500 statków rocznie. W latach 1763-90 wpływało do portu w Szczecinie od 1000 do 1150 statków morskich rocznie., zob. Ibidem, s. 187-193; Idem, Rozwój…, s. 29-40.

21 Idem, Pod przewagą…, s. 54-57.

(8)

7

oba falochrony oraz latarnię. Wznowiono handel morski na ugruntowanych przedtem stosunkach, głównie z państwami skandynawskimi i miastami południowego wybrzeża Bałtyku. Mimo to, ruch w porcie był niewielki. Eksport obejmował: skóry surowe i garbowane (prawie wyłącznie owcze i jagnięce), wełnę owczą, miód pszczeli, solone mięso, boczek, słoninę, niewielkie ilości ryb morskich oraz nieznaczne ilości soli ²². Do Kołobrzegu w drugiej połowie XVII w. przywożono: śledzie (łowione na Morzu Północnym), sztokfisze, ryby islandzkie, łososie, dorsze (Bergen), tran wielorybi i foczy.

Eksport malał, by całkowicie zaniknąć na przełomie XVII i XVIII w. Dopiero w czasie wielkiej wojny północnej nastąpił rozwój floty kołobrzeskiej pod względem ilościowym i jakościowym, zwiększył się także obrót towarowy z zachodnią Europą²³. Dokonały się również przeobrażenia w strukturze handlu. Piwo, mąka chleb, zboże, skóry owcze i miód znikły jako towar eksportu. Zaczął się wywóz:

popiołów, wosku, owoców, tytoniu, płótna, rozmaitych gatunków sukna, tkanin wełnianych i harasu

24. Utrzymywano również tradycyjne szlaki handlowe, przede wszystkim ze Szczecinem, Nowym Warpnem, Wolinem, Kamieniem, Trzebiatowem i Darłowem, do których transportowano sól kołobrzeską, śledzie, świeże ryby, zwłaszcza jednak drewno opałowe do warzelni solnych (za pośrednictwem małych statków od 8 do 20 łasztów). W imporcie zaprzestano sprowadzać śledzie, bydło, konie, jęczmień. Zaczęto importować cegły dachówki, wapno, szkło, deski i smołę²⁵. Zwiększył się przywóz siemienia lnianego, konopii i lnu oraz produktów chemicznych związanych ze zwiększoną produkcją włókienniczą w Kołobrzegu²⁶. Szerszy import obejmował też surowce i półsurowce. Na pierwszym miejscu znajdowały się metale: żelazo, ołów oraz wyroby z miedzi i żelaza²⁷. Nowymi towarami w przywozie stały się wina francuskie i reńskie, korzenie, owoce południowe, tytoń, fajki, cukier, piwo, krochmal i ryż. Pod koniec XVIII w. Kołobrzeg pozostawał nadal największym portem na wybrzeżu Bałtyku pomiędzy Gdańskiem a Szczecinem, jednak większej roli w handlu Bałtyckim już nie odgrywał ²⁸.

22 W latach 1690-1700 pod banderą Kołobrzegu brało udział w żegludze bałtyckiej, także sundzkiej, 13-15 żaglowców. Były to małe jednostki 10-70 łasztów pojemności. W latach 1648-1670 wywożono kilka tysięcy kamieni wełny owczej rocznie, od 1710 r. zero., zob. Idem, Przemiany…, s. 192-193.

23 Do 1704 r. do portu mogły wchodzić jedynie jednostki o ładowności do 40 łasztów. W latach 1713-1715 miasto dysponowało już 31 statkami o tonażu 1300 łasztów. Trzy z nich miały po 100 łasztów, a 6 ponad 50 łasztów., zob. Ibidem, s.

184-186;

W 1730 r. na 103 statki w porcie Kołobrzegu, 47 należało do kupców amsterdamskich., zob. Idem, Pod przewagą…, s. 87.

24 Po 1650 r. Kołobrzeg rozpoczął eksport gorszego gatunku tkaniny wełnianej, zwanej harasem (Rasch). Początkowo był on nieznaczny, pod koniec stulecia sięgał 300-400 postawów, a w latach 1700-1720 wzrósł do około 2-3 tysięcy sztuk rocznie., zob. Idem, Przemiany…, s. 194.

25 Ponad 200 łasztów wapna rocznie sprowadzano z Gotlandii do Kołobrzegu., zob. Ibidem, s. 197.

26 Na początku XVIII w. z Królewca port kołobrzeski sprowadzał większe ilości lnu, konopi i siemienia lnianego. Utrzymywał także stałą żeglugę z Rygą, sprowadzając stamtąd surowce dla przemysłu włókienniczego. Dla portów wschodniego Bałtyku Kołobrzeg był stałym odbiorcą lnu, konopii i siemienia lnianego (2000-3000 kamieni rocznie)., zob. Ibidem, s. 187, 196.

27 Pod koniec stulecia transporty żelaza szwedzkiego sięgały 1500 funtów okrętowych żelaza sztabowego zwożonego do Kołobrzegu., zob. Ibidem, s. 196-197.

28 Tekstylia stanowiły w końcu 1780 r. 70% eksportowanej masy towarowej., zob. A. Groth, Żegluga i handel morski Kłajpedy w latach 1664-1722, Gdańsk 1996, tab. 34, s. 137-139; H. Lesiński, Pod przewagą…, s. 86-92, 152-153; Idem, Przemiany…, s. 182-187, 192-197.

(9)

8

W drugiej połowie XVII w. po dwa lub trzy statki posiadały Trzebiatów, Darłowo i Słupsk. Jednostki służyły żegludze przybrzeżnej. Okresowo, w latach większej koniunktury nabywano lub budowano na miejscu (Darłowo, Ustka) większe żaglowce. Zasięg żeglugowy tych ośrodków ograniczał się do kontaktów z Lubeką, Szczecinem i Kołobrzegiem. Niewielkimi łodziami i szkutami przewożono z Kołobrzegu do Koszalina sól, smołę, śledzie, wino, proch strzelniczy, fajki, kopie, len. Wywożono słoninę, ryby i groch. W miarę postępującej odbudowy życia gospodarczego i stabilizowania się na Pomorzu Zachodnim stosunków wewnętrznych wzrastał także przywóz towarów luksusowych²⁹. Dodatkowe adnotacje o stratach na morzu opracowane na podstawie publikacji W. Bölka („Stradungen und Seeunfalle an der pommerschen Küste von Dievenow bis Kolberg”, „Stradungen und Seeunfalle an der pommerschen Küste von Kolberg bis östlich Leba”):

 Kronikarz Thomas Kantzow, piszący dla Eryka, króla Danii, Szwecji i Norwegii, zanotował, że Eryk po 1439 r. uciekł na Gotlandię, skąd rabował statki. W 1449 r. przeniósł się do Darłowa, gdzie rządził księstwem Darłowa i Słupska. Do pomocy posiadał 7 statków. W czasie przebijania się przez blokadę duńsko-szwedzką, wszystkie statki duńskie i szwedzkie zatonęły, 2 statki księstwa pomorskiego. Na pokładach miały ładunek zrabowany statkom Hanzy (prawdopodobnie również srebro). Leżą w okolicach Darłówka.

 Pierwszy dot. strądu 1533 r. – Akten des Caminer Domkapitels im Staatsarchiv zu Stettin;

zawiera:

15 luty 1533, należąca do kupców ze Szczecina i Ueckermunde, łódź z 35 łasztami śledzia osiadła między Niechorzem a Lędzinem.

 1607 r., pełniący swą funkcję pastor w Trzęsaczu Johann Radduchel zapisał w kronice kościelnej:

3 kwietnia 1607 r. był ogromny sztorm, koło Pustkowa zatonął statek z 8 łasztami żyta.

 Acta Wegen des bey der Dievenov gestrandeten schiffes anno 1692, akta w Staatsarchiv w Berlinie zachodnim:

28 wrzesień 1692; koło Dziwnowa zatonął okręt szwedzki z amunicją i działami dla wojsk.

 W kościelnej kronice Wrzosowa k. Dziwnowa, zanotowano pomiędzy 25-27 1693 r.:

W 1697 r. w kierunku Kołobrzegu podążał statek o nazwie Franciscus, zaginął na tym odcinku (Wrzosowo-Kołobrzeg);

25 listopad 1699 blisko kościoła w Trzęsaczu zatonął 150 łasztowy statek holenderski.

 W dniach 12-13 XI 1872 r. Odnotowano powódź stulecia – zatonęło ok. 100 statków.

29 W połowie XVII w. import win sięgał 500 okseftów, w 1709 r. mimo czasów wojennych wynosił 1114 okseftów. Oprócz tego 300-800 cetnarów sera holenderskiego i holsztyńskiego, około 1000 kamieni przypraw korzennych, cukru i owoców południowych., zob. Idem, Pod rządami władców Brandenburgii i Prus (1653-1807), [w:] Dzieje Koszalina, s. 147-150; Idem, Przemiany…, s. 187, 196.

(10)

9 Tabela 1. Zatonięcia w rejonie Pomorza Zachodniego XV-XIX w.

Lp Nazwa jednostki

Rok zatonięcia

Dokładna data Skąd przybył Dokąd zmierzał

Zatonął, osiadł, na wysokości

Konstrukcja Ładunek Dodatkowe Źródło

1 SOLI DEO

GLORIA 1844 1844-06-15 Gdańsk Kolberger Deep

[Dźwirzyno] Bark sól

W.Bolk Stradungen und Seeunfalle an der pommerschen Küste von Dievenow

bis Kolberg, s.35

2 ANNA MARIA 1844 1844-09-19 Stavanger Kołobrzeg (wejście

do portu) Slup Solony

Śledź

bis Kolberg, s.36

3 HARRIET ANN 1844 1844-10-03 Stralsund Kołobrzeg (wschodni

falochron - Ostmole)

bis Kolberg, s.36

4 FORTUNA 1844 1844-11-17 Koszalin Kołobrzeg (na

zachód od portu) Jacht

bis Kolberg, s.36

5 WOHLFAHRT 1844 1844-11-17 Szczecin

Kołobrzeg (na zachód od falochronu

Jacht

(11)

10 Lp Nazwa

jednostki

bis Kolberg, s.36

6 LUDOVICA 1847 1905-01-20 Kołobrzeg Bark

Jednostka o pojemności

330 ton rejestrowych

bis Kolberg, s.41

7 ULRIKE 1850 1850-11-14 Kołobrzeg Kołobrzeg (na

wschód od portu)

Beczki rumu i wina

bis Kolberg, s.42-43

8 JOHANNES 1851 1851-04-29 Kopenhaga Kołobrzeg (wschodni

falochron - Ostmole) Slup 25 łasztów ładunku

bis Kolberg, s.43

9 ALWINE 1852 1852-08-21 Gdańsk Kołobrzeg Szkuner

bis Kolberg, s.44

(12)

11 Lp Nazwa

jednostki

10 ADLER 1865 1865-10-19 Ustka Grzybowo Slup Deski

bis Kolberg, s.53

11 HILKE

ALBERDINA 1867 1867-01-16 Kołobrzeg (na

wschód od portu) Kuff

1 mila od lądu;

zatonął na głębokości ok.12m

bis Kolberg, s.56

12 COMPAGNIE 1867 1867-12-24 Groningen Kołobrzeg (na

wschód od portu) Kuff

bis Kolberg, s.57

13 DORA 1873 1873-11-23 Królewiec Kołobrzeg (na

wschód od portu) Jacht

Kasza gryczana,

fasola

kilka km od portu;

bis Kolberg, s.60

14 "KOMPAGNIES

CHIFF" 1670/71 Szwecja Smołdzino Statek

żaglowy artyleria

W.Bolk Stradungen und Seeunfalle an

der

hinterpommerschen Küste von Kolberg

(13)

12 Lp Nazwa

jednostki

bis östlich Leba, s.30

15 DER PAPAGOY 1704 1704-11-26 Holandia Łeba Statek

żaglowy brak

der

hinterpommerschen Küste von Kolberg bis östlich Leba, s.33

16 DER JUNGE

JAKOB 1722 1722-11-10 Gdańsk Koszalin Statek

żaglowy

Proso, żyto

125 łasztów ładunku

der

hinterpommerschen Küste von Kolberg bis östlich Leba, s. 33

17 DER JUNGE

GOTTLIEB 1729 1729-03-10 Gdańsk Ustka Statek

żaglowy brak

der

18 LANGHOLM 1742 1742-11-28 Sztokholm Królewiec Smołdzino Jacht pszenica 25 łasztów ładunku

der

hinterpommerschen

(14)

13 Lp Nazwa

jednostki

Küste von Kolberg bis östlich Leba, s.34

19 EMANUEL 1745 1745-10-20 Sztokholm Łeba Statek

żaglowy brak

der

20 MARIA 1748 1748-04-26 Szczecin Darłówko Statek

żaglowy brak

der

21 ANNA

DOROTHEA 1749 1749-10-18 Kopenhaga Gdańsk Górsko Jacht brak 9 łasztów

ładunku

der

22 SOPHIA

DOROTHEA 1750 1750-03-05 Stralsund Sztokholm Darłówko Statek

żaglowy żyto 36 łasztów ładunku

der

(15)

14 Lp Nazwa

jednostki

bis östlich Leba, s.38

23 ST. MICHAEL 1751 1751-09-16 Stepnice Kołobrzeg Statek

żaglowy brak

der

24 JULIANA 1751 1751-11-19 Rostok Smołdzino Galiot skóra

juchtowa

Z ładunku wyłowiono

631 rolek skóry

der

25 ST. JOHANNES 1751 1751-10-12 Szczecin Kołobrzeg Kołobrzeg Statek żaglowy

Sól, proch strzelni-

-czy, narzędzia

24 łaszty ładunku;

zatonął w porcie

der

(16)

15 Lp Nazwa

jednostki

26 ST. ANDREAS 1752 1752-07-24 Gotlandia Kopenhaga Łeba Galiot granit

zatonął na wschód od

Łeby

der

27 FRAU

CHARLOTTE 1752 1752-09-17 Królewiec Amsterdam Unieście Statek żaglowy

siemię lniane

50 łasztów ładunku

der

28 MAGDALENA 1752 1752-09-18 Göteborg Gdańsk Kołobrzeg Statek

żaglowy

ziarna kawy;

włosie końskie;

ser;

wełna

statek należący do

arm.

Gdańskiego;

15 łasztów ładunku;

der

29 NATHANEL 1752 1752-12-02 Sztokholm Ystad Osowo Statek

żaglowy

hiszpańsk a sól

zatonął pomiędzy jez.

Jamno, a jez.

Bukowo

der

(17)

16 Lp Nazwa

jednostki

30

nieznany holenderski

statek

1679 1679-12-08 Visby Kopenhaga Darłówko Statek

żaglowy

pszenica, kreda (wapno?)

30-40 łasztów ładunków;

zatonął na wejściu do

portu

der

31

DIE VERGNÜGTE

CATHARINA

1753 1753-09-08 Świnoujście Darłówko Darłówko Statek

żaglowy

sztorm zerwał liny kotwic;

rozbił się w pobliżu

portu

der

32 JUNGFRAU

MARGARETHA 1754 1754-04-14 Amsterdam Królewiec Wicie Fluita, 3

maszty

der

33 CATHARINA 1753 1753-12-06 Sztokholm Stralsund Kołobrzeg Statek

żaglowy

der

(18)

17 Lp Nazwa

jednostki

34 DE JOHANNES 1754 1754-12-15 Amsterdam wschód Darłówko

Statek żaglowy, 100

łasztów

Zboże

der

35 DER LÖPER 1755 1755-11-03 Rewal Lubeka Darłówko Galeas, 60

łasztów

30 łasztów żyta; 30 łasztów jęczmieni a; inne

dobra

der

36 CATHARINA

MARGARETHA 1757 1757-08-16 Kopenhaga wschód Ustka

Statek żaglowy, 20

łasztów

der

37 MARGARETHA

DOROTHEA 1757 1757-08-16 Kopenhaga wschód Dębina

Statek żaglowy, 25

łasztów

na wschód od Dębina

der

(19)

18 Lp Nazwa

jednostki

38 nieznany

rosyjski statek 1757 1757-10-07 Ustka wschód Smołdzino Statek żaglowy

mąka, owies

statek dostaw dla wojsk rosyjskich

w wojnie siedmioletniej

1756-63

der

39 FRAU

ELISABETH 1758 1758-09-19 Kopenhaga Ustka

Statek żaglowy, 19

łasztów

Zatonął na redzie w wyniku

sztormu

der

40 ENGEL GABRIEL 1758 1758-09-19 Kopenhaga Ustka

Statek żaglowy, 19

łasztów

Zatonął na redzie w wyniku

sztormu

der

41 GERTRAUD 1758 1758-09-19

Ribnitz (Meklemburg

ia)

Dębina Statek

żaglowy

drewno

opałowe

der

(20)

19 Lp Nazwa

jednostki

42 DIE HOFFNUNG 1758 1758-10-24 Kopenhaga Gdańsk Dębina Statek

żaglowy

der

43 DER SINGENDE

JACOB 1759 1759-11-27 Sankt

Petersburg Lubeka Smołdzino Statek

żaglowy

der

44 KATHARINA 1761 1761-01-08

Ribnitz (Meklemburg

ia)

Darłówko Galiot, 30

łasztów

der

45 nieznany statek 1761 1761-01-18 Łeba

Statek żaglowy, trzy

maszty

der

(21)

20 Lp Nazwa

jednostki

46

DIE FLIEGENDE POST AUS PETERSBURG

1761 1761-03-?? Gdańsk Gotland Ustka Statek

żaglowy

der

47 CHRISTINA 1761 1761-09-28 Darłowo Darłówko Statek

żaglowy drewno

der

bis östlich Leba, s.42-43

48 DER JUNGE

JEAN 1761 1761-12-03 Amsterdam Gdańsk Łeba-Białogóra Galiot, 3

maszty

der

49 CATHARINA 1764 1764-02-22 Stralsund Szwecja Dąbki-Bobolin Statek

żaglowy

der

(22)

21 Lp Nazwa

jednostki

50 ST. JOHANNES 1764 1764-04-21 Kopenhaga Kołobrzeg Unieście

Statek żaglowy, 60

łasztów

26 łasztów

węgla

der

51 DER JUNGE

TOBIAS 1764 1764-04-27 Gdańsk Helsingborg

(?) Dambee Jacht 200 ton

śledzia

Dambee - 16 km na zach. od

Łeby;

der

bis östlich Leba, s.44-46

52 HENRIETTA

CONSTANTIA 1764 1764-04-?? Gdańsk Łeba-Smołdzino

Statek żaglowy, min.

2 maszty

Tran, śledzie

Zatonął na pełnym morzu

der

53 JOHN & JANE 1766 1766-04-12 Hull Gdańsk Rowy Statek

żaglowy

wyroby

wełniane

der

(23)

22 Lp Nazwa

jednostki

54 DOROTHEA

CHARLOTTA 1766 1766-08-13 Londyn Darłówko Darłówko

Statek żaglowy, 66

łasztów

Kreda

(wapno?)

der

55 PHILIPPINA 1766 1766-08-13 Ustka Statek

żaglowy

der

56 JUNGFRAU

JACOBA 1767 1767-09-29 Amsterdam wschód Łeba Statek

żaglowy

der

57 DER RINGENDE

JACOB 1767 1767-10-19 Kopenhaga Darłówko Darłówko Statek

żaglowy

der