Osadnictwo rolne na terenie województwa kieleckiego w latach 1945-1947

Stefan Iwaniak

Osadnictwo rolne na terenie

województwa kieleckiego w latach

1945-1947

Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 13, 59-81

Tom XIII, Kraków 1984

STEFAN IWANIAK

OSADNICTWO ROLNE N A TERENIE

WOJEWÓDZTWA KIELECKIEGO

W LATACH 1945— 1947

O gólna s y tu a c ja P o lsk i po d ru g ie j w o jn ie św iato w ej została szeroko p rz e d ­ sta w io n a w ró ż n o ro d n y ch o p raco w an iach , ro z p ra w a ch i a rty k u ła c h . R ów nież m ig ra c je ludności polskiej po w o jn ie u ję te zo stały w sześciuset p u b lik a c ja c h sam odzielnych i zbiorow ych, zam ieszczonych w p erio d y k a c h c e n tra ln y c h i r e ­ g io n aln y ch . N a szczególną u w a g ę z asłu g u je p ra c a K ry sty n y K e r s te n 1 i w cze­ śn iejsze ro z p ra w y H e n ry k a S łab k a, w k tó ry c h a u to r w iele m iejsca pośw ięca p ro b le m a ty c e o sad n ictw a ro ln eg o n a g o sp o d arstw ach p oniem ieckich 2. T ak w ięc ogólna p o lity k a o siedleńcza w c e n tra ln e j Polsce i szczegółow e ro z w a ż a ­ n ia n a d o sad n ictw em w w o jew ó d ztw ac h p o z n ań sk im o ra z p o m o rsk im zo sta ły om ów ione. O dczuw a się je d n a k b ra k szerszego p rz e d sta w ie n ia o sad n ictw a ro l­ nego w w o jew ó d ztw ac h p rzelu d n io n y ch , gdzie ziem i do p a rcelacji (w ty m po­ n iem ieck iej) było n iew ie le w sto su n k u do liczby u p ra w n io n y c h do n ad ziałó w . W w o jew ó d ztw ach p o łu d n io w o -w sch o d n ich i n a K ielecczyźnie ludność w ie jsk a w alczyła m iędzy sobą o ziem ię z p a rc e la cji i o g o sp o d arstw a pon iem ieck ie, podczas gdy w w o je w ó d z tw a c h p o z n ań sk im i p o m o rsk im część n ab y w có w p rzez d łu g i czas zrze k ała się a k tó w n a d a n ia 3.

S p ecy fik a o sa d n ictw a ro ln e g o w w oj. k ie le c k im w y n ik a ła ró w n ie ż z o g ro m n y ch zniszczeń. P ra w ie cała w sch o d n ia połow a w o jew ó d ztw a p o n io sła w ie lk ie s tr a ty lu d zk ie i szkody m a te ria ln e , a ta k ie p o w iaty , jak: k o zien ick i, sa n d o m ie rsk i, o p ato w sk i i sto p n ick i, zniszczone zo stały śred n io w 37 do 45% . N a ty ch te re n a c h 23 g m in y p o n io sły s tr a ty m a te ria ln e od 90 do 100°/o. W la ­

1 K. K ersten , R epa tria cja ludności p o lsk ie j po II w o jn ie św ia to w e j. (S t u ­

d iu m h istoryczne), W rocław 1974.

2 H. S łabek, P o lity k a agrarna PPR. G eneza i realizacja, W arszaw a 1967, s. 323—380; T enże, R e fo rm a rolna, [w:] G ospodarka P olski L u d o w e j 1944—

1955, pod red. J. K aliń sk ieg o i Z. L an d a u a , W arszaw a 1974, s. 46—53; T e n ­

że, S tr u k tu r a gospodarstw now o p o w sta łyc h i p o w ięk szo n yc h na p o d sta ­

w ie parcelacji i osadnictw a na ziem ia ch d a w n y ch (1944—1949), „R oczniki

D ziejów R uchu L udow ego”, 1972, s. 14.

3 S. Iw an iak , R efo rm a rolna w w o je w ó d z tw ie k ie le c k im 1944—1945, W a r­

szaw a 1975, s. 68—80, 127— 136. W w oj. p o zn ań sk im i p om orskim było około 58% w szy stk ich g o sp o d arstw poniem ieckich n a ziem iach daw nych.

ta c h 1940— 1944 w ład ze n iem ieck ie w y sie d liły częściowo lu b całkow icie lu d ­ ność p olską z p o n a d stu w si. W yw łaszczono ją z ziem u ro d zajn y ch , g d zie lo ­ ko w an o osadników niem ieckich, tw o rz ą c obce oazy osadnicze. Szczególne n a ­ silen ie ty ch przem ieszczeń w y stą p iło w la ta c h 1942— 1943 i objęło p rz e d e w szy stk im p o w ia ty : częstochow ski, san d o m iersk i, kozienicki i r a d o m s k i4.

N aty ch m iast po zakończeniu d ziała ń w o je n n y c h w y sied leń cy w ra c a li do s ta ry c h m iejsc zam ieszkania. U rz ę d y ziem skie rozpoczęły w y ty c z a n ie d a w ­ n y c h chłopskich g ra n ic i p rz y w ra c a n ie p ie rw o tn eg o s ta n u w łasności. Z a b u d o ­ w a n ia g o sp o d arsk ie trz e b a było n ajczęściej w znosić od now a, gdyż s ta re zo­ s ta ły ro zeb ran e, spalo n e lu b ro zk rad zio n e. B yły to je d n e z pierw szy ch m ig ra ­ cji p o w o jen n y c h n a te re n ie w oj. kieleckiego, k tó re od b y w ały się n iem alże ró w n o cześn ie z w y zw alan ie m poszczególnych p o w iató w przez w o jsk a rad ziec­ k ie i polskie, a tak że z o d p ły w em ludności W arszaw y w ypędzonej przez o k u ­ p a n ta po u p a d k u p o w sta n ia w arszaw sk ie g o .

Je d n ą z o d m ian p o w o jen n y ch ru c h ó w m ig ra c y jn y c h stała się ucieczka b y ­ ły ch osadników nie m ieck ic h n a ziem iach d aw n y c h i tych, k tó rz y w ok resie o k u p a c ji h itle ro w sk ie j w ta k i czy w in n y sposób w sp ó łp raco w ali z zaborcą. Po ty c h w szy stk ich ro d zin ach p o zo stały o b ie k ty do zag o sp o d aro w an ia. W łaśnie te g o sp o d arstw a poniem ieckie, poniżej 50 h a ziem i o rn ej, zo stały p rz e ję te na rzecz re fo rm y ro ln e j. W w iększości u le g ły one z d e w a sto w a n iu lu b ro z k ra d z e- n iu (in w e n ta rz a żyw ego i m artw eg o ). D otyczyło to w p ie rw sz y m rzęd zie w szy ­ stk ic h ty ch obiektów , k tó re z n a jd o w a ły się w p o sia d a n iu w ładz n iem ieckich, zbiegów do n ie p rz y ja c iela , p o rzu co n e i opuszczone bądź n a b y te od w ładz o k u ­ p acy jn y ch . W szystkie one zo stały p rz e ję te przez z arząd państw rowy. D la w ładz c e n tra ln y c h sporządzone zostały w y k a z y g o sp o d arstw pon iem ieck ich w la ta c h 1945— 1946. W śród je d e n a s tu p o w ia tó w w o jew ó d ztw a kieleckiego g o sp o d a rstw ta k ic h n ie było w pińczow skim , z o p atow skiego n a to m ia st pod an o , że zn a jd o ­ w a ły się ta m dw a o b ie k ty o p o w ie rz c h n i 8,4 ha. W y n ik a z tego, że na te re n ie całego w o jew ó d ztw a było 1815 o b ie k tó w o ogólnej p o w ie rz c h n i 9300 ha. T ak ie w k ażd y m razie d an e m ożna znaleźć w spisie z 18 m a rc a 1946 r. 5. N ie dyspo­ n o w a n o w ów czas ścisłym i obliczeniam i, co w y n ik a ło m ięd zy in n y m i z tego, że n ie w e w szy stk ich p o w ia ta c h p rz e p ro w a d zo n e zostały p odziały g o sp o d arstw m ięd zy u rz ęd y ziem skie i u rz ę d y r e p a tr ia c y jn e 6.

W sty czn iu 1947 r. u rz ę d y ziem sk ie obliczyły, iż n a K ielecczyźnie z n a jd u je się 1900 g o sp o d a rstw o p o w ierzch n i 9500 ha. M ożna ta k ż e sp o tk ać in n e dan e (zob. p rzy p is 5). W k ażd y m ra zie n a obszarze in te re su ją c eg o nas w ojew ódzw a doliczono się o state czn ie po n ad 2100 g o sp o d arstw p o n iem ieck ich o ogólnej po­ w ie rz c h n i około 10 000 ha.

4 S. Iw a n ia k , S tr a ty w si k ie le c k ie j w latach 1939— 1945, „R oczniki Dziejów R uchu L udow ego” 1971, n r 13, s. 253—277; Tenże, S tr a ty pow iatów n a d ­

w iśla ń skich (1939—1945) i pom oc p aństw a w ich odbudow ie, „Rocznik M u­

zeum Ś w iętokrzyskiego” 1973, t. V III, s. 153—182.

5 Do 1 stycznia w w oj. k ie lec k im z a reje stro w a n o 2130 g o sp o d arstw p o n ie­ m ieckich o obszarze 9972 ha. (P atrz: „Rocznik S ta ty sty c z n y ”, 1949, s. 56). 6 A rchiw um A kt N ow ych (dalej: AAN), M in isterstw o R olnictw a i R eform R olnych (dalej: MR i RR), sygn. 25. W n io ski na zja zd k ra jó w (14— 18 III

TA BELA 1

STA N I R O ZM IESZC ZEN IE G O SPOD A RSTW PON IEM IEC KICH W W OJ. K IELEC K IM (STAN Z 10 M A JA 1945 R.)

P o w iaty G ospod. p o n ie­ m ieckie ogółem Gospod. poniem . przeznaczone dla re p a tria n tó w Gospod. poniem . p rze k aza n e PZU

% p rz e ­ znaczo­ nych dla P U Z -ów ilość _{(w ha)}obszar ilość obszar

(w ha) ilość obszar (w ha) częstochow ski 509 1762 88 462 421 1297 82 iłżecki 118 904 79 704 39 100 33 jęd rzejo w sk i 4 33 — — 4 33 100 kielecki 147 830 14 90 133 740 90 kozienicki 566 3150 188 1467 378 1683 66 rad o m sk i 250 1401 158 1156 92 245 37 stopnicki 54 382 5 45 49 337 91 sa n d o m ie rsk i 74 235 — — 74 235 100 w łoszczow ski 93 703 20 150 73 553 75 i 1 Razem 1815 9400 552 4074 1263 5223 69,5

Ź r ó d ł o : W ojew ódzkie A rch iw u m P ań stw o w e (dalej: WAP), W ojew ódzki U rząd Z iem ski (dalej: WUZ), 11, Spraw ozdanie P aństw ow ego U rzędu Ziem skiego (dalej: PUZ) Pińczów za III i IV k w a r ta ł 1945; P or. W AP K ielce, WUZ, 2, 3, P rotok óły

z obrad II i III zja z d ó w k o m is a rzy zie m skic h w sty czniu i czerw cu 1945 r.

TA BELA 2

LICZBY GO SPODARSTW PO N IE M IE C K IC H W W IĘK SZOŚCI W OJEW ÓDZTW ZIEM DAWNYCH O PO W IER ZC H N I P O N IŻ E J 100 HA. (STAN Z 1 I 1947 R.)

W ojew ództw a

Liczba z a re je stro w a n y c h go sp o d arstw

P o w ierzchnia ogólna gospod.

w tys. ha w % do pow. ogólnej w tys. ha w % do ogółu w arszaw sk ie 9,7 6,4 73,2 4,9 łódzkie 14,2 9,3 80,4 5,4 kieleckie 1,9 1,2 9,5 0,6 lubelskie 4,3 2,8 25,7 1,7 białostockie 14,0/12,5X 9,2 188,1/174,9X 12,8 pom orskie 25,4 16,7 291,4 19,8 poznańskie 80,1/49,6X 52,9 793,7/426,8X 54,1 k rak o w sk ie _1Д 0,7 2,7 0,2 rzeszow skie 0,5 0,3 2,0 0,1

Ź r ó d ł o : „Rocznik S taty sty cz n y 1947”, s. 41; x — liczba g o spodarstw i p o w ierzch ­ n ia g ru n tó w poniem ieckich, k tó re w eszły do ty c h w o jew ó d ztw po 1945 r.

W edług p ełn y ch in fo rm a c ji (tab. 1 i 2) K ielecczy zn a zajm o w ała siódm e m iejsce pod w zględem ilości g o sp o d arstw i ich p o w ie rz c h n i w śró d d ziesięciu w o jew ó d ztw ziem d aw n y ch . J e d y n ie w o jew ó d ztw a: k ra k o w sk ie i rzeszo w sk ie m ia ły m n iejszą liczbę g o sp o d arstw poniem ieckich, a ta k ż e m n iejszy a re a ł g ru n tó w przeznaczonych do zasiedlenia.

Jeśli w eźm iem y d a n e z ta b e li 2, to d o jd ziem y do w n io sk u , iż n a te re n ie w o jew ó d ztw a było ty lk o 1,25% ogólnej liczby g o sp o d a rstw po n iem ieck ich n a ziem iach daw n y ch , k tó re z a jm o w ały 0,64% p o w ierzch n i. N ależało b y w ięc s ą ­ dzić, że w całościow ym b ila n sie p rz e ję te j ziem i w k r a ju n a rzecz o sad n ictw a i p a rc e la c ji nie m a p o trz e b y ro z p a try w a n ia p o d jęteg o te m a tu w w oj. k ie le c ­ kim . C hodzi je d n a k o to, iż w ty m a g r a r n ie p rz e lu d n io n y m te re n ie k a ż d y o b iek t sta n o w ią c y w a rs z ta t p ra c y dla pojedynczej; ro d z in y s ta w a ł się po w o jn ie p rzed m io te m p ra g n ie ń o ra z sporów w poszczególnych społecznościach w iejskich. A przecież chodziło tu o zap ew n ien ie b y tu dla p o n ad dw óch ty się ­ cy rodzin. W te j sy tu a c ji m iejscow e w ład z e sto so w ały sw o istą p o lity k ę z a ­ rów no w p rz e jm o w a n iu o b iek tó w p o n iem ieck ich , ja k i w ich podziale. P o d o ­ b n e p ro b lem y w y stęp o w ały w w oj. k ra k o w sk im , lu b e lsk im czy rzeszow skim 7. P o w ra c a ją c do te m a tu n ale ży n ad m ien ić, że g o sp o d arstw a poniem ieck ie b y ły n ie ró w n o m ie rn ie rozm ieszczone n a te re n ie w o jew ó d ztw (tab ela 1). O d­ m ien n a by ła też ich s tru k tu ra . W edług różnych d an y ch sta ty sty czn y ch śre d n i o bszar g o sp o d arstw a poniem ieckiego w a h a ł się w g ra n ic ach od 4 do 5 ha. Jeżeli n a w e t p rz y jm ie m y po 5 h a — to i ta k b y ły to g o sp o d arstw a sto su n k o ­ w o niew ielkie. N a jb a rd z ie j k o rz y stn a s tr u k tu r a p rz e jm o w a n y c h przez u rz ę d y lik w id a c y jn e 8 g o sp o d arstw w y stęp o w ała w p o w ia ta c h : w łoszczow skim , iłżec­ kim , kieleckim i stopnickim . W e w szy stk ich ty ch p o w ia ta c h n ie b y ły o n e m n iejsze niż 7 do 7,5 ha. W częstochow skim i sa n d o m iersk im b y ły średnio o połow ę m niejsze.

D an e a rc h iw aln e w sk a z u ją , że 58

%

,

%

%

,

%

m iało pow ierzch n ię w g ra n icach 20— 50 ha. P rz e d w o je n n a s tr u k tu r a gospo­ d a rstw poniem ieckich, b io rą c pod u w ag ę liczby w zględne, by ła m n iej ko rzy ­ s tn a w g ru p a c h 2— 5 i 5— 10 ha, n a to m ia s t w pozo stały ch dw óch g ru p a c h N iem cy m ieli o w iele w ięcej g o sp o d arstw niż ludność w si kieleckiej 9. W ty m

7 H. S łabek, P rzebudow a u str o ju rolnego w W ielkopolsce i na P om orzu, P oznań 1968.

8 8 m arca 1946 r. pow ołane zostały U rzędy L ikw idacyjne. P o w stała w ów ­ czas D ele g atu ra O kręgow a U rzędu L ikw id acy jn eg o w K ielcach z siedzi­ bą w R adom iu. W w y n ik u re o rg an iz ac ji 1 stycznia 1949 r. pow stał R ejono­ w y U rząd L ik w id a cy jn y (dalej RUL) w R adom iu, k tó ry istn iał do 30 czerw ca 1951 r. Do zadań RUL należało: 1) zabezpieczenie m a jątk ó w do czasu objęcia ich przez w łaściw e w ładze, 2) zabezpieczenie przep ad k u i przep ad ek m ien ia gospodarstw , 3) sp orządzanie w ykazów in w en tarzy m a ­ jątków , 4) p rzek azan ie w n a je m lub dzierżaw ę g o spodarstw opuszczo­ nych albo porzuconych. (P atrz: W AP Radom , RUL, sygn. 13).

9 S. Iw a n ia k , R eform a..., s. 147. W edług innych obliczeń sta n poniem ieckich g ospodarstw ro ln y ch w g ru p ie od 20 do 50 h a b ył w iększy od podanych obliczeń. Bliższą p raw d y jest ilość 14 go sp o d arstw tego typu. (P atrz: W AP Kielce, WUZ, sygn. 36).

w y p a d k u s ta ty s ty k a n ie w sk a z u je n a istn ien ie p o n ad 5 0 -h ek taro w y ch gospo­ d a rs tw poniem ieckich.

W sk ali k ra jo w e j w oj. k ieleck ie zajm ow ało je d n o z o sta tn ic h m iejsc pod w zg lęd em s tr u k tu r y p rz e ję ty c h p o n iem ieck ich o b iek tó w ro ln y ch . Ś re d n ia po­ w ierz ch n ia ta k ieg o o b ie k tu n a ziem iach d aw n y ch w y n o siła 9,7 ha. N ato m iast w poszczególnych w o je w ó d z tw ach g o sp o d a rstw a p o n iem ieckie m ia ły po w ierz­ chnię: w k ra k o w sk im — 2,4 h a, rzeszow skim — 4 h a, łó d zk im — 5,6 h a, lu b e l­ skim — 5,9 h a, p o m o rsk im — 11,4 h a i w b iało sto ck im — 13,4 h a 10. R ów nież sta n b u d y n k ó w m ieszk aln y ch i gospodarczych w p o łu d n io w o ­ - w schodniej części w o jew ó d ztw a b y ł k a ta stro fa ln y . Szczególnie n a obszarach, gdzie toczyły się d łu g o trw a łe d z iała n ia w o je n n e w d ru g ie j połow ie 1944 r. i n a p o czątk u ro k u n a stęp n eg o . Z a g ro d y w ie jsk ie u leg ły ta m zniszczeniu się­ g a jącem u n ie je d n o k ro tn ie 100% . W p rzejm o w an y ch p oniem ieckich zagrodach w iejsk ich często — z w ielu w zględów — zniszczenia b y ły w iększe w sto su n k u do pozostałych w o jew ództw .

TABELA 3

STA N ZAGRÓD W P R Z E JĘ T Y C H P O N IEM IEC K IC H G OSPODARSTW ACH RO LN YCH NA TEREN IE W O JEW ÓDZTW A K IELEC K IEG O W 1945 R.

P ow iat Ilość budy n k ó w m ieszkalnych Ilość b u d y n k ó w gospodarczych w sta n ie nie znisz­ czonych znisz­

czonych d obrym śred n im zniszczonych

w łoszczow ski 68 25 24 34 10 stopnicki 42 4 39 8 9 częstochow ski 348 7 6 488 4 iłżecki 85 8 100 80 15 kielecki 107 13 75 252 48 rad o m sk i 90 91 100 150 77 kozienicki 69 67 — 114 154 sandom ierski 20 2 — 30

Ź r ó d ł o : W AP K ielce, O ddział W ojew ódzki P aństw ow ego U rzędu R e p atriacy jn eg o (dalej: OW PUR), 215.

W edług ty c h n ie k o m p le tn y c h d an y ch (tab ela 3) o b raz zniszczeń b y ł po­ w ażny, zaś r u b ry k a „w stan ie ś re d n im ” oznacza, iż b u d y n k i w y m a g ały n a ty c h ­ m iasto w y ch re m o n tó w , b y p rz y w ró cić ich w łaściw y sta n używ alności. T ak w ięc sta n zniszczeń całk o w ity ch i częściow ych w pon iem ieck ich zagrodach

10 O bliczenia w łasne. S tr u k tu ra p rze jęty c h i osiedlonych g ospodarstw po n ie­ m ieckich b ardzo szczegółow o została o p raco w an a przez MR i RR. (P atrz: A AN, D ep a rta m e n t P rz eb u d o w y U stro ju Rolnego — dalej: DPUR, sygn. 700. Sp raw ozdanie z 1 lipca 1946).

w iejsk ic h w ynosił śred n io około 50% . W śród d o k u m e n tó w m ożna znaleźć je ­ szcze m niej k o rzy stn e d a n e sta ty sty c z n e o p rz e ję ty c h b u d y n k a c h i 1.

P oczątkow y o k res g o sp o d aro w an ia w p rz e ję ty c h p o n iem ieck ich o b iek tach ro ln y c h był d la osiedlonych n iezw y k le tru d n y . P oza złym s ta n e m b u d y n k ó w m ieszk aln y ch i gospodarczych n iew iele pozostało z in w e n ta rz a żyw ego i m a r­ tw ego. Ze źródeł a rch iw aln y ch 12 i p rze p ro w a d zo n y c h b a d a ń a n k ieto w y ch w y ­ n ik a , że w io sn ą 1945 r. w dziew ięćdziesięciu p a ru p ro c e n ta c h o b iek tó w n ie było czym u p ra w ia ć roli, b ra k było siły pociągow ej, ro g acizn y i nierogacizny. N arzęd zia rolnicze zostały w części w y w iezio n e p rzez o sad n ik ó w niem ieckich b ąd ź p rz e ję te przez w ład ze o k u p a c y jn e i p rz e to p io n e n a sp rz ę t w o jen n y . In w e n ta rz żyw y w przew ażające j m ierze w y b ili sam i w łaściciele i w o jsk a o k u ­ p a c y jn e albo m ieszk ań cy w si — z b ra k u w łasn eg o — p rz e jm o w a li i dzielili się m ięd zy sobą p o zostaw ionym i zw ierzętam i g o sp o d arsk im i. N ajw ięcej sk o rzy ­ sta ły ro d zin y p o w iern ik ó w , k tó ry m zaraz po p rz e jśc iu d ziałań w o je n n y c h p rz e ­ k azy w an o g o sp o d arstw a w czasow e u ży tk o w an ie. O ne to w ła śn ie p rz y w ła ­ szczały sobie in w e n ta rz m a rtw y w n a jle p ie j zach o w an y m s ta n ie i pozostaw io­ n y in w e n ta rz żyw y. I zn o w u w a rto w spom nieć, że n a o b szarach przyczółko­ w ych, a tak że n a w iele k ilo m e tró w n a zachód od lin ii f r o n tu ze stycznia 1945 r. n ie było w ogóle czym się dzielić i oo zbierać. Ze w zg lęd u n a zniszcze­ n ia zagród i całk o w ite o g ra b ie n ie g o sp o d a rstw z in w e n ta rz a , np. w pow. ko - zienickim , w k tó ry m b y ła n a jw ię k sz a liczba g o sp o d arstw poniem ieckich, je ­ d y n ie 1/5 ty ch o b iek tó w m ogła być zasied lo n a przez r e p a tria n tó w 13.

S ta r t o sad n ik ó w n a g o sp o d arstw ach p o n iem ieck ich n a w e t w p o w iatach , k tó re m n iej u c ie rp ia ły w o k resie o k u p acji, b y ł tr u d n y p rze z w ie le p o w o je n ­ n y ch lat. W śród re p a tr ia n tó w osiad ły ch w 1945 r. i n a p o czątk u ro k u n a s tę p n e ­ go jeszcze około 13% ro d zin n ie m iało żadnego in w e n ta rz a żyw ego, 20% b y ­ ło bez konia, 22,6%' m iało ty lk o je d n ą krow ę. W ięcej niż co p ią te g o sp o d ar­ stw o n ie dysponow ało ż ad n ą siłą pociągow ą. P od koniec 1945 r. — sta ty sty c z ­ n ie bio rąc — 66,5% g o sp o d a rstw osadniczych p o siad ało je d n e g o k onia lu b k ro w ę, św inie lu b owce, ew e n tu a ln ie n ie w ielk ie ilości d ro b iu . P rz e d sta w io n e d a n e o in w e n ta rz u żyw ym zo stały sp orządzone po p rz y d ziele n iu przez p a ń ­ stw o koni, k ró w i nierogacizny. W czesną w io sn ą w ład ze s ta ra ły się p rzy d zie­ lić re p a tria n to m jednego k o n ia i w m ia rę m ożliw ości je d n ą k ro w ę . Mimo po­ życzek n a odb u d o w ę zagród i zak u p in w e n ta rz a s y tu a c ja re p a tria n tó w jeszcze w 1948 r. b y ła ciężka.

W g lobalnych ze staw ien iach dla ziem d aw n y c h pod w zględem zasobności in w e n ta rz a żyw ego w o j.: rzeszow skie, k ra k o w sk ie i k ieleck ie za jm o w a ły je d ­ no z o sta tn ic h m iejsc w k ra ju , zaś n a jb a rd z ie j k o rz y stn ą o b sad ą leg ity m o w a­ ły się znow u w oj. p o zn ań sk ie i pom orskie.

11 W A P K ielce, WUZ, sygn. 36. W y k a z y gospodarstw p o n ie m iec kic h na te r e ­

nie w oj. kieleckiego z V I 1945.

12 WAP Kielce. WUZ, sygn. 8. 18 Tam że.

TABELA 4

LIC ZBA R EPA TR IA N TÓ W OSIEDLONYCH NA G OSPODA RSTW ACH PO N IE M IE C K IC H NA ZIEM IA CH DAWNYCH Z W YSZCZEGÓLNIENIEM

ILO ŚCI G O SPOD A RSTW I LIC ZBĄ PRZY DZIELO N EG O INW ENTARZA ŻYWEGO (STAN Z 30 X I 1948 R ) Od początku ak c ji do 30 listo p ad a 1948 ro k u [ lp W ojew ództw o L. osie­ dlonych rodzin ilość przydz. gospod. konie obsi % za­ spo- kojo- nych po ­ trze b id a gos bydło ro g a ­ te >pod. w % za­ spo- kojo- nych p o ­ trze b X trzodę chlew ną 1 % za­ spo- kojo- nych po­ trz e b 1. b iałostockie 1 228 1 370 ____ ___ . ____ ____ ____ 2. g d ań sk ie 2 132 1 677 759 35,6 695 32,6 315 14,7 3. k ieleckie 497 481 28 5,6 81 16,2 — — 4. k rak o w sk ie 1 874 1 396 14 0,7 94 5,0 — .— 5. lu b elsk ie 13 612 13 803 62 0,4 130 0,9 8 0,0 6. łódzkie 3 298 2 879 623 18,9 3 517 106,6 1 157 35,0 7. p oznańskie 12 983 9 328 5 358 41,2 19 537 150,4 10 358 79,8 8. pom orskie 11 326 8 134 2 089 18,4 9 385 82,8 3 080 27,1 9. rzeszow skie 12 147 11 618 249 2,0 86 0,7 — — 10. śląskie 2 271 1 485 356 15,6 961 42,3 307 14,5 11. w arsza w sk ie 613 465 182 29,7 218 35,5 163 26,6 R azem 61 981 52 636 9 720 15,6 34 704 55,9 15 388 24,8 Ź r ó d ł o : AAN, ZC PUR, XII/123, к. 32; O bliczenia w łasne. x (Przez p rocent zaspo­ kojonych p o trze b rozum ie się m in im aln ą obsadę in w e n ta rz a żywego, tzn. by p rz y ­ n a jm n ie j w k aż d ej rodzinie było po je d n ej sztuce ta k ic h zw ierząt jak: koń, krow a, Świnia, owca).

Z ta b e li w y n ik a , że w K ieleck iem w ięcej n iż co p ią te g o sp o d arstw o o sa d n i­ cze m iało k o n ia, w Ł ó d zk iem p ra w ie co d z ie w ię tn a ste , w P o z n a ń sk ie m b yło w ięcej niż 41 k o n i na sto ro d zin . P a m ię ta ć je d n a k n ależy , że w w oj. p o z n a ń ­ s k im ś re d n ie g o sp o d arstw o m iało obszar p ra w ie 14 h a, a w p o m o rsk im 17 ha. T ru d n o w ięc m ów ić o zasp o k o jo n y c h p o trz e b a c h i n a ta m ty c h o b sz a ra c h o sad ­ niczych, je d y n ie m o żn a w skazać n a p e w n e d y sp ro p o rc je w obsadzie in w e n ta ­ rz a żyw ego w ró ż n y ch reg io n ach k ra ju . W sto su n k o w o u p rz y w ile jo w a n e j s y tu a c ji zn aleźli się o sad n icy w w o j.: łódzkim , p o z n a ń sk im i p o m o rsk im . N a ty c h o b sza rach , w p o ró w n a n iu do p o zo stały ch , b y ła n ajw ię k sz a o b sad a w b y d le ro g a ty m i trzo d zie c h lew n ej (tab ela 4).

Poza p a ro m a w o jew ó d ztw am i na ziem iach d a w n y c h w pozostałych b ra k było ziem i do o sa d n ictw a rolnego i pow szechnie b ra k było śro d k ó w do w ła ­ ściw ego p ro w ad z en ia w a rsz ta tó w rolnych. W zw iązk u z ty m p o lity k a w ład z c e n tra ln y c h w s to s u n k u do o sa d n ic tw a rolnego n a ziem iach d a w n y c h s ta le się zm ieniała, co ta k że łączyło się z tym czasow ością o sa d n ic tw a w Polsce c e n tra l­ nej. H e n ry k S łab ek te zm ien iające się z asad y p o lity k i tra f n ie o k re ślił:

Na podstaw ie decyzji w ładz z okresu lu ty —m aj 1945 r. n a gospodarstw ach ty c h osadzać m iano początkow o „w yłącznie”, n a stęp n ie w „pierw szym rzędzie” ,

w reszcie ,,w zasadzie” uchodźców i re p a tria n tó w zabużańskich. K olejność ty c h zm ian nieprzypadkow o p o k ry w a się z chronologiczną kolejnością ich fo rm u ło ­ w an ia ,4.

Nie oznacza to, iż w ty c h za rz ą d ze n ia c h b yło w iele n iejasn o ści i sp rzeczn o ­ ści. J u ż w połow ie lu teg o 1945 r. w in stru k c ji ZC PU R m ów iło się, że w szy­ stk ie tra n s p o rty r e p a tria n tó w n ale ży k iero w ać na ziem ie now o o d zy sk an e „aż do o d w o łan ia nin iejszeg o z a rz ą d ze n ia ”. P o d o b n ie in stru k c ja tegoż u rz ę d u z 19 m a rc a zalecała tra n s p o rto w a ć w sz y stk ic h re p a tria n tó w na Z iem ie Z a c h o ­ dnie, jeśli nie objęli g o sp o d a rstw w Polsce c e n tra ln e j. I choć w o k ó ln ik u ZC PU R z 4 m a ja 1945 r. stw ie rd z a się, że n a le ży k iero w ać w „z asad zie” w szy stk ich re p a tria n tó w n a Z iem ie Z achodnie, zastrzega się jed n o cześn ie, b y „ośrodek m n ie j z a lu d n io n y n ie o d m aw iał p rzy jęcia re p a tria n tó w ” . M ię­ dzy w ład zam i te re n o w y m i i c e n tra ln y m i, a ta k ż e społecznościam i lo k a ln y m i i w ład zam i zw ierzchnim i toczyły się sp o ry n a te m a t p o lity k i o sadniczej n a te re n a c h P o lsk i c e n tra ln e j. S k o ro b y ły w ielk ie o b szary nie zag o sp o d aro w an y ch ziem n a d O drą, N ysą i B ałty k iem , ludność m iejscow a i nieliczni p rz e d s ta w i­ ciele w ładz lo k aln y ch s ta ra li się h am o w ać osadnictw o n a g o sp o d arstw ach po ­ niem ieckich.

By sp raw a b y ła b ard ziej zro zu m iała, w a rto przypom nieć, o ja k ic h to lu ­ dzi chodziło spośród ro zb itk ó w w o jen n y ch . Do pierw szej kateg o rii, k tó ra m ia ­ ła p ra w o o sad n ictw a n a ziem iach d aw n y ch , zaliczano: sieroty, w d o w y z d z ie ­ ćmi, ciężko i chronicznie c h o ry ch o ra z in w alid ó w w ojennych, gdyż n ie byli oni w stan ie sp ro stać ciężkim w a ru n k o m zagospodarow ania się n a te re n a c h zachodnich i północnych. Z ezw alano rów nież n a pozostanie w w o jew ó d ztw ach c e n tra ln y c h : p rac o w n ik o m w ysoko k w a lifik o w a n y m , profesorom , lite ra to m , lu ­ dziom n a u k i, a rty sto m o ra z w y b itn y m sp ecjalisto m z różnych dziedzin gospo­ d a rk i n aro d o w ej, zgodnie z ró w n o m ie rn y m p lan em ich rozm ieszczenia. To sam o dotyczyło lu d z i z a tru d n io n y c h n a o d p o w ied zialn y ch stan o w isk ach , ich rodzin, k re w n y c h p o sia d ają cy ch ro d z in y na sta łe zam ieszkałe, członków ro ­ dzin w o jsk o w y ch lu b poległych w w y n ik u o sta tn ie j w ojny. T ym w szy stk im ludziom w ładze te re n o w e n ie ty lk o d a ły m ożliw ość osiedlenia się w w y b ra ­ n y m m iejscu, lecz ta k ż e p rzy szły z pom ocą w p ierw szy m okresie p o b y tu w n o ­ w ym m iejscu zam ieszkania. R e p a tria n to m należało pom óc n a ty c h m ia st i z te ­ go w zględu w ładze c e n tra ln e p rz y sy ła ły sw ym odpo w ied n ik o m te re n o w y m k o n k re tn e polecenia, a ta k ż e w sk az y w a ły n a p o b u d k i w ysoko h u m a n ita rn e w p rz y z n a w a n iu pom ocy. N a to m ia st n a te re n a c h przyczółkow ych b y ła duża liczba stały ch m ieszkańców , k tó ra szczególnie została d o tk n ię ta przez w o jn ę w sensie m o raln y m , m a te ria ln y m i duchow ym , dlatego w ładze te re n o w e n ie m ogły sp ro stać p ię trzą cy m się tru d n o ścio m . W te j sy tu acji tru d n o było czasa­ m i ap elow ać do spo łec zeń stw a w o jew ó d ztw a kieleck ieg o o g łęb o k i h u m a n i­ ta ry zm , ro zsąd ek i rzeczow ość w p odejściu do sp ra w o sad n ictw a rodzin z z ew n ątrz.

Z alecenia ZC P U R w p ism ach i o k ólnikach, b y g o sp o d arstw a p rzek azy w ać o sadnikom , gdyż chodzi o szybki zasiew , n ie b y ły p rz e k o n y w a ją ce , bo p rzecież ludność m iejscow a z pow odzeniem m ogła d o konać tego ty p u zabiegów gospo­ darczych. T łu m aczenia ta k ie n ie p rzem aw iały do zasiedziałych m ieszkańców

wsi, m im o to w ład z e w o jew ó d zk ie dość su m ien n ie w y k o n y w a ły polecenia w ładz cen tra ln y ch .

S p ra w y z a g o sp o d aro w an ia p oniem ieckich o b iek tó w ro ln y ch i osiedlenia na nich części r e p a tria n tó w sta ły się je d n y m z k ie ru n k ó w p ra c w ojew ódzkie­ go i p o w ia to w y ch k o m ite tó w przesiedleńczych, P U R -ów , u rzęd ó w ziem skich, ja k ró w n ież p ełn o m o cn ik ó w rz ą d u do sp ra w re fo rm y ro ln ej. K o m itet W oje­ w ódzki P P R p rz e d e w sz y stk im poprzez działacza te j p a r tii E ugeniusza W iśli- cza-Iw ańczyka in te re so w a ł się w szy stk im i sp ra w a m i osied leń czo -p rzesied leń - czymi. N a je d n e j z k o n fe re n c ji w ojew ódzkich p rzed staw ic ieli w szystkich PU R -ów i p ełn o m o cn ik ó w rz ą d u do s p ra w re fo rm y ro ln e j, k tó ry m przew odził zn an y działacz p e p e e ro w sk i S ta n isła w B ąk -D zierży ń sk i, p o stanow iono u tw o ­ rzyć zapas ziem i dla re p a tria n tó w .

W sk ład teg o specyficznego fu n d u sz u ziem i m ia ły w chodzić: w szystkie n ie ro zp arcelo w an e m a ją tk i poniem ieckie, w ydzielone o b sz a ry ziem i przeznaczo­ ne do p a rc e la cji w w ysokości do 2 0 % całości g o sp o d a rstw ro ln y ch p o d leg ają­ cych P a ń stw o w e m u F u n d u szo w i Ziem i. Z arezerw o w an ie ta k w ysokiego p ro ­ cen tu p rz e k a z y w a n e j ziem i tłu m aczo n o n iew ielk ą ilością g o sp o d a rstw p o n ie ­ m ieckich n a te re n ie w o jew ó d ztw a i niem ożliw ością n a ty ch m iasto w eg o o siedle­ n ia re p a tria n tó w n a ty c h o b iek ta ch . G o sp o d arstw a te w p o w ażnym sto p n iu zostały z a ję te przez P o lak ó w z te re n ó w p rz y fro n to w y ch , część z n ich by ła k o m p letn ie zniszczona i z d e w asto w a n a o ra z zam in o w an a. N a p o czątk u m arca w strzy m an o p a rc e lo w a n ie g o sp o d a rstw p oniem ieckich do 50 h a i p rzek azan o je do obd zielan ia n im i o sadników , zaś zrezygnow ano z ty c h 2 0 % ziem p rz e ­ znaczonych do p a rc e la c ji w ch odzących w sk ład P ań stw o w eg o F u n d u sz u Ziem i (dalej : PFZ).

Rzecz w zasadzie sp ro w ad zała się do tego, że w w oj. kieleckim m a ją tk i poniem ieckie w w iększości zo stały zajęte w pierw szych ty g o d n ia c h po o fen sy ­ w ie styczniow ej przez ludność m iejscow ą, w ładze zaś w o jew ó d zk ie i te re n o w e n ie chciały d o p ro w ad zić do z a d ra ż n ień społecznych w śró d szerokich kręg ó w ludności. Z d ru g ie j zaś stro n y p ra g n ę ły w y k o n y w ać polecen ia w ład z c e n tra l­ n ych i sp ełn ić sw ój o b y w ate lsk i — jeżeli n ie u rzę d o w y — obow iązek w obec tu łaczy p o w o jen n y ch p o w ra c a ją cy c h z różnych stro n św iata. N a ty m w łaśn ie m iędzy in n y m i po leg ała ta odm ienność stan o w isk w ład z n a ziem iach p rz e lu d ­ n ionych, w sto su n k u do p o lity k i teren o w ej w ładz w ielk o p o lsk ich czy n a P o­ m orzu.

C iekaw e, ale n ie m n ie j z a sta n a w ia ją c e b y ł y ,p o sta n o w ie n ia n a ra d y z 21 m a r ­ ca 1945 r., w k tó re j b ra li u d z ia ł p rzed staw iciele w szy stk ich u g ru p o w a ń poli­ tycznych, w ład z w o jew ódzkich, przesiedleńczych i rolnych. K ie ro w ał n ią w o­ je w o d a i jedn o cześn ie ów czesny przew odniczący W ojew ódzkiego K o m itetu Przesiedleńczego. D y sk u to w an o n a n ie j o pom ocy lu d zio m n a jb a rd z ie j po­ szkodow anym w o sta tn ie j w o jn ie, o p rzesied len iach ty c h nieszczęśników na te re n y zachodnie, zabezpieczeniu im tra n s p o rtu i o p ie k i podczas jego trw a n ia . P rz y okazji p rz e d y sk u to w a n o je d n a k sp ra w y o sad n ictw a i losów g o sp o d arstw poniem ieckich w K ieleckiem . Podnoszono w szczególności p ro b le m y pow ażne­ go n a p ły w u re p a tr ia n tó w i re e m ig ra n tó w z zachodu, m ów iono o lu dziach p o w racający ch z obozów k o n c e n tra c y jn y ch , o tysią cach osób czasowo p rze b y ­ w ający c h w ty m reg io n ie, w y p ęd zo n y ch przez o k u p a n ta ze sw ych d aw n y ch m iejsc zam ieszkania. W ojew oda p o w ied ział w ów czas:

w edług nak azu w ładz ce n tra ln y c h PU R -u, potw ierdzonego w u ch w a le R ady M i­ n istró w z 13 lutego 1945 r., re p a tria n c i m uszą być rozm ieszczeni n a osw obodzonych te re n a c h polskich bez w zględu n a tru d n o ści, w y n ik a ją c e ze zniszczenia k ra ju 1S.

Na ty m że z e b ra n iu w o jew o d a w y d a ł odn o śn y m w ładzom o b lig a to ry jn e zo­ bow iązanie do osiedlenia n a stałe w szy stk ich re p a tria n tó w p rz y b y w a ją c y ch n a Kielecczyznę, oczyw iście na g o sp o d arstw ach poniem ieckich, w sp ecjaln y ch d la re p a tria n tó w dom ach, w a rsz ta ta c h i p rz ed sięb io rstw ach o ra z zn alezienia im o d pow iedniej pracy. Po d y sk u sji w szyscy je d n a k zgodzili się, że n a w e t przeb y w ający ch od dłuższego czasu re p a tria n tó w w kieleckich w sia ch i m ia ­ steczkach m ożna ró w n ież kiero w a ć n a obszary odzyskane.

D w uznaczność p o d ejm o w an y ch decyzji n ie w y n ik a ła ze złej w oli w ład z w ojew ódzkich, lecz n ajczęściej ze sp ra w o b ie k ty w n y c h , a p rz e d e w szy stk im z codziennych k ło p o tó w sp o w o d o w an y ch zniszczeniam i i b ra k ie m żyw ności. S tą d też często ta dw oistość p o stan o w ień dotyczących o sa d n ic tw a r e p a tr ia n ­ tów . Bo przecież sam ej ziem i przezn aczo n ej do p a rc e la cji w y sta rc z a ło je d y n ie dla co p ią te j ro d z in y u p ra w n io n e j do k o rz y sta n ia z re fo rm y ro ln e j. O gólnie je d n a k rzecz b io rąc, p o lity k a w ład z w o jew ó d zk ich b y ła p rz y c h y ln a dla o sa d ­ n ic tw a rolnego, o czym w dalszej części w y k ład u .

T ru d n o ści w o sie d la n iu lu d z i z z e w n ą trz n a ziem iach d a w n y c h pow odo­ w a ły zm ian y w p olityce osiedleńczej 16. Od połow y czerw ca 1945 r. W UZ i O W PU R p o stan o w iły pozostaw ić dla re p a tria n tó w ty lk o g o sp o d arstw a w iększe — pow yżej 5 h a 17. Z p rzejeżd żający ch przez w oj. kieleckie tra n s p o rtó w zd ążają­ cych n a ziem ie rew in d y k o w a n e , pozostaw iano je d y n ie „ro d zin y sła b e ”. Często sam i re p a tria n c i n ie b yli z a in te re so w an i w po zo stan iu w zniszczonym w o je ­ w ództw ie i w p rz e jm o w a n iu ro z b ity c h zagród w iejsk ic h ta k ż e ze w zględu na ro d zaj gleby, k tó ry n ie o d p o w iad ał k lasie ziem i pozo staw io n ej w ich ro d z in ­ n ych stro n a c h 18. K o m ite t P o w ia to w y P P R in fo rm o w a ł in sta n c ję w ojew ódzką, że już w k w ie tn iu 1945 r. p rz eb y w a ło n a te re n ie K ozienic 150 ro d zin w y chodź­ ców. N astę p n e tra n s p o rty p rz y je ż d ż ały dość sy stem aty czn ie. A tu w e w szy st­ k ich n ie zniszczonych g o sp o d arstw ach p o n iem ieck ich p rz e b y w a ło od c zterech do sześciu ro d zin m iejsco w ej ludności, k tó re stra c iły z a b u d o w a n ia podczas d z ia ła ń w o je n n y ch . „W łaściw ie r e p a tria n tó w na te re n ie pow. kozienickiego n ie

15 P rotokół z posiedzenia organizacyjnego w spraw ie u tw o rze n ia k o m ite tu

pom ocy przesiedlenia się na zachód ludności w oj. kieleckieg o z 21 III 1945,

W A P K ielce, W ojew ódzki K om itet P rzesiedleńczy, sygn. 2.

16 W P rotokóle czytam y: „O b rad u jąc n a d sp ra w ą ja k najszy b szeg o przy jścia z pom ocą re p a tria n to m p rzed staw iciele WUZ o fiaro w ali n a te n cel m a ­ ją te k C zarnów pod K ielcam i, w k tó ry m re p a tria n c i-ro ln ic y m ogą znaleźć czasowy p rzy tu łek i u trzy m an ie. Bliższe dane co do pojem ności tego m a ­ ją tk u , jako czasowego sch ro n isk a i te ch n ik i k ie ro w a n ia ta m re p a tria n tó w zostaną u sta lo n e w drodze porozum ienia się obu za in te re so w an y c h za­ rzą d ó w ”.

17 Pism o W U Z w K ielcach do w s zy stk ic h zarządów P U Z -ów i rejo n o w ych

in sp e kto ra tó w osadnictw a PU R w w oj. k ie le c k im z 15 V I 1945, W AP

K ielce, O W PUR, sygn. 111.

13 S p raw ozdanie z działalności O W PU R w K ielcach od p o c zą tk u a k c ji do

p o w in n o się osiedlać, bo je st zim a i b u d y n k ó w b ra k *9”. Z tego w łaśn ie te re ­ n u w tr z y la ta później o sad n icy dość m asow o p rzen o sili się n a ziem ie re w in ­ d y k o w an e po w o jn ie 20.

W nieliczn y ch p o w ia ta c h w ład z e te re n o w e z a jm o w ały od p o czątk u n ie ­ p rzy c h y ln e stan o w isk o w sp ra w a c h osiedleńczych, a do ta k ic h n a le ż a ły p rz e ­ de w szy stk im w ład ze pow. częstochow skiego, p o d o b n y sto su n e k m ożna było sp o tk ać w p a ru in n y ch o śro d k ach . M ożna pow iedzieć, iż stanow isko n ie k tó ­ ry ch w ładz te re n o w y c h w y n ik ało z p o d o b n y ch po b u d ek , ja k im i k iero w ali się działacze w ojew ódzcy. Z je d n y m zastrzeżeniem , że w ład ze w ojew ódzkie n ie m iały b ezp o śred n ich k o n ta k tó w z lu d n o ścią m iejscow ą, zasiedziałą od p okoleń w sw ych m iejscach zam ieszkania. W te re n ie w g rę w chodziły różne w zględy: decyzje w ładz, litość i sy m p atia w sto su n k u do p rzybyszów lu b w rogość. W s ta ra n ia c h o zdobycie g o sp o d a rstw a przez „m iejscow ego” w y k o rzy sty w an o w ięzi rod zin n e, k u m o te rstw o , czasam i p rzek u p stw o , pow oływ ano się n a p rz e ­ życia w sp ó ln y ch losów w tr u d n y c h la ta c h , e w e n tu a ln ie w rozm ow ie z p r a ­ cow nikam i g m in y u w y p u k la n o p a trio ty z m lo kalny. W pow. częstochow skim ju ż w połow ie lu te g o 1945 r. ta m te jsz e w ład ze o zn ajm iły przedstaw icielow i O W PU R, że n a ich te re n ie n ie m a m ożliw ości osiedleńczych, gdyż b ra k je st ziem i i b u d y n k ó w d la w ła sn y c h m ieszkańców . Ó w czesny p re z y d e n t p o in fo r­ m o w ał in sp e k to ra O W PU R o p rz e b y w a n iu w obszarze m ia sta około 10 000 w o jsk a o raz jeń có w n iem ieck ich ró żn y ch narodow ości. W o p a rc iu o relacje w ładz m iejsk ich , b u d y n k i p o n ie m iec k ie zo stały zajęte przez in sty tu c je p o w ia­ tow e, sam orządow e, p a rtie p o lity czn e i zw iązki spółdzielcze. W tej sy tu a c ji o sadnictw o w m ieście było w yk lu czo n e, zaś n a w si b rak o w ało 6 tys. h a dla ro d zin u p ra w n io n y c h do k o rz y sta n ia z re fo rm y ro ln ej. A przecież b y ł to d ru g i p o w ia t pod w zględem ilości g o sp o d a rstw p oniem ieckich i pow ierzch n i g r u n ­ tó w n a te re n ie w o je w ó d ztw a. W k o ń cu lu teg o tegoż ro k u ta m te jsz e w ładze p o in fo rm o w ały p re z e sa O W PU R o istn ie n iu n a ich te re n ie jed y n ie dw óch g o sp o d arstw p o n iem ieck ich 21.

W pow iecie częstochow skim u su n ię to ta k ż e n ajw ięcej re p a tria n tó w z p rz y ­ dzielonych im g o sp o d arstw , n a w e t ty c h k tó rz y n ie je d n o k ro tn ie do p ro w ad zili ju ż zag ro d y do d o b reg o sta n u z ag o sp o d aro w an ia. Proces u su w a n ia łączył się ze sp ra w ą re h a b ilita c ji N iem ców , lecz jego m asow ość b u d ziła rozgoryczenie w śró d n ie d a w n y c h osadników . T am tejsze w ład ze opieszale ro z p a try w a ły s k a r­ gi ty c h o statn ich , gdyż z w raca li się o n a p ra w ie n ie k rz y w d 22. A przecież zgod­ n ie z p ra w e m re p a tria n c i osiadli n a g o sp o d arstw ach p rzed 1 s ie rp n ia 1945 r. n ie m ogli być u su w a n i z n ic h n a rzecz d aw n y c h gospodarzy, k tó rz y w za­ m ia n m ogli o trz y m a ć n o w e g o sp o d a rstw a n a in n y m te re n ie 23. N aw et w zu p

eł-19 Sp raw ozdanie K P PPR K ozienice z 20 IV eł-1945, C e n tra ln e A rchiw um К С P ZPR , P P R , sygn. 295/IX-191, k. 72.

20 S pra w o zd a n ie sy tu a c y jn e sta ro sty ko zienickiego z 3 m a ja 1947, W AP R a ­ dom, S taro stw o P ow iatow e K ozienice, sygn. 22.

21 S p raw ozdanie z podróży słu żb o w e j in sp e kto ra osadnictw a OW PU R do

C zęstochow y z 16 II 1945, W A P Kielce, OW PUR, sygn. 191.

22 Pismo OP PU R w C zęstochow ie do O W PU R w K ielcach z 31 I II 1946, W AP K ielce, OW PUR, sygn. 116.

28 Podanie re p a tria n ta J. L andeckiego do Z С PU R z 25 X 1946, AAN, ZC PUR, sygn. XI/145.

n ie oczyw istych sp ra w a c h p ra w n y c h dotyczących o sad n ictw a w Polsce cen­ tr a ln e j odpow iedzialne w ład ze częstochow skie p rz e d łu ż a ły p ro c e d u rę o sa ­ d zan ia n a g o s p o d a rs tw a c h 24. W poszczególnych je d n o stk a c h a rch iw aln y ch zn a jd u je m y d z iesiątk i sp raw , zażaleń i o dw ołań osadników od decyzji O P PU R w C zęsto ch o w ie 25. S k a rg i je d n a k n ie d o tyczyły ty lk o tego jed n eg o po­ w iatu , lecz w y stę p o w a n ie ich w tej jed n o stc e a d m in istra c y jn e j budziło n ie ­

pokój. '

N ajw ięcej pism in te rw e n c y jn y c h do w ła d z w szy stk ich szczebli pochodziło z o k re su o b ejm o w an ia g o sp o d arstw p o n iem ieck ich i> sp ra w zw iązan y ch z za­ sa d a m i nadziałów . Z asad y p ra w n e zostały szczegółowo o p raco w an e przez w ła ­ dze cen tra ln e i w ojew ódzkie. W w iększości g o sp o d a rstw a pon iem ieck ie zo sta­ ły o b ję te w sp o m n ian y m sy stem em p o w ie rn ic tw a przez lu d n o ść m iejscow ą, je d n a k p rz y ję to zasadę, że w szy stk ie o b iek ty poniem ieck ie bez w zględu na to, w czyim rę k u się zn ajd o w ały , m u sia ły być o b ję te n a jp ie rw d o k ła d n ą ew idencją. N astęp n ie k o m isje szacunkow e in w e n ta ry z o w a ły i oceniały w a r ­ tość k o n k re tn y c h g o sp o d arstw . P rz y szacow aniu b ra n o pod u w ag ę: jak o ść gleby, rodzaj u żytków , odległość g o sp o d a rstw a od dro g i bitej i sta c ji k o lejo ­ w ej, ry n k u zb y tu ziem iopłodów i p ro d u k c ji hod o w lan ej. C ałość zazw yczaj oceniano w n a tu rz e (w życie) i p rzek azy w an o m iejscow ym w ład zo m a d m in i­ stra c y jn y m pod n ad zó r. O soba p rz y jm u ją c a o b ie k t w obecności św iad k ó w p odpisyw ała p ro to k ó ł k o m isji szacunkow ej. D opiero w ów czas o b ie k t p rzy d zie­ lan o ro d zin ie re p a tr ia n ta lu b m iejsco w em u ro ln ik o w i, k tó ry złożył o d p o w ie­ d n ie p o d an ie o p rzy d z iał ziem i. P ism o ta k ie m ogli sk ład ać ty lk o re p a tria n ci, k tó rz y fa k t zw iąza n ia z ziem ią w d a w n y m m iejscu zam ieszk an ia b y li w sta n ie odpow iednio u d o k u m en to w ać. P o d staw ę p rz y z n a n ia g o sp o d arstw a sta n o w iły : a k ty re je n ta ln e k u p n a-sp rzed aży , d ow ody ro d z in n y ch działów m a ją tk o w y c h , w yciągi z ta b e l g ru n to w y ch , k a ta s tró w , p olecenia d o staw k o n ty n g en to w y ch , zaś z b ra k u ta k o w y ch — p ro to k ó la rn e zeznanie w iary g o d n y ch ś w ia d k ó w 26. Po z a ła tw ien iu ty ch form alności, PU R k ie ro w a ł p e te n tó w do rejo n o w y ch

24 K ielce — A k c ja osadnictw a rep a tria n tó w . 1946, AAN, ZC PUR, sygn. XI/125.

25 O dw ołanie repatrianta W. M iśkó w do U rzędu W o jew ó d zkieg o K ieleckiego

w spraw ie p rzyw ró cen ia m u praw do odebranego gospodarstw a z 6 IV 1948, W AP K ielce, OW PUR, sygn. 214.

26 In stru k c ja O W PU R z 20 I I I 1945. O kó ln ik O W PU R z 21 I II 1945, W AP Kielce, OW PUR, sygn. 122.

R e p a tria n t, k tó ry chciał się osiedlić na g ospodarstw ie poniem ieckim w woj. kieleckim , m u siał złożyć ośw iadczenie odszkodow aw cze w y dane przed jego w yjazdem przez rad zieck o -p o lsk ą kom isję m ieszaną. W iększość ze w zględów o b iektyw nych dokum entów ta k ic h nie m iała. W te j sy tu a cji d any re p a tria n t p isał w łasnoręczne ośw iadczenie o sta n ie swego m a ją tk u pozostaw ionego za Bugiem . To ośw iadczenie m usiało być potw ierdzone przez dwóch św iadków . S porządzono w ty m celu sp e cja ln y „P rotokół p rzesłu ch an ia św ia d k a ”. D okonyw ał tego je d en z p raco w n ik ó w działu praw nego PU R -u. Od sie rp n ia 1945 r. ZC PU R zarządza sporządzanie orzeczeń odszkodow aw czych, zaś 17 g ru d n ia 1947 r. za p rzestał w y d aw an ia takow ych orzeczeń. (P atrz: M a teria ły dotyczące orzeczeń odszkodow aw czych 1948 r., W A P K ielce, OW PUR, sygn. 122).

in sp e k to ra tó w o sa d n ictw a, k tó ry m w p o ro zu m ien iu z m iejscow ym PU Z -em p rzy d zielan o g o sp o d arstw o , b ez czasow ego n a d a n ia ty tu łu w łasności 27.

W w oj. k ie le c k im osied lan o re p a tr ia n tó w n a g o sp o d arstw ac h w iększych p rz e w a ż n ie od 5 do 10 h a, n ie b y ła to je d n a k szty w n a zasada, p rzy d zielan o ta k ż e i m n iejsze g o sp o d arstw a. W p rzep isach ogólnych w skazyw ano, że dw ie ro d z in y m o żn a było osiedlać n a g o sp o d arstw ach od 10 do 25 ha, trz y od 25 do 50 ha, c z te ry od 50 do 75 h a i pięć osiedlano n a g o sp o d arstw ach do 100 h a 28. O b ejm o w an e o b ie k ty często b y ły o b sian e przez o rg an izac je sam o­ rząd o w e lu b chłopskie, b ąd ź przez p o w iern ik ó w . Jeżeli dotychczasow i p o w ier­ n ic y obsiali w ła sn y m i śro d k a m i p rzy d zie lo n ą im ziem ię, a została ona n a s tę ­ p n ie p rz y d zielo n a o sad n ik o w i, p o w ie rn ik m ia ł p ra w o do 2/3 zbiorów z o bsza­ ru przez sie b ie zag o sp o d aro w an eg o . P rz y obsiew ie przez m iejsco w y ZSC h o sad n ik m ia ł w y k o n y w a ć n o rm a ln e św iadczenia osobiste bez p ro lo n g aty , zaś w p rz y p a d k u o kopow ych ziem n iak ó w o sad n ik z w racał połow ę plonów . O bsiew y o zim in d o k o n y w an e przez N iem ców sta w a ły się w całości w łasnością now ego w łaściciela. S p o ry na tle rozliczeń za obsiew y i d o k o n an e czynności ro zstrzy g an o w dro d ze p o lu b o w n y ch um ów . P o w iern ik o m z ap ew n ian o gospo­ d a rs tw a n a ziem iach zachodnich, dla ro d z in słabych przy d zielan o in n e gospo­ d a rs tw a poniem ieckie, zg o d n ie z ogólnym i p rzep isam i o re fo rm ie r o l n e j 29. O b ie k ty p o n iem iec k ie n a b y w ca o trz y m y w a ł bez jak ic h k o lw ie k długów i cięża­ ró w 30. P rz e p isó w o zasa d ach n ad ziałó w b y ło w ięcej i nieco zm ien ian y ch , ograniczono się tu ta j do zasadniczych a k tó w n o rm a ty w n y c h .

W te re n a c h p rz e lu d n io n y ch p rzep isy w ład z o d g ó rn y ch ró żn ie b yły in te r­ p re to w a n e . T a k n a p rz y k ła d z p o w ia tu sando m iersk ieg o n ie p o d aw an o przez d łu g i okres, że is tn ia ły ta m g o sp o d arstw a poniem ieckie. O statecznie było ich 74. W szystkie je d n a k zo stały zasiedlone przez ludność m iejscow ą. Łączyło to się z n a ru sz e n ie m polskiego sta n u p o siad an ia w ro ln ic tw ie tego p o w ia tu w o k re sie o k u p a cji. N iem cy w 1942 r. w y sied lili ze w si M okoszyn i G ierla- chów w łaścicieli w ięk szy ch g o sp o d arstw rolnych. Ż eń sk a szkoła rolnicza zo­ s ta ła rozw iązana. W sam y m M okoszynie o bszar o sa d n ictw a rolnego o b ją ł 1600 h a g ru n tó w . Je sie n ią 1943 r. w ysiedlono dalszych ro ln ik ó w ze w si Rze­ czyca M o k ra oraz D w ikozy. W szy stk ie ziem ie po w y sied lo n y ch P o la k a c h o b jęli koloniści niem ieccy ze w si Luszyce gm. T u rsk o W ielkie i M ikołajow a gm. O siek. Ze w si C h w a łk i gm. W ilczyce w ysiedlono ta k ż e 40 ro d zin ro ln ik ó w w liczbie 149 osób. 25 ro d z in chłopskich przeniesiono n a słabe g ru n ty gospo­ d a rs tw p oniem ieckich gm . Sienno, H iero n im ó w i Pęcław ice. 17 ro d zin polskich zostało całkow icie p o zb aw io n y ch d a c h u n a d głow ą i w a rs z ta tu pracy.

Po zakończonej w o jn ie ludność w y sied lo n y ch w si d o m ag ała się gospo­ d a rs tw w sta ry c h m ie jscach zam ieszkania. W ładze m ia ły duże tru d n o śc i

27 I n s tr u k c ja O W PU R do re jo n o w y ch in sp e k to ra tó w osadnictw a z 20 III

1945, W AP K ielce, OW PU R , sygn. 8.

28 P ism o W U Z K ielce do P U Z -ów z 24 I I 1945, W AP K ielce, OW PUR, sygn. 6; P rotokół z n a ra d y w spraw ie obsiew ów gospodarstw poniem ieckich

z 7 IV 1945, W A P K ielce, OW PUR, sygn. 245.

29 P ism o okólne M R i R R do W U Z -ów z 30 V 1945, W AP Kielce, OW PUR, sygn. 111.

80 P ism o radcy praw nego O W PU R do in sp e kto ra PU R w C zęstochow ie, W AP K ielce, OW PUR, sygn. 194.

z p rz y w rac an iem stareg o sta n u p o siad a n ia, gdyż g eo m etrzy za ję c i b yli p rzed e w szystkim p rzep ro w a d ze n iem re fo rm y ro ln e j. A tu trz e b a było od n o w a w y- orać g ran ice g o sp o d arstw o d e b ran y c h p rz e d p a ro m a laty . N a to m ia st d aw n e o b ie k ty p o n iem ieckie p rz ejęła ludność m iejsco w a zgodnie z o b o w iązu jący m i zasad am i p arcelacji. Ci, k tó rz y ta k w iele u cie rp ie li w o k re sie w o jn y , o trz y ­ m a li k ilk a d z ie sią t o b iek tó w p o n ie m ie c k ic h z M ikołajow a, P ę c ła w ic i L uszyc. Z ty ch w si ty lk o dziew ięciu gosp o d arzy o trz y m ało g o sp o d arstw a od 5 do 6 ha, części przydzielono po 4,5 ha, p o zo stali o trz y m a li n ie w ie lk ie n a d z ia ły (0,5—2 ha) 31.

S pośród osiem dziesięciu pięciu ro d zin p o w ażn a g ru p a zd o b y ła p a rcele do­ d atk o w e w g ran icach jed n eg o h e k ta ra . T a k w ięc ziem ie p o n ie m ieck ie w tym pow iecie przydzielono m iejscow ym chłopom , gdyż z n a jd o w ali się o n i w po­ dobnej sy tu a c ji ja k re p a tria n c i.

W w iększości p o w iató w o b ejm o w a n ie po n iem ieck ich g o sp o d a rstw ro ln y ch n astręczało w iele kłopotów . Część b y ły ch o b y w a te li polskich p o ch o d zen ia n ie ­ m ieckiego n ie chciała po w o jn ie opuszczać sw ych gosp o d arstw . W p ierw szych m iesiącach 1945 r. p ra w ie w szy stk ie ich g o sp o d arstw a p rzy d zielo n o p o w ie rn i­ kom bądź re p a tria n to m lu b n a stałe lu d n o ści m iejscow ej. S p o śró d o b y w ate li polskich pochodzenia niem ieckiego część o d w o ły w ała się do w ła d z P o lsk i L udow ej o re h a b ilita c ję, a ty m sam y m p o zo staw ien ie daw n eg o s ta n u po sia­ dan ia. N ie je d n o k ro tn ie przez p a rę la t p rz e d łu ż a ły się sp ra w y re h a b ilita c ji i w tej sy tu a c ji z d arzały się p rz y p a d k i w spółżycia w ty m sa m y m g o sp o d ar­ stw ie now ego i sta re g o w łaściciela. S y tu a c ja w ów czas rzeczyw iście b y ła d w u ­ znaczna.

Przechodząc do sp ra w d y n a m ik i a k cji osadniczej n a te re n ie w oj. kielec­ kiego, n ależy zaznaczyć, iż n ajw ię k sz e n a sile n ie je j p rzy p ad ało n a p ierw szą połow ę 1945 r. i cały 1946 r. Ze w z g lęd u n a zbliżające się z im y 1945/1946 i 1946/1947 ru c h m ig ra c y jn y po w ażn ie zm alał. W zasadzie r e p a tr ia c ja lu d ­ ności z te re n ó w zab u żań sk ic h n a o b sza r in te re su ją c e g o n as w o jew ó d ztw a w łaściw ie kończyła się je sie n ią 1946 r. W n a stę p n y c h la ta c h n ie w ie le osób osiadło n a te re n ie K ielecczyzny, co oczyw iście w y n ik ało z b r a k u chłonności osadniczej i zm ian w polityce ogólnej p a ń stw a .

P roces d y n a m ik i ak cji osiedleńczej re p a tria n tó w n a te re n ie ziem daw nych, p odobnie ja k i w w oj. kieleckim , je s t n ie z w y k le tr u d n y do u ch w y cen ia. D an e staty sty c zn e są ta k różnorodne, że czasam i w p ro st n ie do p rzy jęcia. Bo tru d n o przecież zgodzić się z w y kazem , w ed łu g k tó reg o ju ż w k o ń cu m a ja 1945 r. w ięcej było osiedlonych ro d zin n a g o sp o d a rstw a c h poniem ieckich, n iż w końcu 1946 r. 32

81 W y k a z m a ją tk ó w p o n iem ieckich z te re n u pow . sandom ierskiego 1945— 1946, W AP K ielce, OW PUR, sygn. 225. Z tych obliczeń w y n ik a, że w pow. san d o m iersk im było 85 g o sp o d arstw poniem ieckich. M ożna je d n a k spotkać się z nieco niższym i danym i.

82 S praw ozdanie sta ty sty c z n e O W P U R w K ielcach z a k c ji osadniczej na

TABELA 5

LIC ZB Y R EPA TR IA N TÓ W OSIEDLONYCH NA GOSPODARSTW ACH PO N IE M IE C K IC H W OJ. K IELEC K IEG O W LA TA C H 1945— 1947

Od p oczątku a k c ji do:

V II 1945 do X II 1945 X II 1946

P o w iat obsadzone

ro dzin osób rodzin osób rodzin osób gospod. do _{X II 1946} ilość ha częstochow ski 96 405 118 490 89 401 ! 89 509,8 iłżecki 88 b.d. 95 b.d. 84 310 80 675,0 ję d rz ejo w sk i 1 4 1 4 b.d. b.d. ! b.d. b.d. w łoszczow ski 19 105 19 105 7 28 ! 7 66,1 stopnicki 7 35 7 35 8 47 8 64,0 k ielecki 11 50 11 50 5 26 5 37,0 kozienicki 106 557 136 698 201 877 207 1 292,8 c.d. tab. 5 P o w iat Osiedl, r e p a ­ tria n tó w do 1947 r. O bsadzono gospod. do 1947 r. Przydzielono inw. żywy rodz. osób ilość gospod. ilość ha konie krow y

częstochow ski 87 394 88 508,2 10 79 iłżecki 84 310 80 675,0 7 — kielecki 6 20 b.d. 32,8 3 2 k ozienicki 111 670 110 845,0 — — rad o m sk i 174 885 188 1216,3 — — stopnicki 8 47 8 64,0 8 81 w łoszczow ski 7 28 7 63,1 — —

Ź r ó d ł o : AAN, PU R OW K ielce, 12/11; P or. AAN, ZC PUR, XII/24, к. 96; WAP K ielce, OW PUR, sygn. 15. S p ra w o zd a n ie z działalności O W PU R za okres od

1 I— 31 X I I 1946\ W AP K ielce, OW PUR , sygn. 202. Spraw ozdania sta tysty czn e O W PU R za lata 1945— 1946; AAN, ZC PUR, sygn XI/11. Sp ra w o zd a n ie OW PUR K ielce od p o czą tku a k c ji do 31 V I 1945; AAN, ZC PUR, sygn. 11/26, k. 5.

S ta n ta k i je s t do p rz y ję c ia w o k re sie n a stę p n y m , w k tó ry m flu k tu a c ja m ig ra c y jn a b y ła ta k szybka, że sam e w ład ze w p ew n y ch m iesiącach n ie m o­ g ły się zo rien to w ać w sta n ie fak ty cz n y m . U rzęd n icy sp o rząd zający sta ty sty k ę sta li n a n isk im poziom ie w y k sz ta łc e n ia ogólnego i n ie zn ali p o dstaw ow ych zasad p ra c y k a n c e la ry jn e j. W w ie lu w y p a d k a c h obliczenia b y ły celow o z m n iej­ szan e lu b zaw yżane. P oza ty m lud n o ść m iejscow a i o sa d n ic y -re p a tria n c i często p o rz u c a li p rz e ję te o b ie k ty ro ln e , po czym p rzen o sili się na Z iem ie Z achodnie lu b na in n e te re n y . N ie je d n o k ro tn ie opuszczali g o sp o d a rstw a z in n y ch p o w o ­ dów , o k tó ry c h w sp o m n ian o ju ż w tek ście a rty k u łu . S tą d też w p o danych o b li­ czeniach p rz y ją łe m śre d n ie d a n e z d o k u m e n tó w arc h iw a ln y c h bądź tak ie, k tó re p o w ta rz a ły się w w ie lu w y k azach . Z m n iejszen ie się w d ru g iej połow ie

1945 r. n a p ły w u re p a tria n tó w na s ta łe zam ieszk an ie w w ojew ództw ie w y n i­ k ało z p rz y ja z d u zn aczn ej liczby ro d zin z pow . chełm skiego, h ru b ie s z o w ­ skiego i zam ojskiego. L udzie ci u ciek ali z ta m ty c h te re n ó w przed g ra su ją c y m i b a n d a m i 33.

L iczby w sk a z u ją (tab ela 5) n a n ie ró w n o m ie rn e rozm ieszczenie re p a tr ia n ­ tó w n a te re n ie w o jew ó d ztw a. P o d o b n ie sp ra w a p rz e d sta w ia się w poszczegól­ n y c h p o w iatach . W pow . częstochow skim r e p a tria n c i osiedlili się p rz e d e w szy st­ k im w p ółnocno-zachodniej części. N a to m ia st w pow . ra d o m sk im w ta k ic h g m in a c h ja k : G ębarzów , K ow ala i O rońsko osiedliło się około 90% w szy st­ k ich p o zostałych w ty m pow iecie. Jeże li w p o d a n y c h g ro m ad ach osiadło od d w u d z ie stu pięciu do pięćdziesięciu sześciu ro d zin w każdej, to w p ozosta­ ły ch je d y n ie od dw óch do p ięciu r o d z in 34. P o d o b n ie działo się i w in n y ch p o w iatach , co uzależn io n e było p rze d e w szy stk im od lo kalizacji g o sp o d arstw po niem ieckich, najczęściej w y stę p u ją c y c h w k o lo n iach osadniczych.

W a rto w spom nieć, że je d y n ie w dw óch w o je w ó d z tw a c h : lu b e lsk im i k ie­ leck im , n a jw ię k sz y o d setek g o sp o d a rstw p o n iem ieck ich p rz y p a d ł re p a tria n to m . N a w e t w w oj. p o znańskim , b y d g o sk im i łó d zk im re p a tria n c i w liczbach w zg lęd n y ch o trz y m a li m n iej o b ie k tó w p o n iem ieck ich n iż w lu b e lsk im i k ie ­ leckim . M im o d y p lo m aty czn y ch u n ik ó w ze stro n y w ła d z kieleckich w sto­ s u n k u do o sad n ictw a z z e w n ą trz fa k ty c z n ie z aró w n o w w oj. lu b elsk im , ja k i w k ieleck im o siedleńcy o b jęli 28,4% oraz 26,2% o b iek tó w ro ln y c h .

P o w sta je w ięc p y ta n ie : dlaczego w w oj. k ieleck im sto su n k o w o dużo rodzin re p a tria n c k ic h znalazło sw ój dom ? O czyw iście w y n ik a ło to z p o lity k i rz ą d o ­ w ej i b ra k u m ożliw ości o sa d n ictw a w p ierw szy ch m iesiącach 1945 r., k ie d y te re n y n a d o d rz a ń sk o -n a d b a łty c k ie n ie b y ły jeszcze w yzw olone. A le przecież do k o ń ca m a ja 1945 r. osiedliło się w w o jew ó d ztw ie m n iej niż 1/3 w szystkich r e p a tria n tó w w sto su n k u do ogółu osiedlonych. Do in n y ch czy n n ik ó w n ależy zaliczyć f a k t p o w sta n ia w ład z w o jew ó d zk ich jeszcze n a p rzy czó łk u san d o ­ m ie rsk im i w k ró tk im czasie po o fen sy w ie styczniow ej u k s z ta łto w a n ia się w ład z w całym w ojew ództw ie. Po p ierw szy ch zm ian ach k a d ro w y c h ad m in i­ s tra c ja sta ła się dość p rę ż n a i w łaściw ie w y k o n u ją c a w sk a z a n ia w yższych in stan cji. P rzez w ojew ództw o k ieleckie p rzech o d ziły w aż n e w ęzły k o m u n i­ k a c y jn e : R adom , S k a rży sk o -K am ien n a, K ielce, a z p o łu d n ia połączenie z S a n ­ d o m ierze m i pow. pińczow skim . T ylko w ciągu p ierw szy ch dw óch la t w ład zy lu d o w ej przez p u n k ty e tap o w e w o jew ó d ztw a przeszło 444 000 re p a tria n tó w i około 292 000 przesiedleńców . W analogicznym o k re sie rozład o w an o w ty c h ­ że p u n k ta c h p o n ad 17 100 osób zza B ugu i p o n ad 16 300 re e m ig ra n tó w z p a ń stw zachodnich. L udziom ty m w y płacono w ra m a c h zapom óg p o n ad 7 361 000 zł. W sam y m ty lk o 1946 r. p u n k ty P U R -ow skie w y d a ły p o n ad 16 300 posiłków 35. W 1945 r. i w la ta c h n a stę p n y c h n a jsła b sz e ro d z in y p rz e b y w a ły w po­ m ieszczeniach sp ecjaln ie dla n ic h p rzy g o to w an y ch . R oztoczono n a d n im i opiekę le k a rsk ą , zapew niono noclegi i gorące posiłki. Część z ty c h ludzi n ie chciała

38 S pra w o zd a n ie OW PU R K ielce z 26 X do 30 X I 1945, AAN, ZC PUR, sygn. 11/26.

84 S. Iw a n ia k , S p o łeczeń stw o R adom ia i pow. radom skiego w osadnictw ie

n a Z iem iach O d zyska n yc h , „B iuletyn K w a rta ln y R adom skiego T o w arzy ­

stw a N aukow ego”, 1974, t. X I, z. 1—2, s. 189—214.

85 Sp raw ozdanie m iesięczne OW PU R K ielce za 1946, W AP K ielce, OW PUR, sygn. 309.

lub nie m o g ła je ch ać n a Z iem ie Z ach o d n ie albo północne. W te j sy tu a c ji w ła ­ dze poszczególnych m iast, p o w iató w i w o jew ó d ztw a sta n ę ły p rzed n ie byle ja k im i tru d n o śc ia m i. G ru p y re p a tria n tó w k iero w an o — w m ia rę m ożli­ wości — n a zasied la n e te re n y zachodnie, a d la licznej g ru p y zn a jd o w a n o m ieszk an ia, w a rs z ta ty p racy , źródła u trz y m a n ia w m ia sta c h kieleckich albo k ie ro w a n o b ezp o śred n io n a g o sp o d arstw a rolne. P rz y pow ażn y ch zniszcze­ n iach w o je n n y c h w o je w ó d ztw a społeczeństw o z n a jd u ją c e się w n ie zw y k le ciężkiej s y tu a c ji m a te ria ln e j um iało dzielić się sk ro m n y m i zasobam i z p rz y b y ­ szam i. Ja k ż e w y ra ź n ie p ro b le m te n w y stę p o w a ł w różn y ch śro d o w isk ach w ie j­ skich, w k tó ry c h p e w n a g ru p a zasiedziałych m ieszkańców dokuczała p rz y ­ byłej ro d z in ie re p a tria n c k ie j, in n a n a to m ia st staw ała w jej obronie. R ów nież p o w a ż n ą ro lę w o sa d n ictw ie re p a tria n tó w spełnili ak ty w iści P P R i ru c h u ludow ego, zaś w o jew o d a kielecki, jak o działacz p ep ee ro w sk i, sp ra w o w a ł ogólny n a d z ó r n a d p o w o je n n y m i ru c h a m i m ig ra c y jn y m i K ielecczyzny. T ro sk ą w ład z b y ła ró w n ież n ie k o rz y stn a s tr u k tu r a g o sp o d arstw osadniczych do 5 ha.

Z o sa d n ic tw a ro d z in osiadłych na g o sp o d a rstw a c h p o n iem ieck ich w y n ik a jeszcze je d e n o b ra z p rz e m ia n pierw szych p o w o jen n y ch lat. W sposób oczy­ w isty u w id aczn ia się tu an ty h itle ro w sk i k ie ru n e k p o lity k i w ład zy lu d o w e j, z d ru g ie j zaś s tro n y p rzy jęc ie ro zw iązań n aro d o w y c h i plebejskich. Z iem ią p o n iem ieck ą zo stały n ad zielo n e n a jb ie d n ie jsz e w a rstw y k la sy chłopskiej oraz ludzie, k tó rz y u tra c ili w a rs z ta ty p ra c y n a s k u te k w o je n n y c h i p o w o jen n y ch losów dziejow ych. T ak w ięc g ru p ą u p rz y w ile jo w a n ą pod w zględem w ielkości p rzy d zielo n y ch o b iek tó w roln y ch stali się re p a tria n c i, n a to m ia st m iejscow a lu d n o ść (dzierżaw cy-pow iernicy) otrzy m a li m niejsze działki ziem i, zgodnie z o b o w iązu jący m i p rz ep isam i o re fo rm e ro ln ej n a te re n ie w oj. kieleckiego. P ro b le m te n jeszcze b a rd ziej sta n ie się p rz e jrz y sty , gdy ogólne obliczenia w liczbach b ezw zględnych i w zględnych p rz e d sta w im y w o d n iesien iu do całego w o je w ó d ztw a (tab ela 6).

TABELA 6

STR U K TU R A GOSPOD ARSTW OSADNICZYCH NA O BIEK TA CH PO N IE M IE C K IC H W OJ. K IELECK IEGO . (STAN Z GRUDNIA 1946 R.)

P odział ziem i w edług sta n u z 6 g ru d n ia 1946 r. ! K ate g o rie nabyw ców

! O gólna liczba rodzin O gólna ilość przydz. gospod. Ilość przydz. ziem i w ha % przydzielonych gospod. ziem i 1 M iejscow i rolnicy i R e p a tria n c i 1 342 521 1 102 558 4 538,9 3 514,5 60,4 30,6 50,1 38,7 i R azem 1 863 1 660 8 053,4 91,0* 88,8 Ź r ó d ł o : O bliczono n a podstaw ie sp raw ozdań WUZ w K ielcach i U rzędu W oje­ w ódzkiego K ieleckiego za la ta 1946— 1948, k tó re zostały p rzesłan e MR i RR. W w ykazach z 6 g ru d n ia 1946 r. stw ierdzono rów nież istn ien ie 1822 g o sp o d arstw poniem ieckich w woj. k ieleck im o ogólnym obszarze 9058 ha. (P atrz: Spraw ozdania

W U Z Kielce z 6 grudnia 1946, AAN, MR i RR DPU R, sygn. 700).

* P ozostałe g o sp o d arstw a przeznaczono n a cele sp ecjaln e bądź nie zostały ro zd y s­ ponow ane. Ś rednie gospod. z g ru n tó w poniem ieckich u m iejscow ych roln ik ó w w ynosiło 3,3 ha, a u re p a tria n tó w — 6,7 ha.