Henryk Gzella
Odnaleziony manuskrypt z XVII
wieku
Collectanea Theologica 52/1, 203-207
ks. HENRYK G ZELLA SVD, PIENIĘŻNO
ODNALEZIONY MANUSKRYPT Z XV II WIEKU
W 1980 r. został odnaleziony m anuskrypt z X VII w . zatytułow any: Hi
storia C entum A nnorum Cartusiae S. Crucis Prope Berezam in Lithuania Sitae. Rękopis jest stuletnią kroniką klasztoru kartuzów Sw. K rzyża z Be-
rezy n a Litw ie. Z aw iera wiele odpisów dokum entów i listów.
M anuskrypt opraw iony w skórę jest dobrze zachowany. Na grzbiecie książki jest złoty napis: M onum enta ad hist. Ord. Rękopis obejm uje 459 stron, w ew nątrz b rak jednak kilku stron, a także na końcu książki widać, że zostało w yrw ane kilka stron. Pismo n a ogół łatw o czytelne, choć na n ie których stronicach stało się jasno brązowe. C h arak ter pism a w skazuje, że m anuskrypt był pisany przez kilku zakonników.
K ronikę pisano w języku łacińskim , stylem prostym i łatw ym do zrozu mienia. Jeden list z Rzymu jest w języku francuskim , a w języku polskim i niem ieckim jest jedno zarządzenie w izytatora zakonnego. W kronice nie ma listów oryginalnych, ale tylko odpisy listów.
M anuskrypt znajduje się obecnie w Wyższym Sem inarium Duchownym Księży W erbistów w Pieniężnie w województwie elbląskim i jest dalej opra
cowywany. K ronikę odnalazł w 1980 r. ks. H enryk G z e 11 a SVD. M anu skrypt jest podzielony na osiem następujących części:
I. H istoria centum annorum Cartusiae Berezanae
Kronikę rozpoczęto pisać w 1648 r. Na początku kroniki znajduje się spis treści. We w stępie kronikarz kreślił tło historyczne 1648 r. Po w stępie znajduje się odpis listu kartuzów z klasztoru koło G dańska (Fratres Cartu-
sienses Paradisi Beatae Virginis Mariae prope Dantiscum P rusiae)1 do księ
cia Kazim ierza Leona S a p i e h y * . Przełożony w yraża w tym liście radość z propozycji założenia klasztoru kartuzów w W ielkim K sięstw ie Litewskim , a następnie w ykazuje, jacy królowie i książęta sprow adzili kartuzów na swoje ziemie.
N astępny list, z dnia 22.V.1648 r., pochodzi od bpa łuckiego i brzeskiego A ndrzeja G e m b i c k i e g o , a skierow any został do Kazimierza Leona S a p i e h y , w icekanclerza Wielkiego K sięstw a Litewskiego w spraw ie zało żenia klasztoru kartuzów w B erezie3, w którym to w yraża pozwolenie na założenie klasztoru i kościoła w jego diecezji. W następnym liście, z dnia 9.VIII.1648 r., bp A ndrzej G e m b i c k i udzielił zezwolenia na odpraw ienie
1 Por. K artuzi w Polsce, w: Encyklopedia kościelna podług teologicznej
encyklopedji W etzera i W eltego, t. X, W arszaw a 1877, 126—131.
1 Por. Kazim ierz Lew S a p i e h a , w: W ielka ilustrow ana encyklopedja
powszechna, t. XV, W ydawnictwo G utenberga, Kraków , 240.
3 Por. A ndrzej G e m b i c k i , w : Polski słownik biograficzny, t. VII, K raków 1948—1958, 375 n.
2 0 4 k s . H E N R Y K G Z E L L A S V D
Mszy św. w jakim ś godnym pomieszczeniu, dopóki nie zostanie w ybudow a ne oratorium lub kościół. List ten jest skierow any do Braci Zakonu K a rtu zów w Berezie.
W 1649 r. przybyło do Berezy sześciu kartuzów i tak został założony klasztor. W tym roku Polska i L itw a ucierpiały wiele od Kozaków i T ata rów, ale klasztor kartuzów pod wezwaniem Świętego Krzyża nie ucierpiał w czasie tych najazdów .4
Z 1650 r. pochodzi odpis dokum entu fundacyjnego posiadłości zakonu kartuzów w Berezie. D okum ent podpisany dnia 3.1.1650 r. pochodził od K a zimierza Leona S a p i e h y , wicekanclerza Wielkiego K sięstw a Litewskiego. W 1665 r. odbyła się w izytacja generalna, dokonana przez priora P ro w incji Reńskiej o. B artłom ieja G e u b e 1 a i prio ra o. J a n a z M o g u n c j i . W kronice zamieszczono też odpis protokołu wizytacyjnego.
Z 1666 r. pochodzi dekret o odpustach papieża A l e k s a n d r a VII, którego w izytatorzy zakonni nie aprobowali. Tegoż roku został konsekro w any kościół w Berezie przez A leksandra S a p i e h ę , biskupa w ileńskie go 5. Przy tej okazji zostało w m urow ane epitafium n a grobie Kazimierza Leona S a p i e h y , w icekanclerza Wielkiego K sięstw a Litewskiego. Podczas uroczystości konsekracji kościoła w Berezie zostały złożone również zwłoki Paw ła Ja n a S a p i e h y , wojewody wileńskiego. K ronika odnotowuje do kładnie tek sty obu epitafiów.
W 1667 r. został m ianow any nowy p ro k u rato r klasztoru w Berezie o. Józef B o d a n o w i c z , który później został m ianow any przez K apitułę Zakonu rektorem klasztoru w Berezie, a o. J a n A m p h a r został p ro k u ra torem klasztoru. W 1668 r. o. Józef B o d a n o w i c z zrezygnował ze stano w iska, a n a jego m iejsce priorem domu został o. Jan L u b i e t o w s k i , po chodzący z gdańskiego klasztoru. Do Berezy przybyli w izytatorzy zakonni ojcowie Ja n F r e y, prior z Moguncji, w izytator P row incji Reńskiej oraz Ja n B i l s t e i n , p rio r klasztoru kartuzów koło G dańska (było to w 1671 r.). N astępnym priorem klasztoru w Berezie został o. Ja n A m p h a r w 1675 r.
Pierw sza część kroniki zaw iera wiadomości o budowie klasztoru k a rtu zów w Berezie, odpisy listów królewskich, książęcych, biskupich; przynosi również wiadomości o w izytacjach zakonnych, o najazdach Kozaków i T a tarów , o pogrzebach kartuzów i znacznych osobistości. Podaje wiadomości o przybyciu nowych zakonników, o składaniu ślubów, zaw iera też wiele in nych szczegółowych inform acji.
W suplemencie historycznym kroniki znajduje się spis priorów i re k to rów klasztoru Świętego Krzyża w Berezie od 1649 r. Pierw szym rektorem był o. Jan H a g e n, k tó ry poprzednio był rektorem w Moguncji w Prow in cji Reńskiej. Potem n astępują nazw iska priorów i rektorów w raz z k ró tk i mi ich życiorysami. Wylicza się 15 nazw isk najw ażniejszych priorów i rekto rów klasztoru.
W następnej części znajduje się spis profesorów z Berezy, pochodzących z różnych narodowości. Są wymienione 33 nazw iska profesów, 5 nazwisk konwersów profesów i 4 donatów (donati). Jako pierw szy profesję złożył w Berezie L itw in M ikołaj K r z y w o b ł o c k i w 1669 r. (zmarł w 1714 r.).
Interesującym dokum entem jest też spis książąt z rodziny Sapiehów, któ rzy zostali pochowani w kościele kartuzów w Berezie. Jako pierw szy jest w ym ieniony książę K azim ierz Leon S a p i e h a , k tó ry zm arł w 1656 r., a został pochowany w Berezie w 1666 r.
4 Por. Bereza K artuska, w: Encyklopedia katolicka, t. II, Lublin 1976, 283; por. K artuzi w Polsce, w: Encyklopedia kościelna, t. X, 133—135.
5 Por. A leksander S a p i e h a , w: Encyklopedia kościelna, t. XXIV, 371—373.
II. E x tracta ex C hartis C apitulorum G eneralium (ab anno 1415) Drugą część stanow ią odpisy niektórych uchw ał K apituł G eneralnych Prow incji Reńskiej z lat: 1415, 1416, 1417, 1418, 1419, 1420, 1421, 1431, 1433, 1437, 1491, 1492. Odpisy uchw ał zaw ierają polecenia dla przełożonych i pod w ładnych oraz wiele szczegółowych poleceń różnej natury.
III. C hartae C apitulorum G eneralium annorum 15601—1621
Uchwały K apituł G eneralnych z lat: 1560, 1561, 1614, 1620 i 1621 zawie ra ją zachęty do świątobliwego życia, przepisy dotyczące odm aw iania mo dlitw, odpraw iania Mszy św. do Ducha Świętego, do M atki Boskiej oraz przepisy nakazujące modlitwy za poleconych zm arłych.
IV. Privilegia regularium
W czw artej części kroniki podaje się do wiadomości przyw ileje zakonu kartuzów . Na pierw szym m iejscu wym ieniony jest przyw ilej egzempcji. K a r tuzi powołują się n a ten przyw ilej dany jeszcze przez papieża J a n a X X III w 1391 r.
V. O rdinationes Capitulorum G eneralium annorum 1581—1755
P iąta część k roniki zaw iera polecenia K apituł G eneralnych kartuzów z lat 1581—1755. Są to szczegółowe przepisy dotyczące życia zakonnego k a r tuzów. W przepisach od 1585 r. cytuje się także K onstytucje kartuzów . Po lecenia K apituł zaw ierają także przepisy liturgiczne, napom nienia zakonne
i różne polecenia.
VI. G regorii XV Papae epistola ad R. P. B runonem IPH affringues G eneralem Ordinis
List papieża G r z e g o r z a XV jest odpisem listu papieskiego, z dnia 12.VI.1621 r., w pierw szym roku pontyfikatu. Papież dziękuje w nim P rz e łożonemu G eneralnem u kartuzów za gratulacje z okazji w yboru i w yraża nadzieję, że m odlitw y i pokuta zakonu kartuzów będą mu pomagać, on zaś będzie błogosławić zakonowi. Papież zachęca zakonników do świątobliwego życia tym i słowy: „Im itam ini m ajores vestros, dilecti filii, servite Domino in tim ore et laetitia...” *
VU. Epistolae aliquot R. P. G eneralis et Scribae eiusdem
Ta część k roniki zaw iera listy Przełożonego Generalnego zakonu k a rtu zów oraz jego sekretarza. Listy są napisane po łacinie, a tylko jeden list jest w języku francuskim . Pierw szy list Przełożonego Generalnego o. Μ ί ο h a ł a pochodzi z dnia 22.1.1746 r. i był skierow any do priora klasztoru gdańskiego o. Jerzego S c h w i n g e l a. Przew ażają w tej części listy P rze łożonego Generalnego o. M i c h a ł a do priora o. Jerzego S c h w i n g e l a. Na s. 419 podano spis książek, które znajdow ały się w dwóch skrzy niach, podana jest ilość i w artość książek. Biblioteka zakonna w Berezie liczyła 244 książki.
* Historia C entum A nnorum Cartusiae S. Crucis Prope Berezam in
2 0 6 k s . H E N R Y K G Z E L L A S V D
VIII. F ragm enta m inutiora
O statnia część kroniki zaw iera listy przełożonych kartuskich z lat 1735— 1753, napom nienia w izytatorów zakonu oraz inne drobne notatki. Na końcu tej części znajduje się jedno polecenie w izytatora zakonnego w języku pol skim i niemieckim. Ogólnie można powiedzieć, że ta ostatnia część k roniki jest trudniejsza do czytania ze względu na m niej w yraźne p ism o 7.
W artość m anuskryptu
Rękopis Historia C entum A nnorum Cartusiae Prope Berezam in Lithua
nia Sitae jest cennym źródłem historycznym do badania historii Kościoła
katolickiego, historii L itw y i Polski, a przede w szystkim jest w ażnym do kum entem pom agającym poznać historię zakonu kartuzów , który obecnie nie istnieje już w Polsce. M anuskrypt może zainteresow ać praw ników , gdyż zn ajdują się w nim odpisy dokum entów praw niczych i przyw ilejów zakonu. Wśród zarządzeń zakonnych są liczne przepisy liturgiczne, które mogą za interesow ać liturgistów . Odpisy listów przełożonych zaw ierają też wiele drobnych inform acji z życia codziennego. Badanie kroniki może posłużyć do· lepszego poznania ówczesnej kultury.
IL MANOSCRITTO RITROVATO DAL SECOLO XVII, INTITOLAXO „HISTORIA CENTUM ANNORUM CARTUSIAE S. CRUCIS PROPE
BEREZAM IN LITHUANIA SITAE”
II m anoscritto è la cronaca del m onastero S. Croce dei cartusiani da Bereza in Lituania. Contiene anche le trascrizioni dei docum enti e delle lettere. II m anoscritto è ben conservato. E ra scritto in latino. Contiene 45» pagine. Adesso si trova al Sem inario Maggiore a Pieniężno.
II m anoscritto è diviso in otto parti. La prim a p arte contiene la storia di cento anni dei m onastero dei cartusiani a Bereza. II m onastero era fondato all’anno 1648. II principe Casimiro Leone S a p i e h a ha invitato i cartu sia ni a stabilirsi a Bereza et l ’ordinario di Łuck a Brześć A ndrea G e m b i c k i ha permesso dom iciliarsi nella sua diocesi. In questa p arte della cronaca si trovano pure le trascrizioni delle lettere reali, ducali ed episcopali.
Nella seconda p arte dei m anoscritto si trovano le trascrizioni di alcuni decreti dei Capitoli G enerali C artusiani della Tedesca Provincia Superiore degli anni 1415—1492.
La terza p arte della cronaca contiene i decreti dei Capitoli G enerali C artusiani degli anni 1560—1621. Le risoluzioni capitolari esortano i religio si alia vita sacra e contengono varie regole religiose.
Nella q u a rta p arte dei m anoscritto si inform a dei privilegi cartusiani, al prim o posto dei privilegio della esenzione.
Nella qu in ta p arte dei m anoscritto si trovano i decreti dei Capitoli Ge nerali C artusiani degli anni 1581—1755. Questi decreti particolari regolano la v ita religiosa cartusiana.
Nella sesta p arte della cronaca si trova la trascrizione della lettera dei papa G r e g o r i o XV al Superiore G enerale dei cartusiani P. Bruno D’H a f - f r i n g u e s . La lettera papale è la risposta alla lettera g ratulatoria del Su periore Generale.
La settim a p arte dei m anoscritto contiene le lettere dei Superiore Gene rale C artusiano e dei suo segretario. La m aggior p arte della lettere era scri-7 K lasztor kartuzów w Berezie został zam knięty w 1831 r. z powodu udziału m nichów w pow staniu listopadowym. Por. Bereza K artuska, w: En
tta al priore del m onastero a K artuzy P. Giorgio S c h w i n g e l . Sulla pagina 419 si trova l’indice dei libri del m onastero, i quali erano 244.
L’ultim a p arte della cronaca contiene le lettere dei superiori cartusiani. i m oniti dei v isitato ri e a ltri brevi appunti.
Il m anoscritto è una ricca fonte storica per fare una ricerca storica della L ituania e Polonia, della storia della Chiesa cattolica e soprattutto p er lo studio storico dell’ordine cartusiano. II m anoscritto potrebbe essere interes sante anche p e r i giuristi ed i liturgisti, perché contiene molti documenti legali e liturgicL
