R E F E R A T Y
/.
JERZY MANTEUFFEL
W IR D O M O SCI WSIEPfiE 2 2 M R E S U P R P Y R 0 L 0 6 1 I
Dwa w arunki d ecydują o pom yślnym rozw oju każdej nauki — udo
skonalenie m etod b adania oraz świeży dopływ m a te rja łu rzeczowego.
Je ż e li w zakresie m etody b adań szereg znakom itych uczonych w ysu
n ął wiedzę o świecie starożytnym n a jedno z przodujących m iejsc w dziedzinie nauk hum anistycznych, to i w zakresie nowych źródeł koniec ubiegłego oraz stulecie bieżące przyniosły jej ponownie n ad er cenny m a te rja ł historyczny.
Po świetnym rozw oju epigrafiki w stuleciu ubiegłem pow stała nie
dawno i rozw ija się szybko inna dyscyplina pomocnicza, a jest nią papyrologja.
O dkrycia papyrusów , dzięki którym odzyskaliśm y bezpośredni m a
te rja ł historyczny, św iadczący o stosunkach ku lturalno ekonomicznych E giptu od czasów A lek san dra W ielkiego aż do n ajazd u A rabów w stu leciu 7-em, sta ły się bogatem źródłem, z którego poczęły czerpać i spo- żytkow ywać dla swoich celów różne dyscypliny odrębne, M aterjał, udostępniony przez papyrologów dla badań specjalistów w różnych dziedzinach stanow i bezsprzecznie dużą w artpść zarów no dla filologji klasycznej i historji, jak praw a i teologji. Z tego zatem punktu w idzenia jest papyrologja nauk ą pomocniczą, z drugiej jednak strony stanow i ona w szerszym zakresie całość zam kniętą w sobie, skupiającą ponownie w yniki badań na terenie dyscyplin odrębnych, zm ierzają
cych zaś do odtworzenia całok ształtu stosunków praw no-historycz- nych i kultu raln y ch tej w ażnej prow incji św iata hellenistyczno- rzymskiego.
Z całego obszaru Im perjum Rzymskiego jedynie w arunki klim atyczne E giptu sp rz y ja ły zachow aniu się św iadectw bezpośrednich o życiu w starożytności, pod postacią papyrusów z pismem greckiem i łaciń- skiem, papyrusów egipskich w piśmie hieroglificznem, hieratycznem . demitycznem i koptyjskiem , wreszcie aram ejskich, hebrajskich, p e r
skich oraz arabskich,
W obrębie tego m ate rja łu grapę liczebnie najbogatszą, stanow iącą w sobie pew ną całość zam kniętą, a posiadającą obok egipskich n a j
w iększą w artość dla h istorji kultury, stanow ią p apyrusy greckie z drob
nym zaledw ie dodatkiem tekstów łacińskich,
Filołogja zawdzięcza im znaczne rozszerzenie znajom ości litera tu ry greckiej, zw łaszcza w okresie aleksandryjskim , Niemniej może cen
nym jest bogaty zasób językow y z okresu powszechnego, k tóry przy
czynił się do lepszego poznania dalszych etapów w rozw oju języka greckiego, d ając zarazem możność ponownego naw iązania nici p rze
rw anej w jego histo rji rozwojowej,
H isto rją staro żytn a i praw o zdobyły dzięki nim bogate archiwum, zaw ierające pierw szorzędny m a te rja ł do odtw arzania h isto rji gospo
darczej i adm inistracji w starożytności,
Teologja, wreszcie, zyskała obok nowych źródeł do h isto rji pierw szych wieków chrześcijaństw a — możność ściślejszej interp retacji ksiąg Notvego Testam entu,
Ciekawy m a te rja ł folklorystyczny i nowe teksty, dotyczące różnych prądów religijnych, oraz św iadectw a bezpośrednie o życiu pryw atnem stanow ią cenne przyczynki dla historji rozw oju kulturalnego ludzkości.
2 W I A D O M O Ś C I W S T Ę P N E Z Z A K R E S U P A P Y R O L O G J I 2 3 5
I. ODKRYCIA PAPYRUSÓW ,
W dziejach odkryć papyrusow yeh w yróżniają się trz y okresy, z k tó
rych ostatni trw a aż do dni obecnych.
Pierw sze odkrycie greckiego dokum entu w kursyw ie n astąpiło je
szcze w stuleciu X V III; nabył go k a rd y n a ł Borgia, opublikow ał zaś uczony duński M ikołaj S cho w 1), p o d k reślając zarazem doniosłość tego rodzaju dokum entów dla badań naukowych.
N astępne, równie przypadkow e jeszcze zdobycze n a tem polu, p rzy noszą pierw sze dziesięciolecia w, XIX; są to przew ażnie dokum enty greckie z okresu Ptolem euszów.
Z r, 1877 rozpoczyna się okres drugi, z którego pochodzą przew ażnie papyrusy, odnalezione przez ludność tubylczą w m iejscowości Fayûrn.
M a te rja ł pochodzący z tych odkryć przeszedł za pośrednictw em w ładz konsularnych, częściowo zaś h an d larzy egipskich do muzeów i bibliotek Paryża, W iednia, Londynu, Rzymu, L ejdy i Berlina.
W trzecim z kolei dopiero okresie sami badacze starożytności, w spo
m agani przez zasobne instytucje naukowe, rozpoczynają poszukiw ania planow e n a terenie środkowego i górnego Egiptu. Po próbach bezsku
tecznych W łochów pom yślny początek poczynił egiptolog angielski, F linders P etrie; w 1. 1889/90 znalazł on w Gurob trum ny egipskie, spo
rządzone ze starych zwojów papyrusow yeh, i spożytkow ał ten m ater
jał dla cellów naukowych.
W 1. 1895/6 zaczynają się dalsze poszukiwania, prow adzone przez uczonych europejskich w sposób bardziej system atyczny i z większym n akładem zasobów mateirjalnych. Anglicy, H ogarth, G renfell i Hunt, z polecenia E gypt E xploration F u nd rozpoczynają poszukiw ania w oko
licach Fayûm . N astępny zaraz rok przynosi epokowe odkrycie G ren- fell‘a i H u n t’a w Oxyrhynchos, a w l . 1898/9 ciż sami uczeni odkryli nieznane wioski n a terenie półn.-wschodn. Fayûm 'u. W roku n astęp nym, prow adząc poszukiwania z polecenia uniw ersytetu K alifornijskie
go, z n a jd u ją oni w Tebtunis m um je krokodylów , w ypełnione zwojami papyrusów greckich. W 1, 1901/2 prow adzą dalsze prace w Tebtunis, następnie zaś w Hibeh, ponaw iając kilkakrotnie ekspedycje! do Egiptu,
C h a rta p a p y ra c e a graece s c r ip ta M u s e i B o rg ia n i. Nic. Schotw. R zym 1788.
2 3 6 W IA D O M O Ś C I W S T Ę P N E Z Z A K R E S U P A P Y R O L O G J I 3
Uczeni francuscy, Jouget i Lefebvre czynili w r. 1901 poszukiw ania na terenie Fayûm 'u, w roku zaś następnym z n a jd u ją karton aż z n ekro
poli w M agdola, poezem dokonują odkryć w środkowym Egipcie.
W r. 1905 znalazł Lefebvre ów słynny rękopis, zaw ierający kom edje M enandra i duży zbiór aktów greckich z okresu bizantyjskiego.
W łosi, Schiaparelli i Breccia, czynili poszukiw ania w Herm upolis.
Z polecenia Muzeów Berlińskich w r. 1898'9 u d a ją się do Egiptu W ilcken i Schäfer, gdzie dokonują odkryć w H erm upolis, poezem Ru- bensohn w A busir, n a terenie F ay û m 'u oraz na wyspie Elephantynie.
W 1, 1902 Schubart i Viereck poszukiw ali papyrusów w Fayûm , a egiptolog niemiecki, B orchardt, odkrył w A busir zwój z utworem Tym oteusza, stanow iący zarazem n a jsta rsz y egzem plarz książki grec
kiej. Niezależnie jednak od ekspedycyj uczonych europejskich ludność m iejscow a prow adzi n a w łasną rękę poszukiw ania tych tekstów w róż
nych okolicach kraju.
Tą zatem drogą, k orzy stając z usług an tykw arjuszy egipskich, sze
reg bibljotek w większych ośrodkach kulturalnych Europy i Am eryki p rzyszedł do posiadania m niejszych zbiorów.
R zadko jed n ak od n ajdu je się papy ru sy w stanie odpowiednim do bezpośredniego badania przez specjalistów . W iększość z nich, pocho
dząc z rumowisk, karton ażu trum ien egipskich i t. p., wym aga żmudnych zabiegów konserw atorskich, któ re niejednokrotnie um ożliw iają dopiero dokładne odcyfrowanie tekstu. D ługoletnie doświadczenie konserw a
torów w m uzeach europejskich przyczyniło się wszakże do znacznego ulepszenia tej techniki, na specjalne wyróżnienie zasługują zaś wyniki osiągnięte w tej dziedzinie przez konserw atora m uzeum berlińskiego, Ibscher'a.
T eksty te, pochodzące z odkryć papyrusow ych, d ad zą się podzielić n a dwie grupy. Do pierwszej należą fragm enty utw orów literackich, którem i w pierwszym rzędzie in teresu je się filologja, do drugiej, liczebnie znacznie p rzew ażającej, papyrusy zaw ierające dokum enty dyktow ane potrzebam i życia codziennego, nieraz jednak ścisłej grani
cy przeprow adzić się nie daje.
D ruga ta grupa, zaw ierająca dokum enty urzędow e i pryw atne, listy, rachunki i t. p'., mimo pozornie m ałej w artości posiada jednak znacze
nie b ardzo doniosłe, gdyż one św iadczą w łaśnie o stosunkach życia w starożytności, w wielu jego przejaw ach poznawanego dopiero tera z dokładniej. N iezw ykłą też w artość posiada ta w łaśnie grupa tekstów d la poznania historji rozw oju języka greckiego — w nich odzyskaliśm y mowę potoczną z okresu, k tó ry przek racza 10 stuleci.
Zachował się w nich język różnych w arstw i klas ludności greckiej:
obok tekstów popraw nych i mowy, jaką posługiw ały się w arstw y w y
kształcone, posiadam y dokumenty, gdzie zarówno język w ulgarny, jak i styl nieurobiony zd ra d z a ją auto ra z pośród szerokich m as ludu. Treść ich stanow i niezm iernie obfite źródło dla badań historyka i praw nika.
N iezależnie od papyrusów zw racają nam piaski egipskie szczątki pism a greckiego, utrw alonego na innym m a te rj ale piśmiennym. S ą to skorupy gliniane, t. zw. ostraka, którem i posługiw ała się zwłaszcza ludność uboższa, oraz tabliczki drew niane lub m etalow e, z których
pierwsze m iały szeroki© zastosow anie w szkolnictwie, drugie zaś o d gryw ały znaczną rolę w zabobonie i m agji.
W obec tego jednak, że m a te rja ł jako taki roli decydującej tu ta j nie odgrywa, p apyrusy zaś stanow ią grupę p rzew ażającą liczebnie, cały ten zespół źródeł p rzeszedł do dziedziny badań papyrologów.
P ublikacje tych tekstów o charak terze zbiorowym — gdyż jedynie 0 nich m ożem y tu ta j mówić — wychodzą w trzech rodzajach.
G rupę pierw szą stanow ią publikacje, zaw ierające tek sty pochodzą
ce z danej miejscowości. Podział taki posiada pewne cechy dodatnie, możliwy jest jednak oczywiście tylko p rzy większych odkryciach.
W iększość publikacyj angielskich posiada ten w łaśnie charakter, Do grupy następnej wchodzą w ydaw nictwa, zaw ierające teksty z różnych miejscowości, należące zaś obecnie do zbiorów danego m u
zeum.
Trzecią, w reszcie — to w ydaw nictw a, k tóre różnią się od poprze
dnich przez w prow adzenie w obrębie m ate rja łu opublikowanego po
działu system atycznego.
Publikacje niemieckie p o siad ają przew ażnie ten charakter.
W iększość w ydaw nictw zbiorowych posiada obok. dokum entów frag
m enty literackie. Jed y n ie fragm enty, posiadające większą w artość dla histo rji literatu ry , stanow iące zarazem większą w sobie całość, zostały w ydane osobno. Zazwyczaj p osiad ają te publikacje całkow itą lub częściową przynajm niej rep rod u kcję tekstu, co pozw ala szerszym ko
łom uczonych n a prow adzenie badań źródłowych, rzad ko wszakże zdolną jest całkowicie zastąpić oryginał, bez którego w m iejscach zniszczonych trudno jest się obejść.
Publikacje zbiorowe posiadają również zazwyczaj próbki ciekaw ych tekstów , czy pod względem treściowym, czy paleograficznyir; cał
kowite zaś reprodukcje opublikowanego m aterjału p osiad ają w y d a
w nictw a British M useum (t. I — III), Insty tu tu Papyrologicznego w Lille i Bibljoteki Państw ow ej w M onachjum , jak rów nież starsze publikacje francuskie i holenderskie, które jednak technicznie są dzi
siaj zupełnie przestarzałe.
W ostatnich czasach pow stały przy niektórych uniw ersytetach spe
cjaln e In sty tu ty Papyrologiczne, w których sk up iają się obok badań ściśle paleograficznych stu d ja w dziedzinie praw a i historji sta rożytnej, Doskonale zaopatrzony dział publikacyj papyrologicznych posiada In sty tu t dla S tudjów A ntycznych oraz D ział P apyrusów w No
wem M uzeum w Berlinie, w A nglji zaś British M useum. Specjalne In sty tu ty — w e F ran cji posiadał uniw ersytet w Lille, In sty tu t ten został obecnie przeniesiony do P aryża, Niemcy m ają je w M onachjum 1 H eidelberdze, a W łochy w M edjoianie.
II.
ZBIORY I PU B L IK A C JE TEKSTÓW . A nglja i A m eryka.
A nglja, k tó ra najw yd atn iej finansow ała w ypraw y naukowe do Egip
tu, posiada też obecnie najw iększe zbiory papyrusów , Londyn posiada je w British Museum, O xford w Bibliotece B odlejańskiej i Q ueen's
4 W IA D O M O Ś C I W S T Ę P N E Z Z A K R E S U P A P Y R O L O G J I 2 3 7
2 3 8 W IA D O M O Ś C I W S T Ę P N E Z Z A K R E S U P A P Y R O L O G J I 3
College i Dublin w T rinity College. Pozatem istnieją zbiory pry w a
tne lorda A m h erst'a w Londynie i R ylands L ibrary w M anchesterze.
W ydaw nictw a angielskie ro zp a d a ją się na trzy grupy:
a) Publikacje E gypt E xploration Fund, które w r, 1920 zostało przekształcone n a Eg. Expl. Society. R edag ują je G renfell i Hunt.
b) W ydaw nictw a British M useum, rozpoczęte przez K enyon'a, pro
wadzone zaś w dalszym ciągu przez Bell'a.
c) Publikacje innych zbiorów pod red a k c ją GrenfelTa, H unt'a, Ma- haffy, Sm yly i innych,
Publikacje:
a) E gypt E xploration Fund (Society) :
(P. О ху), The O xyrhynchus Papyri, G r e n f e l l , H u n t , Oxford, t. I (1898) — XVI (1924) przy w spółpracy В e l Га; po zgonie G ren- fell'a w ydaje je sam H unt; t. X V II w yjdzie w najbliższym czasie;
t. V, XI, X III i XV zaw ierają wyłącznie tek sty literackie.
(P. F ay ) Fayûm Towns and their Papyri, G r e n f e l l , H u n t , H o g a r t h , t. I, O xford — Londyn 1900.
(P. Hib.) The Hibeh Papyri, G r e n f e l l , H u n t, t. I, Londyn 1906.
b) British Museum *)
(P. Lond.) Greek Papyri in the British Museum, K e n y o n , B e l l , t. I (1893) — V (1917). Londyn.
R eprodukcje t. I — III (1893 —■ 1907).
Ciąg dalszy tego w ydaw nictw a zaw iera podział grupowy; dotąd wyszło; J e w s and Christians in Egypt, The Jewish Trubles in A le x a n dria and the Athenasian controversy illustrated by tex ts b o m Greek Papyri in the British Museum, B e l l , C r u m (teksty k o p ty jskie), Lon
dyn 1924, j
Osobno w yszły w ażniejsze tek sty literackie :
Aristotle on the Constitution of A th ens, K e n y o n , O xford 1891 (dwa w ydania), cz. II całkow ita reprodukcja.
The poems of Bacchylides from a papyrus in the ß r . Mus. К e- n y o n , Londyn 1897, cz. II — reprodukcje,
c) Inne w ydaw nictw a :
(P. Grenf, I) A n Alexandrian Erotic Fragment and other Greek Papyri chiefly Ptolemaic, G r e n f e l l , O xford, 1896.
(P. Grenf. II) N ew Classical Fragments and other Greek and Latin Papyri, G r e n f e l l , Hunt, Oxford, 1897.
(Rev. P.) Revenue— Laws of Ptolem y Philadelphus G r e n f e l l , M a h a f f y, Oxford, 1896.
(P. Amh.) The A m h e r s t Papyri, G r e n f e l l , H u n t , Londyn, t, I (1900) —■ II (1901) (t. I zaw iera w yłącznie teksty teologiczne i li
terackie) ,
ł ) D aw niejsze .zbiory В r i t. Mms. wyszły· w w ydaniu: J . F o r s c h a l l , D e sc rip tio n o f th e G r ee k P a p y r i in th e B r it. M u s. I L ondyp 1839.
(P. Petrie) The Flinders Petrie Papyri, M a h a f f y, S m у 1 у, Du
blin, t. I (1891) — III (1905), A ppendix 1894, oraz ciąg dalszy tej publikacji:
(P. Gur.) Greek Papyri from Guroh, S m y ly , Dublin 1921,
(P. Ryl) Catalogue of the Papyri in the John R ylan ds Library, H u n t , J o h n s o n , M a r t i n , M anchester — Londyn, I (1911) —■
II (1915), t, I zaw iera wyłącznie tek sty teologiczne i iiterackie.
O statnio również A m eryka rozw inęła energiczną ak cję w kierunku poszukiw ania papyrusów . Niemal każda bibljoteka uniw ersytecka, po
siada drobniejsze zbiory, większe zaś zn ajd u ją się w New-Yorku, Chi
cago, K alifornji, B erkeley i Michigan.
Publikacje:
W ydaw nictw o Univ. of California :
(P, Teb.) The T ebtunis Papyri, G r e n f e l l , H u n t , G o о d s p e e d, S m y ly , Londyn I (1902) — II (1907).
W yd, Univ. of Chicago :
Greek Papyri from the Cairo M useum together with papyri of R o man Egypt from american collections, G o o d s p e e d , Chicago, 1902-
•
W yd, Cornell U niversity:
Greek Papyri in the Library of Cornell University, W e s t e r m a n n , K r a e m e r, New-York, 1926.
Pozostałe pap y ru sy ze zbiorów am erykańskich opublikowano, względnie omówiono dopiero w czasopism ach filologicznych, iak Stud, in Class. Philology i Trans. Am. Phil. Ass. oraz w A egyptus Zapowiedziane są w najbliższym czasie publikacje zbiorowe.
Drugie m iejsce zajm ują Niemcy. N ajw iększe zbiory papyrusów z n a jd u ją się w Berlinie (Neues M useum), m niejsze zaś niem al, że we wszystkich m iastach uniwersyteckich.
Na czoło publikacyj niemieckich w ysuw ają się w ydaw nictw a m u
zeów berlińskich. Istnieje tam specjalna kom isja dla opracow ywania nowych tekstów, w skład której wchodzą: W ilamowitz, Erm an, N o r
den, W ilcken, Schäfer i Schubart. In sty tu ty papyrologiczne istnieją w M onachjum (kier.: W enger, Otto) i Heidelberdze.
Publikacje : 1. Berlin.
(B. G, U.) Aegyptische Urkunden aus den (Königlichen) Staatlichen Museen zu Berlin, Griechische U rkunden, W i l c k e n , K r e b s , V i e r e c k , S c h u b a r t , P, M, M e y e r oraz inni.
Berlin I (1895) — IV (1912) wyd. litografowane,
Z aw ierają one dokumenty, pochodzące z różnych okresów, bez po
działu system atycznego.
6 W I A D O M O Ś C I W S T Ę P N E Z Z A K R E S U P A P Y R O L O G J I 2 3 9
D odatek stanowi: Elephantine — Papyri, R u b e n s o h n , Berlin 1907.
Publikacje te w ychodzą obecnie w formie zmienionej jako:
B. G, U, V., Der Gnomon des Idios Logos, S e с к e 1, S c h u b a r t , B erlin 1919,
В. G. U. VI, Papyri u, Ostraka der Ptolemäer zeit, S c h u b a r t , K ü h n , Berlin, 1922,
B, G, U, VII, Papyri u. Ostraka aus Fayüm, V i e r e c k , Z u c k e r , Berlin, 1927,
Osobno zostały w ydane teksty literackie :
(В, К, T ,), Berliner Klassikertexte I (1904) —- V II (1923) S c h u b a r t , D i e l s , K a l b f l e i s c h , S c h ö n e , A r n i m, W i l a m o w i t z, S c h m i d t , K u n s t — zaw ierają:
zesz, 1, K om entarz Didymosa, 2, K om entarz do T h eateta P la tona, 3, Teksty m edyczne, 4. H ieroklesa, 5, F ragm enty epickie, elegji, liryki i dram atu, 6, T eksty starochrześcijańskie, 7. F ragm enty reto
ryczne.
K om entarz Didym osa oraz do T h eateta w yszły również w rep ro dukcji całkow itej, Berlin, 1905.
Osobno w ydano :
Der Timotheus Papyrus (Wiss, V eröfftl. d, dt. O rient-G es, zesz. 3) W i l a m o w i t z , B erlin 1903; zaw iera całkow itą reprodukcją.
N iezależnie od tego część tekstów, zwłaszcza literackich, została ogłoszona w Spraw ozdaniach Pruskiej A kadem ji Umiejętności.
Zbiory p ry w atn e :
Griechische T e x te aus A e g yp ten , P, M, M e y e r , cz, 1, P ap y ri d.
N eutestam entlichen Sem inars d. Univ. Berlin, cz. II O straka d. Samm
lung Deissmann, Berlin, 1916.
Hamburg.
(P, Hamb.) Griechische Papyrusurkunden der Hamburger Staats- и.
Universitätsbibliothek, Р. M. M a y e r , I (1911) — III (1924).
Heidelberga ;
1) Veröffentlichungen aus d. badischen Papyrus-Sammlungen, D e i s s m a n n , B i l a b e l , B e c k e r , G e r h a r d t , G r a d e n - w i t z , H eidelberg I (1905) — IV (1917).
2) Sitzungsberichte d. Heid. A kad. d. W iss.
3) In sty tu t Papyrologiczny założony w r, 1920 w ydał w 1. 1920—22 6 zeszytów.
Fryburg :
Mitteilungen aus d. Freiburger Pap.-Sammlung 1. L ite ra risc h e Stücke—A 1 y; Ptolem äische K leruehen U rkunde, G e t z e r , 2. J u ris ti
sche T exte aus röm ischer Zeit, P a r t s c h , 1914.
2 4 0 W IA D O M O Ś C I W S T Ę P N E Z Z A K R E S U P A P Y R O L O G J I 7
Giessen :
1) (P. Giss.) Griechische Papyri im M useum des Oberhessischen Ge
schichtsvereins z u Giessen K o r n e m a o o , P . M . M e y e r , E g e r , T eubner. I 1 (1910) — 3 (1912).
2) Mitteilungen d. Giessener Universitätsbibliothek I, Griechische P ap.-U rkunden aus P to lem äer u. Röm erzeit, Kling 1924, (Teksty w y
dane dotychczas w czasopism ach m a ją być ponownie opracow ane w tem wydaw nictw ie).
3) (P, Ja n d .) Papyri Jandanae — K a l b f l e i s c h w raz z uczniami, T eubner I (1912) — IV (1914).
Halle :
(P. H al.) Dikaiomata, A uszüge aus alexandrinischen Gesetzen и.
Verordnungen in einem Papyrus d. phil. Seminars Univ. Halle, Berlin, 1913 (anonimowo).
Lipsk :
(P. Lips.) Griechische Urkunden d. Papyrussammlung zu Leipzig, M i 11 e i s, W i 1 с к ei n, t. I, T eubner 1906.
Monachjum :
(P. Mon,) Veröffentlichungen aus d. Pap.-Sammlung d. K. Hof- u.
Staatsbibliothek zu München, B yzantinische P apy ri, H e i s e n b e r g , W e n g e r , Lipsk — B erlin 1914.
cz. II zaw iera całkow ite reprodukcje.
In sty tu t Papyrologiczny w ydaje i
2) Münchener Beiträge zur Papyrusforschung и. Rechtswissen
schaft, W e n g e r , O t t o , M onachjum , I (1915) — VI I I (1925), Strassburg :
1) (P, Strassb.) Griechische Papyrus d. Kais. Univ.-—u. LandesbU bliothek zu Strassburg, P r e i s i g k e , Lipsk 1 ,1 — 3 (1906 — 12) — II (1920).
Ciąg dalszy tej publikacji opracow uje obecnie uczony francuski, Collomp.
2) Griechische u. griech.-demotische Ostraka des Univ.- u. Landes- bibliothek zu Strassbarg, V i e r e c k , S p i e g e 1 b e r g, cz. I, teksty, Berlin 1923.
3) W ażne prace z zakresu papyrologjï zaw ierają również spraw o
zdania T-wa Naukowego w Strassburgu (Schriften d. W issenschaftli
chen G esellschaft in Strassburg),
Ożywiona p rac a w dziedzinie papyrologji rozw ija się obecnie we W łoszech. W iększe zbiory papyrusów istn ieją w Rzym ie, Turynie, Florencji' i Neapolu, N ajw ażniejsze z w ydaw nictw w łoskich są publi
8 WIADOMOŚCI W STĘPN E Z ZAKRESU PA PY RO LO G JI 241
k acje florentyńskie pod red ak cją Com paretti, a obecnie Vitelli, Nowe stale m a te rja ły w ydaje Société Ita lia n a w opracow aniu V itelli oraz innych. In sty tu t Papyrologiczny, k tó ry zn ajd u je się w M edjolanie, prow adzą C alderini oraz Francisci.
W y daw nictw a ; R z y m :
(P. Vat.) *) Classicorum auctorum e Vaticanis codicibus editorum collectio, A. M a i , t. IV (1831) str, 442 in. i V. (1833) str. 350, 600.
T uryn :
(P. Tor.) *) Papyri Graeci Regii Taurinensis Musei Aegyptii, P ars a lte ra . M emorie della R. A ccadem ia di Torino, A. P e y r o n , Turyn, t. I (1826) — II
M aterjały , pochodzące z nowszych odkryć, są przechowyw ane we Florencji, częściowo zaś w M edjolanie :
(P, Flor.) Papiri Greco-Egizii della R. Accademia dei Lincei. Papiri Florentini, C o m p a r e t t i , V i t e l l i , M edjolan I (1906)—III (1915),
(P. S, I.) Publicazioni délia Società Italiana per la ricerca dei P a piri greci e latini in Egitto. P ap iri greci e latini, V i t e l l i , Florencja I (1912) — V II (1925).
Papiri Milanesi, M edjolan 1922 w Serie scientifica, w ydaw anej przez „A egyptus".
M edjolański In sty tu t Papyrologiczny w ydaje Studi della Scuola Pa- pirological (1915)— IV, 4 (1926), m. i. w yszły ku rsy A. C a l d e r i n i
1915/6 — 1921/2 oraz F r a n c i s c i 1919,20.
G rupę odrębną stanow ią zwoje H erkulaneńskie, przechowyw ane w Neapolu. Opublikowano je w następujących w ydaw nictw ach:
Herculanensium voluminum quae supersunt, Neapol I (1793) — XI (1855), (wyd. p rzestarzałe).
Ponownego w ydania po d jął się В a s c i.
Papiro Ercolanese, M ed jo lan I (1914) (z rep rod u kcją).
osobno zostało w ydane :
Papiro Ercolanese inedito, C o m p a r e t t i , T u ry n 1875 oraz opra
cowanie angielskie:
Fragmenta Herculanensia a descriptive catalogue of the Oxford copies of the Herculean Rolls, S c o t t , O xford 1885.
F ra n c ja posiada zbiory papyrusów w P aryżu —w Louvrze oraz w Bi
bliothèque N ationale, w Instytucie Papyrologicznym , założonym w Lil
le, przeniesionym zaś obecnie do P aryża, oraz w Strassburgu. In sty tu t prow adzi Jouguet. W ybitną rolę odgryw ają również uczeni francuscy w zarządzie i w ydaw nictw ach muzeów w K airze i A leksandrji.
2 4 2 W IA D O M O ŚC I W S T Ę P N E Z.’ZA K R E S U P A P Y R O L O G JI 9
1) Dokumenty greckie z okresu Pitoiemeusizów, zawarte w starych wydawnictwach (oznaczonych gwiazdką) w ychodzą obecnie w nowem opracowaniu W i l c k e n ' a — Urkunden d. Ptolomäerzeit (U. P. Z.).
W ydaw nictw a:
Die Pariser Papyri des Fundes El-Fayûm, W e s s e l y , W iedeń 1889 (w D enkschriften d. К, А к d. W iss. Phil.-hist. Kl, t, 37).
Corpus Papyrorum Aegypti, cz. III, P apyru s grecs du Louvre, R ε ν i 11 o u t,
(P,, Reinach) Papyrus grecs et démotiques. R e i n a c h , S p i e g e l b e r g, de R i c c i , P aryż 1905.
(P. Par.) *) Notices et textes des Papyrus grecs du M usée du Louvre et de la Bibliothèque Impériale et autres bibliothèques, B r u n e t de P r e s 1 e. t. XV III, P ary ż 1.865; cz. II zaw iera reprodukcje.
Osobno zostały opublikowane tek sty literackie:
(P, Did.) Un papyrus inédit de la bibliothèque de M. Ambrosie Firmin — Didot, W e i l , P ary ż 1879,
Papyrus de Ghoran, J o u g u e t w B. C. H. 1906.
P ap y rusy pochodzące z nowszych odkryć należą do In sty tu tu P a- pyrologicznego uniw. Paryskiego.
(P. Lille) Papyrus grecs. J o u g u e t , C o l l a r t, L e s q u i e r , X o u a 1, t. I 1 — 3, P ary ż 1907 — 1923.
(P. M agd.) t. II cz. .1 tego w ydaw nictw a zaw iera P apy rus de Mag- dola w wyd. II, P ary ż 1912, cz. 2 reprod u kcje (wyd. pierw sze wyszło w В. C. H. 1902—3).'
Papyrus de Théadelphie, J o u g u e t , P aryż 1911 — Suppl. 1912.
W ażnem dla papyrologji jest również czasopismo B ulletin de Cor
respondance H ellénique.
A u strja posiada p ap y ru sy pochodzące z daw niejszych odkryć. P rz e w ażna ich część, stanow iąca zbiory b, arcyksięcia R ainera, znajd uje się w W iedniu, w Bibliotece Państw ow ej. P race z zakresu papyro- logji i dziedzin pokrew nych koncentrują się w wielkiem wydawnictwie, redagow anem od r. 1902 przez W essely'ego, p, t. Studien zur Palaeo- graphie u. Papyruskunde.
W ydaw nictw a:
1) Mitteilungen aus d. Sammlung d. Papyrus Erzherzog Rainer, W ie
deń I (1 88 7 )— VI (1897).
Oprócz publikacyj zaw iera to w ydaw nictwo rozpraw y z tego z a kresu, W ydaw ał je K arabacek przy w spółpracy W essely’ego, Gom- p e rz ’a i K ra ll’a.
2) Führer durch die A usstellung Papyrus Erzherzog Rainer, W ie
deń 1894. Zaw iera działy: egipski — K rall, grecki — W essely, a ra b ski — K arabacek.
3) Studien zur Palaeographie u. Papyruskunde. W e s s e l y , Lipsk I (1902) — X X III (1922).
W ydaw nictw o to um ieszcza obok publikacyj papyrusów · również rozpraw y i obszerniejsze p race z tego zakresu oraz bibliografię papy- rologiczną.
1 O W IA D O M O ŚCI w s t ę p n e z Z A K R E S U P A P Y R O L O G J I 2 4 3
W publikacji tej w yszły :
t. V Corpus Papyrorum Hermopolitarum, W e s s e l y , Lipsk, 1905.
t. XX i XXII Catalogus Papyrorum Raineri, p. 1 — 2, W e s s e l y , Lipsk 1920 — 22.
(od r. 1922 częściowo finansuje ją rz ą d czesko-słow acki).
4) Corpus Papyrorum P.aineri, W e s s e l y , M i 11 e i s, W iedeń, 1895 (zawiera dokum enty praw nicze).
W ażne publikacje m a te rja łu papyrologicznego zaw ierają również spraw ozdania W ied. Ak. Um, (Denkschriften d. K. Ak. d. W ies).
Znaczna część papyrusów pochodzących z nowszych odkryć pozo
s ta ła w Egipcie i zn ajd u je się w M uzeach w K airze i A leksandr ji.
Zbiory te w ychodzą w opracow aniu uczonych francuskich, angielskich, włoskich, am erykańskich oraz niemieckich. W A lek san d rji wychodzi czasopismo w ydaw ane przez Société Archéologique. Redagow ał je G.
Botti, obecnie zaś E. Breccia. A lek sąn d rja I (1898) — XX, (1925).
W y daw nictw a :
Catalogue général des antiquités égyptiennes du Musée du Caire.
G reek Papyri, G r e n f e l l , H u n t , O xford 1903,
Papyrus grecs d'époque byzantine J . M a s p e r o . K airo I (1911) — III (1916).
Zenon Papyri, E d g a r , I — II, Kairo 1925 — 7.
Fragments d'un manuscrit de Menandre, L e f e b v r e , K airo 1907, Papyrus de Menandre, L e f e b v r e , K airo 1911 (wyd, pow tórne z całkow itą reprodukcją).
Griechische Urkunden d. Aeg. Mus. zu Kairo, P r e i s i g k e , S tra ss
burg, 1911 (w Schriften d. W iss, Ges. in Strassburg, Nr, 13),
Greek Papyri from the Cairo M useum, G о о d p e e d. (por. publ.
am erykańskie).
Z pom niejszych kolekcyj papyrusów w ypada wymienić następujące:
R osja posiada je w P etersburgu (E rm itaż i Biblioteka P u b lic z n a )1), w Moskwie (Muzeum Sztuk Pięknych), dawne zbiory Goleniszewa, p apy ru sy Ros, Ak. Um., wreszcie zbiory p ryw atne Lichaczewa, Tura- jew a i Zeretelli'ego.
Teksty te b yły do tąd rozproszone w czasopism ach i w spraw ozda
niach Ros. Ak. Um. oraz w „Ż um alu" Min. Ośw. Zeretelli, K rüger i J e rn s te d ł zapoczątkow ali obecnie w ydaw anie publikacji zbiorowej.
W ydaw nictw a:
Papyri Russischer u. Georgischer Sammlungen, z czego w yszedł już t. I: „Literarische P a p y ri“ , Z e r e t e l l i , K r ü g e r , Tiflis 1925 (wyd, litograf owane bez reprodukcyj, kom entowane w języku niemieckim).
2 4 4 W IA D O M O Ś C I W S T Ę P N E Z Z A K R E S U P A P Y R O L O G JI 1 1
1) C a ta lo g u e d e s m a n u s c r its g rec s d e la B ib l lm p . P u b l. St. P é te rsb o u rg 1864 (zawiera 9 papyrusów z reprodukcjami litograf icztnemi).
Zbiory szw ajcarskie z n a jd u ją się w Genewie oraz Bazylei, Papyrusy genewskie w y dał Nicole, jed en z pierw szych pracow ników n a tej niwie.
Publikacje:
(P. Gen.) Les papyrus de Genève, N i c o l e , t. I P ap yru s grecs.
A ctes et lettres. Genewa 1896.
T e x te s inédits de la collection papyrologique de Genève, N i c o l e , G enew a 1908.
Papyrusurkunden d. Öffentlichen Bibliothek der Univ. zu Basel, R a · b e i , S p i e g e l b e r g , Berlin 1917.
H oland ja posiada cenne papyrusy, pochodzące z odkryć daw niej
szych. Z n ajd u ją się one w Lejdzie.
W ydaw nictw a:
(P. Leyd.) *) Papyri graeci Musei Antiquarii Lugduni Batavi. L e u - v e n s , L ejda I (1843) — II (1885).
Lettres à M. Letronne sur les papyrus bilingues et grecs e. t. c. du M usée de Leide, R e u v e n s , Troisièm e lettre, P apy ru s grecs, L ejda
1830.
P ap y ru sy ze zbiorów szwedzkich zn ajd u ją się w Sztokholmie - Papyrus graecus Holmiensis, L a g e r c r a n t z , Lipsk 1903, norw e
skich zaś w Oslo — Papyri Osloenses, fase. I. M agicae P apyri, E i t r e m , Oslo 1925 (kom entarze angielskie).
Belgja, wreszcie, posiada zbiór w B rukselli i D an ja w K openhadze:
tek sty te nie w yszły jednak do tąd w w ydaniu zbiorowem.
T ak oto przedstaw ia się obraz w spółczesnych publikacyj z zakresu papyrusów greckich. Niezależnie jednak od w ydaw nictw zbiorowych spora część poszczególnych fragm entów, zw łaszcza zaś drobniejszych tekstów literackich, została opublikow aną w rozm aitych czasopism ach fachowych, księgach jubileuszowych i t. p, O rjen ta cja w tym ta k już dzisiaj m a te rjale obszernym jest znacznie utrudnioną, aby zaś ponie
k ą d to zadanie ułatw ić pow stały specjalne organy, poświęcone studjom papyrologicznym .
III. D ZIEŁA PO D ST A W O W E I CZA SO PISM A .
W Niemczech zadanie to spełnia pismo p. t. A rchiv für Papyrusfor
schung und verwandte Gebiete, założone w r. 1901 oraz w ydaw ane przez jednego z najw iększych papyrologów, U lryka W ilckena, przy w spółpracy szeregu uczonych niemieckich i zagranicznych. Pismo po wyższe w yd aje firm a Teubnera, d o tąd zaś wyszło tomów 8, I (1901)—
V III (1926) oraz dwa dodatki, zaw ierające prace Rostowcewa (1910) i E. M ayera (1925). ,.Archiv" zamieszcza a rty k u ły specjalne, recenzje, korekty do w ydanych i publikacje nowych tekstów , a n ad to n a stęp u
jące referaty perjodyczne:
P r z e g lą d H isto rj'czn y . T . — V I, 2 8
1 2 WIADOMOŚCI W ST ĘPN E Z ZAKRESU PA PY R O L O G JI 2 4 5
2 4 6 W IA D O M O ŚC I W S T Ę P N E Z ZA K R E S U P A P Y R O L O G JI 1 3
W ilc k e n a 1) o publikacjach tekstów nie - literackich, G rö n e rta 2), B lass'a 3) i K ö rte ’go ’) — fragm enty literackie, Schm idt'a 5) — teksty chrześcijańskie, P a rtsc h ’a r') — bibliograf ją praw niczą z 1, 1912 — 23 oraz P reisendanz'a 7) — pap yru sy magiczne.
B ibljografję papyrologiczną prow adził Viereck w Jahresberichte über d. Fortschritte d. Klassischen Altertumswissenschaft, t. 98 (1898) str. 135 ί η. i t. 102 (1899) str. 244 ί η. i Schubart w piśmie p. t. Sokra
tes z 1. 1921 i 23, P. M. M ayer po d ał wykaz nowych dokum entów i lite ra tu ry praw niczej w Zeitschrift f. Vergleichende Rechtswissenschaft t,
XXXIV. i
W A nglji od r. 1879— 1912 wychodziło pismo p. t. Archaeological Report; zaw iera ono spraw ozdania z postępów egiptologji w 1. 1895 — 1912 i było w ydaw ne przez Tow. E gypt E xploration Eund pod re d ak cją E. de Griffith. D ział grecko-rzym ski zaw iera wiadomości o po stępach papyrologji.
Od r. 1914 wydaw nictwo to w ferm ie zmienionej nosi ty tu ł The Journal of Egyptian Archaeology, w ydaw ane od r. 1900 przez The Egypt E xploration Society. W piśm ie tem roczne spraw ozdania biblio
graficzne z zakresu papyrologji um ieszcza H. J . Bell. t. I (1914)—X II (1926). W ychodzi ono w Londynie. B ibljografja BelLa zn ajdu je się w t. I, III, VI — XI.
W r. 1914 również we W łoszech zaczęło wychodzić czasopismo po
święcone specjalnie studjom papyrologicznym . J e s t niem A egyptus, R ivista Ita lia n a di Egittologia e di Papirologia, pod red a k c ją A. Cal- derini przy udziale uczonych E. Breccia, F, de Francisci i G. F arrin a.
„A egyptus“ posiada ch arak ter m iędzynarodow y i zam ieszcza prace w językach włoskim, francuskim , angielskim oraz niemieckim. Oprócz rozpraw specjalnych i recenzyj zaw iera ono publikacje nowych tekstów papyrusow ych, w ykazy korek tu r w tekstach uprzednio w ydanych oraz obszerne wskazówki bibliograficzne.
Pismo wychodzi w M ediolanie, wyszło zaś dotychczas tomów 7;
1 (1914) — V II (1926).
„A egyptus" posiada dwa dodatki: naukowy i popularyzacyjny Serie scientifica (wyszły zeszyty 3) i serie di divulgazione, z działem grecko-rzym skim (zesz. 3) oraz orjentalistycznym (1 zesz.)
W e F ra n c ji „Bulletin papyrologiqtie“ prow adzi Seym our de Ricci w Revue des études grecques, t. XXVII (1914) z 1. 1905— 12, t. XXXIV
(1921) z 1. 1904 — 12 (cz. 2) ί XXXVI (1923) z 1. 1912 — 22.
W A u strji w yczerpujące notatki bibliograficzne z 1. 1899 — 1917 zam ieszczał K. W essely w Studien zur Palaeographie u. Papyruskunde t. I — II, IV, X III, oraz XVII.
*) i. I — VIII.
η 1 .1, п .
•η t. i i i. b t. IV — v u .
ή л. i, ii.
6) t. VI.
0 t. V III.
Bibliografje powyższe zaw ierają oprócz wykazów tekstów w ydanych w publikacjach zbiorowych i w czasopismach, również spisy rozpraiw i monografij z różnych działów papyrologji. N iezależnie od tego posia
dam y jeszcze specjalne katalogi oraz zbiory drobnych publikacyj, A, T eksty literackie. D aw niejsze w ykazy tych tekstów H aeb erlin 'a1) , C ouvreur’a 2) oraz K e n y o n 'a 3) posiadają już dzisiaj ze wzglądu na znaczny w zrost m ate rja łu w artość jedynie historyczną.
D okładny w ykaz w ażniejszych fragm entów literackich zaw iera dzie
ło Schubarta p, t, Einführung in die Papyruskunde, Berlin 1918, str.
472 i nast.
O statnio ponowny katalog tych tekstów sporządził O l d f a t h e r w książce p. t. The greek Literatury texts from Greco-Roman Egypt, M adison 1923, i tu również b rak pew nych fragm entów, N ajd o k ład n iej
szy spis wszystkich w ydanych tekstów zn ajd u je się w Nowem M uzeum w Berlinie, katalogu tego Schubart jed nak jeszcze nie opublikował.
B. Teksty nie - literackie, W zakresie tekstów nie - literackich k a
talogu ogólnego nie sporządzono. Znaczne ułatw ienie przyniosły jednak prace uczonego niemieckiego, F ry d e ry k a Preiśigke, k tó ry naogół ob
darzył papyrologję szeregiem pożytecznych dzieł o charakterze po
mocniczym.
Z p rac tego uczonego w ypada wymienić tu ta j następujące:
F r . P r e i ś i g k e Sammelbuch griech. Urkunden aus Aegypten, Strassburg-B erlin, I (1915) — II (1922).
P racę zapoczątkow aną przez Preisigke'go prow adzi w dalszym ciągu В i 1 a b e 1, k tó ry też w ydał ostatnio t. III tego dzieła, Berlin, 1926.
Zaw iera ono zbiór dokum entów greckich, k tó re zostały w ydane w cza
sopismach oraz w m niejszych publikacjach, nie posiadających in
deksów.
D rugą p racą tego uczonego, w której zostały zebrane korekty do tekstów uprzednio opublikowanych, w ażną zatem przy korzystaniu z innych w ydaw nictw jest:
F r . P r e i ś i g k e Berichtungsliste d. griechischen Papyrusurkunden aus A egypten, t. I, Berlin, 1922.
Rok 1891, w którym w yszedł pierw szy tom ze zbiorami F linders P e trie, zapoczątkow ał szereg wydawnictw, zaw ierających m a te rja ły z no
wych odkryć dokonanych w Egipcie,
O d tąd m a te rja ł stale w zrasta, jednocześnie powiększa się ilość po
szczególnych opracow ań monograficznych zarów no w zakresie litera tu ry greckiej, jak i n a polu h istorji oraz praw a. O pierając się na odzy
skanych dokum entach, zdołano odtworzyć stosunki praw no-adm ini- starcyjn e i historyczno-gospodarcze E giptu z okresu wpływów G recji i Rzymu.
14 W IA D O M O ŚC I W S T Ę P N E Z Z A K R E S U P A P Y R O L O G J I 247
1) C, H a e b e r l i n G r ie c h is ch e P a p y r i. Idpslk 1897, odbitka z Cemtralblatt für Błbliotheikswesen, XIV, I, 201, 263, 337, 389, 473,
2) P. C o u v r e u r In v e n ta ir e s o m m a ire d e s te x te s g rec s c la s siq u e s re tr o u v é s sur p a p y r u s , Revue de Phil. X (1896), 165.
3) Fr. K e n y o n T h e P a le o g ra p h y o f G r ee k P a p y r i 1899 dod. II.
248 W IA D O M O ŚC I W S T Ę P N E Z Z A K R E S U P A P Y R O L O G JI 15 Zarazem też pow stała po trzeba ujęcia syntetycznego dotychczaso
wych b ad ań na tem polu, któreby jednocześnie torow ało drogę dla dalszych dociekań i w skazyw ało m łodszym pracow nikom now opow sta
jące zagadnienia tej szybko rozw ijającej się nauki.
Papyrologja posiada już kilka prac o charak terze syntetycznym , z których na pierwszem m iejscu w y pada wymienić książkę S c h u b a r t a p. t. Einführung in die Papyruskunde. Berlin 1918.
Pracę sw oją podzielił Schubart n a trzy części; w pierw szej zaw arte są wiadomości w stępne z histo rji odkryć papyrusow yeh, zestawienie wyników nowych badań w dziedzinie paleografji greckiej, uwagi sty
listyczne i gram atyczne i t . p.; w części następnej omawia au to r nowe zdobycze n a polu literatu ry greckiej, ze szczególnem uwzględnieniem fragm entów z utworów nieznanych dotąd; trzecia, wreszcie, zaw iera wyniki b adań historycznych i praw niczych, a dotyczą one całokształtu życia i stosunków w Egipcie od końca w. IV przed Chr. aż do n ajazd u arabskiego w stuleciu 7-em. Poszczególne rozdziały książki Schubarta zaw ierają dodatkow o próbki tekstów z ciekawemi w yjaśnieniam i oraz obszerny wykaz litera tu ry danego zagadnienia. W dwóch dodatkach zaw arł au to r w ykazy fragm entów literackich o raz publikacyj doku
m entów greckich.
Rozwinięciem, a jednocześnie uzupełnieniem części trzeciej wym ie
nionej wyżej pracy, jest książka tegoż autora p, t. A e g y p tu s vom Ale xa n d e r dem Grossen bis auf Mohammed. B erlin 1922. W sposób niezm iernie interesujący odtw arza tu taj Schubart obraz k u ltu ry i życia E giptu z czasów przew agi w pływ ów świata hellenistycznego1),
W r, 1914 wydaw nictwo G ercke-N ordena 2) um ieściło św ietny a rty kuł pióra tegoż uczonego pod tyt, Papyruskunde, 1924. W arty ku le tym p odaje Schubart wiadomości niezbędne dla początkujących, w prow a
dzając ich bezpośrednio w zagadnienia odcyfrowania i rekonstrukcji tekstów przez poglądow e opracow anie fragm entu literackiego, doku
m entu oraz listu pryw atnego. A rty k u ł powyższy zaw iera w ykaz te matów, nadający ch się do dalszego rozwinięcia.
O statnio również Jouguet w ydał pracę o charakterze syntetycz
nym — L'Impérialisme Macédonien et VHellenisation de l'Orient, P a ryż 1926 (w l'Evolution de l'H um anité N r 15). W ychodząc z idei A le
k san d ra W . o m onarchji światow ej, szkicuje w niej autor stopniowe przenikanie k u ltu ry greckiej do k rain W schodu; szereg rozdziałów z n atu ry rzeczy poświęcił Jo u g u et zagadnieniom egipskim, opierając się n a nowym m ater jale eplgraficznym i papyrusow ym .
Świetnie w yzyskane m a te rja ły z tych odkryć w ra z z szerokiem uwzględnieniem archeologji znajdzie czytelnik w dziele R o s t o w - c e w a p. t. The social and economic history of the Roman Empire, Oxford, 1926.
Celem udostępnienia w ażniejszych m aterjałó w szerszym kołom inte-
1) N astępujące fesiiążM o chairalkliierze bardziej popularnym zajm ują się tem samem zagadnieniem:
W . S c h u b a r t . Ein Jahrtausend am Nil, Berlin. 19il2
W . S c h u b a r t , Die Papyri als Zeugen antiker Kultur, B erlin 1925.
C. W e a s e i l y . A u s d. W elt der Papyri, Lipislk 1914 5) po-r. również:
L. L a u r a n d Manuel des Études grecques et latines, zeszy t V II. P a ry ż 1923.
16 W IA D O M O ŚC I W S T Ę P N E Z Z A K R E S U P A P Y R O L O G JI 249 resującym się tem i zagadnieniam i, w ydali w r. 1912 W i . l c k e n i M i 11 e i s dzieło podstaw owe dla papyrologji, odgryw ające w naszej specjalności tę rolę, co w zakresie epigrafiki prace D ittenberger'a, a mianowicie Grundzüge u. Chrestomciihie der Papyruskunde. Teub- ner, 1912, Zaw iera ono dwa działy: historyczny w opracowaniu W ilckena oraz praw niczy M itteisa; każdy z nich ro zpad a się z kolei na zarys historyczny i tek sty z kom entarzam i,
W pracy powyższej obaj ci uczeni d a ją w ybór ciekawych dokum en
tów, dotyczących najrozm aitszych stron życia w starożytności.
D ział historyczny W ilckena zaw iera następujące rozdziały: W iado
mości w stępne (wskazówki bardzo cenne i praktyczne), Ogólny zarys historyczny w św ietle nowych źródeł, R eligja, W ychowanie, Finanse, Podatki, Przem ysł i handel, Rolnictwo, Roboty publiczne i liturgje, Stan aprow izacyjny, Poczta i kom unikacja, W ojsko i policja, Z życia ludowego, wreszcie indeksy,
W dziale praw niczym M itteis'a zaw arte są następujące rozdzia
ły; W stęp, Praw o karn e za Ptolem euszów , Praw o cywilne rzymskie, Dokument, Księga hipoteki ziem skiej, S k ry p t dłużniczy oraz ustaw y hipoteczne, Kupno, D zierżaw a rolna, Praw o m ałżeńskie, O pieka nad nieletnimi, Rozm aite postępow ania praw ne, U staw y, wreszcie ijideksy.
Oba działy p odk reślają zagadnienia, k tóre w ym agają dalszego po
głębienia, Ze względu na znaczenie podstawowe, jakie posiada to dzieło, należy się spodziewać, iż z czasem w yjdzie w ydanie drugie z uw zględ
nieniem nowych źródeł i syntezą monografij opublikowanych pc r, 1912, W dziale papyrologji praw niczej istn ieją jeszcze dwie prace o cha
rak terze ogólnym. W jednej z nich, opracow anej przez P, Μ, M a y e r a p, t.. Juristische Papyri, Berlin, 1920, znajdzie początkujący praw nik- papyrolog bardzo w yczerpującą in terp retację odnośnych dokumentów greckich. D rugą jest znacznie starsza p raca G radenw itz’a p. t, Einfüh
rung in die Papyruskunde, Lipsk, 1900, Zaw arte są w niej próby re konstrukcji oraz in terp retacji dokum entów praw niczych.
Obraz tego, czem są odkrycia papyrusow e dla teologji, można zna- leść w pięknej, a zarazem b ardzo pouczającej książce D e i s s - m a n n ' a p, t, Licht vom Osten, Tübingen, 1908 (w r, 1923 wyszło 4-te w ydanie tego dzieła). O pierając się na tekstach papyrusow ych, podaje w niej autor próby in terp retacji językowej oraz rzeczowej ksiąg No
wego Testam entu.
B ardzo ważnem jest dla papyrologa ogólnikowe chociażby zapozna
nie się z wynikami prac w zakresie egiptologji. W iadom ości w stępne z tego zakresu d a ją następu jące dzieła:
A e g y p te n u. aegyptisches Leben im A ltertum , A. E r m a n w nowem opracowaniu H, R a n k e , Tübingen, 1923. A. M o r e t , Le Nil et la Civilisation égyptienne, Paryż, 1925, (w d e v o lu tio n de l'H um anité No. 7) oraz M. R o s t o w c e w . A History of Ancient. World, t. I.
The O rient and Greece, p rzek ład D. Duff'a, Oxford, 1926 (w r, 1925 wyszło w Berlinie w ydanie rosyjskie),
O dkrycia papyrusow e w zbogaciły niezm iernie naszą w iedzę w za
kresie starszej paleografji greckiej. N ajstarsze kodeksy pergaminowe pochodzą z w. IV po Chr., nowe zaś m ate rja ły d a ją możność obserwo
2 5 0 W IA D O M O ŚC I W S T Ę P N E Z Z A K R E S U P A P Y R O L O G JI 1 7
w ania rozw oju pism a greckiego o całe 8 stuleci wstecz, czyli od końca IV-go stulecia przed naszą erą. Obok stylizow anego pism a książko
wego poznaliśm y pismo życia codziennego — grecką kursyw ę. Z dru
giej strony bogactwo nowego m ate rja łu — w czem z n a jd u ją się nie
raz całkow ite zwoje — przyczyniło się do lepszego poznania książki w starożytności.
Z biegiem czasu oraz w zależności od ch arak teru dokum entu i osoby piszącego pismo ulegało dużym zmianom. P a p y ru sy znajdujem y jed n ak zazwyczaj w stanie silnego zniszczenia i z drobnych śladów wy
p ad a częstokrotnie rekonstruow ać litery, a z nich całe w yrazy, wobec czego dokładna znajom ość charakterystycznych cech i odm ian pism a jest niezbędna p rzy opracow ywaniu tek stu papyrusow ego, W ażnem jest to również dla określenia okresu, z którego przypuszczalnie pocho
dzi dany dokument. Szczególnie doniosłem jest to oczywiście przy r ę kopisach niedatow anych, a więc fragm entach literackich w pierwszym rzędzie.
W zakresie starszej paleografji greckiej posiada już papyrologja szereg opracow ań podstaw owych. W specjalności tej przo d u ją Anglicy i Niemcy,
Pierw szą, a zarazem znakom itą próbą w tym zakresie była książka K e n y o n ' a p. t. The Palaeography of Greek Papyri, Oxford, 1899.
P raca Юепуоп’а jest już obecnie w wielu kw estjach p rzestarzałą, dotąd jednak posiada w artość p rzy określaniu niedatow anych rękopisów.
W ydanie pow tórne obszernego dzieła G a r d t h a u s e n ‘a p. t. Grie
chische Palae o graphie, Lipsk, t, 2, 1911 — 13 zaw iera m a te rja ł n a d e r w yczerpujący i w yróżnia się niezw ykłą erud ycją; starsza paleografja jest już w niej uw zględnioną w znacznej m ierze, b rak jej, natom iast, reprodukcyj, bez których dokładniejsze poznanie pism a jest zupełnie wykluczonem, drobne zaś próbki litograficzne nie m ogą sprostać tem u zadaniu.
W skutek nadm iernego nagrom adzenia m a te rja łu w różnych szcze
gółach drugorzędnych u cierpiała też nieco jasność w ykładu. Dużą, n a tomiast, zaletą tego dzieła są bardzo dokładnie w ykonane tablice po
równawcze alfabetu greckiego w różnych odm ianach i okresach jego rozwoju.
O drębny zupełnie ch arak ter posiada książka T h o m p s o n a , A n Introduction of Greek and Latin Palaeography, Oxford, 1912, A utor nie pom ija w niej, w praw dzie, szczegółów drugorzędnych, główny jed n ak nacisk kładzie na staran n ą analizę różnych odm ian pism a, ilu stru jąc je każdorazow o na dokładnych i dobrze w ybranych reprodukcjach;
zaw iera ona również tablice porównawcze. Starszej paleografji grec
kiej poświęcona jest zaledw ie część całej tej pracy, znalazła ona w niej jednak w ykład jasny i system atyczny,
O statnią, wreszcie, znakom itą pracą w tej dziedzinie jest dzieło S с h u b a r t a, p. t. Griechische Palaegraphie, M onachjum 1925 (w H andbuch d. A ltertum sw issenschaft t. I, cz. 4), A u tor uw zględnia w niej głównie starszą paleografję, ilu stru jąc ją bogatym i starannie dobranym m ater jąłem. J a sn y w ykład i subtelna analiza pism a stano
w ią dużą zaletę tej książki
18 W IA D O M O ŚC I W S T Ę P N E Z ZA K R E S U P A P Y R O L O G JI 251 Ogromne znaczenie dla poznania pism a papyrusów , szczególnie zas dla m iast, które bądź-to nie p o siad ają w łasnych oryginałów, bądź też m ają je w niewielkich ilościach, posiadają reprod uk cje całych p a p y ru sów. W wykazie publikacyj zostały już wymienione w ydaw nictwa, za
w ierające próbki wydanego m aterjału , tu ta j zatem w y p ad a zanotować jedynie książki o ch arakterze dydaktycznym , zawierające, w wyborze system atycznym rozm aite typy pism a uncjalnego i kursyw y z różnych okresów,
N ajlepszem wydaw nictwem tego ro d zaju są tablice S c h u b a r t a Papyri graecae Berolinenses, Bonn, 1911 (w Tabulae in usum Scho
larum I, LietzmamTa Nr. 2), N a 50-ciu tablicach znajdujem y tu taj re produkcje papyrusów od IV-go w. przed Chr. do V III-go naszej ery;
zostały one wykonane bardzo w yraźnie, a wybór uw zględnia w równej m ierze kursyw ę, jak i pismo książkowe.
O d r. 1903 rep ro d uk cje różnych rękopisów w y daje w Londynie The New Palaeographical Society — Facsimiles of A n cient Manuscripts etc.
S erja I, II. Publikacje te uw zględniają obok innych rękopisów również papyrusy. Poszczególne tablice w w ydaniu tem luksusowem robią w rażenie n a d e r dodatnie, całość jednak nie spełnia tego zadania, co skrom na książka Schubarta, przez nadm ierne rozproszenie, b rak u k ła du system atycznego oraz olbrzym ie rozm iary w ydaw nictw a. Ze s ta r
szych prób w tej dziedzinie w y pada jeszcze zanotow ać następujące;
C. W e s s e l y Papyrorum scripturae graecae specimina isagogica, Lipsk 1900.
U. W i l c k e n Tafeln zur älteren griechischen Palaeographie.
Lipsk 1891.
Próbki papyrusów łacińskich, w zbyt jednak szczupłym zakresie, można znaleźć w w ydaw nictwie;
C. W e s s e l y Die ältesten lateinischen и. griechischen Papyri Wiens, Lipsk 1914 (w Studien zur Pal. u Pap. t, 14),
Równolegle z pogłębieniem znajom ości pism a greckiego zaw dzięcza
my papyrusom poznanie w oryginale samej książki. W yczerpujące w swoim czasie i znakom ite opracow ania B irt‘a i Dziatzko 3) , oparte na sumiennem w yzyskaniu znanego wówczas m ate rja łu , u zupełniają obecnie nowsze badania, streszczone w książce S c h u b a r t a , Das Buch bei den Griechen u. Römern, B erlin 1921.
Sporo ciekawych szczegółów zaw iera również tom pierw szy w ym ie
nionej wyżej Paleografji G ard th au sen 'a w w ydaniu 2-giem (Das Buch
wesen im A ltertu m u. byzantinischen M ittelalter, Lipsk 1911).
O pracow ania monograficzne z tej dziedziny zaw ierają liczne a r ty ku ły w Archiv f. Papyrusforschung.
Uskuteczniwszy precyzyjny odpis fragm entu papyrusow ego, w ypada z kolei przystąpić do rekonstrukcji oraz in te rp re ta c ji uzyskanego t e kstu, P raca ta jednak nieraz byw a poważnie utrudnioną, n a co składa się zazw yczaj złe zachowanie papyrusu, niejednokrotnie zaś styliza
cja i pisownia w ulgarna, głównie dotyczy to. oczywiście tekstów nie-
*) T h . B i r t . Das antike Buchwesen in seinem Verhältniss zur Litteratur, ~ Berlin, 1882.
T h . Bf i r t . Die Buchrolle in der Kunst, Li psik 1907.
D z i a l t l z k o . Ausgewählte K a p itel aus dem antiken Buchwesen, L ipsk 1900.
252 W IA D O M O ŚC I W S T Ę P N E Z Z A K R E S U P A P Y R O L O G JI 19 literackich; pewne trudności spraw ia ponadto nowy zasób m a te rjału leksykalnego.
Ję z y k z okresu powszechnego nie był znany w m ierze dostatecznej p rzed odkryciem papyrusów . W literaturze, pom inąwszy rzeczy drob
niejsze, reprezentow ało go dzieło Polybjusza oraz Pismo Święte; o stat
nio znaliśm y również język życia codziennego zachowany w napisach kamiennych, ale dopiero papy rusy przyniosły m a te rja ł różnorodny i przew yższający swem bogactwem dotychczasowe świadectwa.
S tarsze słowniki nie mogły z n a tu ry rzeczy w ykorzystać całego za
sobu językowego, a jeżeli, opierając się n a starych m aterjałach, pon ie
k ąd go'uw zględniały, czyniły to w sposób niedostateczny dla dzisiej
szych potrzeb i wym agań wiedzy. O pracow anie nowego, ściśle nauko
wego słow nika greckiego, jest obecnie jedną z najbardziej naglących potrzeb.
Przy in te rp re ta c ji nowych tekstów literackich posługujem y się j e szcze słownikami starszym i, j. np. P assow ’a, P a p e ‘go, B aille’a, Liddell- S co tt'a i t . d.; pew ną pomoc okazuje również van H e r w e r d e n , Lexicon graecum suppletorium et dialecticum, Lugd, B at. 1910, ale i ten nieraz zawodzi. Nowe opracow anie słow nika Passow ‘a rozpoczął Crö- nert, dotąd jednak w yszły zaledw ie pierw sze zeszyty, najbliższe rów nież la ta nie zapow iadają szybszego ukończenia tej olbrzym iej pracy.
Lepiej, natom iast, zapow iada się praca uczonego angielskiego, Jo - n e s 'a 5). I tu taj posiadam y chwilowo jedynie początek, szerszy jednak zespół red ak cy jn y daje rękojm ię szybszego ukończenia rozpoczę
tych prac,
Pozatem należy oczywiście używać Stephanus'a oraz słowniki spe
cjalne Sophocles'a i du Cange'a.
Lepiej, natom iast, przedstaw ia się ta rzecz w zakresie tekstów nie- literackich, posiadam y bowiem na ukończeniu obszerną pracę Fr. Prei- sigke, którego słownik wychodzi obecnie w Niemczech pod red a k c ją Dr. K iessling'a i obejm uje cały zasób leksykalny, zaw arty w papyru- sach, ostrakach oraz inskrypcjach, pochodzących z Egiptu. Część ogólna tego słow nika została już w ydana całkowicie, w krótce zaś w yjdzie cz. II, zaw ierająca działy słownictwa technicznego. T y tu ł tej pracy jest n astępujący: F r . P r e i s i g k e Wörterbuch d. griechischen Pa
pyrusurkunden, Berlin 1925.
W ypada tu również zanotować daw niejsze prace P r e i s i g k e ’g o w tym zakresie, a mianowicie jego Namenbuch, H eidelberga 1922, gdzie zaw arte są w szystkie imiona w łasne, spotykane w dokum entach greckich 2) z Egiptu oraz Fachwörter des öffentlichen Verwaltungs
dienstes A egyptens, G etynga 1915, zaw ierające całe słownictwo tech
niczne. Pow ażną pomoc okazują również specjalne słowniki do Nowe
go Testam entu, jak i. H. M o u l t o n and G. M i l l i g a n , The voca
bulary or the greek Testament, Londyn 1924 oraz Griechisch-deutsches Wörterbuch zu den Schriften d. Neuen Testam ents von E. P r e u s s e n w nowem opracow aniu W. B a u e r a , Giessen 1925 (zesz. 1 — 4).
A Greek-English Lexicon compiled Ъу H. G. L ï d d e 11 and R. S c o t t . A new edition revised and augmented traughaut by H. Jones with the assisfence of R. Me, Kenzie aind wil’jh tihe cooperation of many .schotansi Pant I, Oxford 1925.
2) Por. również S . p i e g e l b e r g Aegypiische u. griech. Eigennamen, Lipsk 1901.
2 0 W IA D O M O ŚCI W S T Ę P N E Z Z A K R E S U P A P Y R O L O G JI 253
Z dzieł, zaw ierających opracow ania nowego zasobu gram atycznego, oprócz prac Thum b'a, M oulton'a, B lass'a, D eissm ann'a i innych w ypad
nie zanotow ać tu taj książkę E, M a y s e r ‘a p. t. G ram matik d. griech.
Papyri d. Ptolemäerzeit.
t. I Laut u. W ortlehre, Berlin 1923 (wyd. 2-ie),
t. II Satzlehre. A nalytischer Teil, I H älfte, Berlin 1926.
W zakresie dyplom atyki starożytnej nie posiada jeszcze papyrologja dzieła syntetycznego, I w tej dziedzinie przyniosły jednak p apyrusy m a te rja ł niezm iernie obfity, istn ieją również opracow ania m onogra
ficzne poszczególnych zagadnień, pow stanie zaś dzieła ogólnego należy do jednej z pilniejszych potrzeb nauki dzisiejszej.
IV. PO N O W N E O PR A C O W A N IA TEKSTÓW . 1. Papyrusy literackie.
Teksty udostępnione dla szerszego grona uczonych w t. zw. editio princeps, w ym agają długiej jeszcze i wytężonej pracy, W tym kierunku zm ierzają też obecne usiłow ania filologów. O dkrycia fragm entaryczne należy w pierwszym rzędzie uporządkow ać, opracow ać je krytycznie, a w m iarę możności zrekonstruow ać zniszczone ustępy.
W zakresie tekstów literackich prace te zostały już w znacznej m ie
rze uskutecznione, chociaż i w tej dziedzinie dużo jeszcze pozostaje do zrobienia.
Zarys ogólny, ilustrujący, czem są odkrycia papyrusow e dla litera tu ry greckiej, d aje Schubart w cytowanem wyżej dziele, Einführung in die Papyruskunde.
Niedawno w yszła również praca angielska pod re d a k c ją Pow ell'a i B a rb e ra , p rzy w spółpracy innych uczonych, a poświęcona specjalnie nowym zdobyczom na polu litera tu ry greckiej p, t. N ew chapters in the History of Greek Literatury, Oxford 1921.
Teksty literackie, pochodzące z tych odkryć, ro z p a d a ją się na dwie grupy. Pierw szą stanow ią fragm enty autorów znanych, drugą zaś rz e czy zupełnie nowe.
F ragm enty twórczości znanej już uprzednio, w czem przew agę li
czebną stanow ią w zakresie eposu Homer, na polu trag ed ji Eurypides, a w literatu rze prozaicznej P lato i Dem ostenes, p osiad ają dla nas pe
w ną w artość, k tó ra daje się określić w 3-ch kierunkach: l-o przyczy
n iają się do oświetlenia trad y cji rękopiśm iennej, 2-o stanow ią ważny przyczynek w zakresie krytyki i ustalania tekstu, 3-o wreszcie, u łatw ia
ją w pewnych w ypadkach ustalenie w ątpliw ej chronologji.
Cenniejsze oczywiście są jeszcze fragm enty twórczości nieznanej, zawdzięczam y jej bowiem częściowe poznanie piśm iennictw a w okre
sie, z którego uprzednio m ieliśmy tak nieliczne świadectwa.
N ajwięcej tekstów literackich posiada A nglja w B ritish Museum i Bibliotece B odlejańskiej. W yszły one w opracow aniach K enyon‘a G renfelPa i H u n t‘a. Drugie m iejsce zajm u ją znowu Niemcy z Berlinem (Neues - M useum ). N ad rekonstrukcją tych m aterjałów , które w znacz
nej m ierze mocno są uszkodzone, pracow ał cały szereg uczonych z W i- lam owitz'em i Schubartem na czele. T eksty literackie z odkryć i zbio
254 W IA D O M O ŚC I W S T Ę P N E Z Z A K R E S U P A P Y R O L O G JI 2 1
rów francuskich opracow ali Lefebvre, Jopguet, Rem ach, W eil i Re- villout, włoskie zaś V itelli i inni.
W dziedzinie eposu okresu helleńskiego zawdzięczam y papyrusom większe fragm enty z katalogów H ezioda oraz m niejsze uryw ki z jego Teogonji, M a te rja ł ten został już w znacznej m ierze spożytkow any w 3-iem w ydaniu R z а с h ‘a, T eubner 1913. O kres aleksan dry jski re prezentow any jest przew ażnie przez fragm enty autorów nieznanych.
Zebrał je ostatnio P o w e l l w Collectanea Alexandrina, O xford 1925.
W w ieku V~ym i następnych pow staje w Egipcie pod wpływem Nonno- sa m asowa produkcja eposu. W iększość tych fragm entów naśladowców i epigonów Nonnosa zachow ała się w stanie dużego zniszczenia; w ar
tość literack ą przedstaw ia m ierną, a ujęcia zbiorowego tej twórczości dotychczas nie posiadam y.
Z liryki posiadam y rów nież sporą ilość nowych fragm entów. R ep re
zentow any jest Archilochos i A lkm an; z liryków lesbijskich Safona i Alkaios. Z utworów Safony poznaliśm y dzięki papyrusom niem al ca
łych 5 pieśni oraz dużą ilość fragm entów oderw anych,
W ydanie nowe tej poetki sporządził ostatnio L o b e l , O xford 1925 W św ietle nowych źródeł w yraźniej zarysow yw uje się również postać Ałkaiosa, zupełnie zaś now ą jest twórczość Korynny, z której zacho
w ało się kilka większych fragm entów. C ały ten m a te rja ł został uw zględ
niony w nowem w ydaniu A ntologji lirycznej D i e h Га, Teubner 1923.
Z utw orów P in d ara zaw dzięczam y papyrusom praw ie w yłącznie rze czy nowe; fragm enty z jego peanów oraz p arten ij; zebrał je D i e h l w Supplem entum lyricum, Bonn 1917. Z papyrusów poznaliśm y rów
nież Bakchylidesa. U przednio znaliśm y z jego twórczości zaledw ie k il
ka drobnych fragm entów, obecnie zaś w ozdobnym i dobrze zachow a
nym zw oju z British M useum odzyskaliśm y jego pieśni zwycięskie i dytyram by, a w O xyrhyncbos znaleziono ponadto drobniejsze jego fragm enty. Z licznych w ydań B akchylidesa w ypadnie tu zanotować czw arte w ydanie B i a s s‘a, T eubner 1912.
P róbką nowego dytyram bu, ciekaw ą zarów no pod w zględem m etry cznym, jak i treściowym, zyskaliśm y w 'P ersa ch Tym oteusza, W zorowe w ydanie z obszernym kom entarzem i p arafrazą grecką dał W ilam o- witz w r. 1903.
Ciekawy okazy liryki aleksandryjskiej zaw iera książka P o w e 1 l a , Collectanea Alexandrina oraz 6-ty zeszyt Antologji D i e h 1 a, Teub
n e r 1924. Zebrane są tu również fragm enty poezji gnomicznej w postaci meliambów K erkidasa, jambów Phoinixa oraz Gnomy Charesa. Z w y
bitniejszych poetów tej epoki zyskaliśm y dzięki papyrusom dłuższe uryw ki z K allim acha; poznaliśm y mianowicie jego A itia, Jam by, pie
śni o raz H ekalę, Nowe fragm enty z twórczości K allim acha opracow ał С a h e n, P aryż 1922 oraz P f e i f f e r , Bonn 1923,
W Egipcie zachow ały się również mimiamby H erondasa, z czego całkowicie odzyskaliśm y 7 utworów, w połowie zaś 8-my oraz frag
m enty z 3-ch następnych. Duże zasługi dla in te rp re ta c ji tego auto ra położył C r u s i u s ; jego 5-te w ydanie H erondasa w yszło w Lipsku w r. 1914. K siążka ta zaw iera oprócz H erondasa fragm enty z zachowa
nych mimów greckich. F ragm enty te, o ile są one w formie m etrycznej, zaw iera również książka PowelTa.
