Fuks, Marian
"Preliminary inventory of the Jewish
daily and periodical press published
in the Polish language 1823-1982",
oprac. P. Glikson, Jeruzalem 1983 :
[recenzja]
Kwartalnik Historii Prasy Polskiej 24/4, 105-108
R E C E N Z J E
I
O M Ó W I E N I A
K w a rta ln ik H istorii P ra sy P olsk iej X X IV 4 P L IS S N 0137-2998
P r e l i m i n a r y I n v e n t o r y o f th e J e w i s h D a ily a n d P erio d ica l P ress P u b li s h e d in t h e P o lish L a n g u a g e 1823— 1982, oprac. P. G likson, J eru zalem 1983, ss. X V + 7 0 + 10
(w stęp w jęz. hebrajskim ).
N ak ład em Ośrodka B ad aw czego H istorii Ż ydów P olsk ich , działającego pod k ie ru n k iem p rofesora C hone S h m eru k a z In sty tu tu H istorii Ż yd ów przy U n iw e r sy te cie H eb rajsk im w Jerozolim ie (The H eb rew U n iv e r sity of Jeru salem , In stitu te of J ew ish S tu d ies — C enter for R esearch on P o lish Jew ry) u k azał się p ierw szy zeszyt z cy k lu „Żydzi p o lscy ” : S erie B ib lio g ra ficzn e („P olish J e w r y ” : B ib lio g ra fica l S e ries, 1).
A u torem teg o zeszytu jest zm arły w 1983 r. P a u l G likson, d em ograf, etn ograf, i b ib liograf, d ziałający — do sw o jej p rzed w czesn ej śm ierci — na U n iw ersy tecie H eb rajsk im w Jerozolim ie. Z d ok torem G liksonem , ró w n ież b y ły m red ak torem w y d a w a n eg o w Jerozolim ie czasop ism a „J ew ish C u ltu ral N e w s” (p osiad ającego także w ersję w języ k u rosyjsk im : „N o w o sti Jew riejsk o j K u ltu ry ”), k o resp o n d o w a łem w zw iązk u z p u b lik acją w ty m p eriod yk u m ojego artyk u łu J e w i s h m a r t y r o l o g y an d
g h e t t o t h e m e s i n m u s i c a l c o m p o s i t i o n s (którego przek ład u z język a p olsk iego d o
k on ał sam G likson n a p o d sta w ie p u b lik acji w „ B iu lety n ie Ż IH ”1, a tak że w z w ią z ku z jeg o p racam i nad b ib lio g ra fią p rasy ży d o w sk iej w P o lsce. W ów czas dr G likson b y ł p ra co w n ik iem In stitu te of C on tem p orary J e w r y U n iw e r sy te tu w Jerozolim ie. U czestn icząc w sierp n iu 1981 r. w V III Ś w ia to w y m K on gresie N auk J u d a isty cz nych w J ero zo lim ie (Eighth W orld C ongress of J ew ish S tu d ies in J eru sa lem 1981), gd zie w sek cji p ośw ięcon ej zagad n ien iom prasy codziennej i period yczn ej (S ession С /4 5 — P erio d ica ls and N ew sp ap ers) w y g ło siłe m refera t na tem a t P ra sa ż y d o w
s k a w P olsce m i ę d z y d w i e m a w i e l k i m i w o j n a m i — j e j ro la i z n a c z e n ie w ż y c i u p o l i t y c z n y m , s p o ł e c z n y m , g o s p o d a r c z y m i k u l t u r a l n y m , p ozn ałem P au la G liksona
osob iście i sp ęd ziliśm y w ie le god zin na d ysk u sjach zw iązan ych ze w sp ó ln y m i za in tereso w a n ia m i, szczeg ó ln ie d oty czą cy m i d ziejó w prasy ży d o w sk iej — n ie ty lk o w P olsce. P rzy okazji d o w ied zia łem się, że u rodził się on w 1921 r. w W arszaw ie, do roku 1940, a w ię c do czasu p rzesied len ia Ż yd ów do getta, m ieszk a ł w dom u przy ul. H ożej 39, którego w sp ó łw ła śc ic ie le m b y ł jego ojciec. Jako żołn ierz P olsk ich S ił Zbrojnych na Z achodzie brał u d ział w b itw ie pod M onte C assino, gd zie został ranny. Po w o jn ie w y je c h a ł do Izraela, u k o ń czy ł stu d ia na U n iw e r sy te c ie H ebrajskim w J e rozolim ie i tam pozostał, zajm u jąc się pracą n au k ow obad aw czą. Jego z a in tereso w a nia prasą żyd ow sk ą, i to przede w szy stk im w języ k u p olsk im , n ie są w ięc p r z y padkow e.
O statn im i la ty prace b ad aw cze nad prasą ży d o w sk ą w ogóle, a w y d a w a n ą w P o lsc e w szczególn ości, zn aczn ie się w Izraelu o ży w iły , m .in. d zięk i p ow ołan iu przed paru la ty na U n iw e r sy te c ie H eb rajsk im w Jerozolim ie O środka B adań H
i-1 M. F u k s , M a r ty r o l o g ia i g e tt o w m u z y c e , „B iu lety n ŻIH ”, i-1973, nr 2—3 (86 —87), s. 239— 244 (dalej: „B iul. Ż IH ”); „Jew ish C ultural N e w s ”, L ondon—Jeru salem 1974, nr 8 (także „N ow osti J ew riejsk o j K u ltu ry ”, 1974, nr 8).
ι ο β lift« F.M/.JF ! ( ι Μ Ο Η Ι ί , Μ Λ
stor ii Ż ydów w P olsce (C enter for R esearch on Polish Jew ry), na k tórego czele staną) profesor C hone Shm eru k , rów nie/, rodem z Polski. P rofesor Shm eruk p od czas m ojego pobytu w J ero zo lim ie w 1981 r. m ów ił mi o — śm iało tak to m ożna określić ·· · > i. /.i \ ϊ,ιιιικ'γζιίιιιι opracow ania b ib liografii ży d o w sk iej prasy co d zien n ej, periodycznej i n iep eriod yczn ej, nie w y łą cza ją c efem eryd , jed n od n iów ek i kalendarzy w y d a w a n y ch w e w szy stk ich „językach ży d o w sk ich ”, tzn. w h eb rajsk im (iw rit), w żyd ow sk im (jidisz), a także w ladino (zw an ym także „spar.iol”) — dziś zan ik ającym język u Ż ydów h iszp ań sk ich , p ó h ioen oairyk ań sk ich i b ałkańskich, oraz w k ilk u d ziesięciu język ach krajów Europy i innych k o n ty n en tó w , gd zie Żydzi z a m ieszk iw a li i zam ieszk u ją oraz w y d a ją sw oją prasę w język ach k rajow ych. P race nad tą b ib liografią, raczej sw ojeyo rodzaju en cyk lop ed ią, są obliczone na lata, przy czym zaan gażow an a ma być grupa sp ecja listó w z w ielu krajów . Na ЇХ K on g resie w' Jerozolim ie, p rzew id zian ym na sierp ień 1985 rA m ają być om ów ion e szcze góły d otyczące ich udziału w pracach naci ed ycją o nie sp recyzow an ej bliżej liczbie tom ów .
W łaśn ie w ram ach tych p rzygotow ań G H ksonowi p ow ierzon o przygotow an ie bib liografii, która n ied a w n o dotarła do n aszych rąk. Jej w ersję, jeszcze „w ro zsy p ce ” i nie ukończoną, p ok azyw ał mi G likson w Jerozolim ie, n a zy w a ją c m ateriał p rze zeń zebrany „ w stęp n ym in w en ta rzem ’'. Z ajm ow ał się na razie w y łą czn ie prasą ż y d ow ską w y d a w a n ą w języku polskim , ale nie tylk o w P olsce, lecz także w r ó ż nych krajach , m .in. w Izraelu.
O gółem in w en tarz ob ejm ow ał ponad 520 p o z y c ji-ty tu łó w , co w stosu n k u do spisu za lata 1918— 1939, op racow an ego przez w a rsza w sk ieg o b ibliografa Izraela Szajna i op u b lik o w a n eg o w raz z w ła sn y m i u zu p ełn ien iam i przez niżej p o d p isa n e go* (a ob ejm u ją ceg o ogółem 363 tytu ły), jest znaczącym u zu p ełn ien iem . W praw dzie do okresu 1918— 1939 G likson n ie w ie le dodał, ale liczba p ozycji w zrosła dzięki ob jęciu cezurą lat p oprzedzających okres D rugiej R zeczyp osp olitej, a w ięc także w ie ku X IX (rozpoczynając od 1823 r., daty ukazania się w W arszaw ie „D ostrzegacza N ad w iślań skiego" ), oraz lat II w o jn y św ia to w ej i okresu p ow ojen n ego, do roku 1982. P on ad to w łą czy ł G likson 14 ty tu łó w w y d a w a n y ch w kilku stolicach Europy i w N o w y m Jorku4. O sobno zaw ar) bardzo ciek a w ą in form ację o tytu łach g azet i czasopism w y d a w a n y ch w języku polskim w Izraelu, p rzew ażn ie w T e i-A v iv ie . Z 34 w y m ien io n y ch przezeń ty tu łó w najdłużej u k azyw ał się i u k azu je dotychczas (od 1058 r. cod zien n ie z w y ją tk iem sobót, v, ob jętości 8— 16 stron) dziennik w j ę
* O rganizatorzy zaaprobow ali z kilku p rzed staw ion ych przez autora propozycji referat P rasa ż y d o w s k a w j ę z y k u p o l s k i m — j e j rola i z n a c z e n ie w k s z t a ł t o w a n i u
się s t o s u n k ó w p o l s k o - ż y d o w s k i c h .
* 1 . S z a j n. B ib l io g r a f ia d z i e n n i k ó w i c z a s o p is m ż y d o w s k i c h w y d a w a n y c h w
Polsce u ■ latach 1918— 1939 u: j ę z y k u p o l s k i m Oprać, i uzup. M. Fuks). ..Biul. ZIH ”.
1971, nr 2 (’78), s. 107— 132; B ib l io g ra fiu ż y d o w s k i e j p r a s y m ł o d z i e ż o w e j w y d a w a n e j
w Polsce w la ta ch 1918— 1939 w j ę z y k u p o ls k im , tam że, 1975, nr 2(94), s. 103— 113; B ib l io g r a f ia w y d a w n i c t w n ie p e r i o d y c z n y c h d o t y c z ą c y c h ż y d o w s k i c h i n s t y t u c j i i org a n iz a c ji s p o ł e c z n y c h d z ia ła ją c y c h ir Polsce w la ta ch 1918— 1939 ( w y d a w a n y c h iv j ę z y k u p o l s k i m ) ta m ż e , nr 3'95). s. 105— 112. Poza tym G likson w sp isie literatu ry podaje
także 23 prace M. Fuksa p u b lik ow an e na łam ach ,,B iu lety n u ŻIH ”, „Rocznika H i storii C zasop iśm ien n ictw a P olskiego" i „K w artaln ik a H istorii P rasy P o lsk iej” oraz książkę Prasa ż y d o w s k a w W ars:ati:ic 1823— 1939, W arszaw a 1979.
4 S ą to — w L ondynie: „B iuletyn" („B u lletin of P o lish -J e w ish A ffairs"), 1940— 1945, n ieregu larn y, w y d a w a n y przez K om itet O rgan izacyjn y dla S p raw R ep rezen tacji Z yd ostw a P olsk iego; „P rzyszłość — T he Future. P ism o P erio d y czn e P o św ię c o ne S p raw om Z y d o stw a ”, 1941 — 1942 (u k azyw ało się p raw d op od obn ie n ieregularnie); „W iadom ości Z ydow'skie — J ew ish N ew s", tygod n ik 1941— ?; „Ż ołnierz P olsk i-Ż yd . Jed n od n iów k a w yd an a z okazji Ś w ią t N ow ego R oku .W yznania M ojżeszo w eg o ”, 2S IX 1643. W Paryżu: „P rzyszłość. Organ Ż ydów P o lsk ich ”. W ychodzi 3 razy na m ie łią c , nr 1, 27 IV 1940— ? W R zym ie (?): „N asz Głos. B iu lety n In fo rm a cy jn y Ż
oł-K oł-K .ťoł-K N /.J К i íjMi UVI E M λ 107
zyk u polsk im , noszący daw niej n ą / wg ,,iz r a e lsk ie N ow iny i Kurier" (nazw a p o ch o dzi z p ołączen ia dw u gazet: „Kurier" i ..N owiny"), a od paru lat „N o w in y -K u rier”. R ów n ież długo u k a zy w a ł się założony w 1949 r. tygodnik „Przegląd", który do roku 1982 k ilk a k ro tn ie zm ien ia ł n azw ę („Przegląd W ydarzeń w Izraelu", „P rzegląd Izra el sk i” itp.)5.
W e w stę p ie autor w sp o m in a rów n ież o prasie w y d a w a n ej nie przez Ż ydów , a le Ż ydom w y łą czn ie p o św ięco n ej. Jest to prasa an tysem ick a, n ajczęściej bru taln ie e k sterm isty czn a 9. Z n ajd u jem y także w zm ian k ę o kilku p o św ięco n y ch Ż ydom p o l sk im 1, czasop ism ach w y d a w a n y ch w P o lsce w język ach europ ejsk ich .
W yk orzystan a przez G liksona obszerna literatura, ob ejm u jąca 118 prac w róż
n ierza-Z yd a 2 K orp u su ”, m iesięczn ik w y d a w a n y przez D u szp a sterstw o W yznania M ojżeszow ego 2-go P olsk iego Korpusu, nr 1—8 <?). 1946. W W iedniu: „A lm anach Ż yd ow sk i za Rok 5678 (1917— 1918)", 1918. w yd. K. M eisel. W S ztokholm ie: „P rze gląd. C zasopism o Z w iązku Żydów' P olsk ich w S z w e c ji”, m iesięczn ik (?), 1970— 1982 (?); „ P rzek rój” (często tliw o ść n ie ustalona), w y d a w a n y przez Z w iązek Ż ydów P o l skich w S zw ecji, 1946— 1948. W K openhadze: C zasopism o Ż ydów p olsk ich w D anii „K ronika — di Kronik" (1971— 1982 [?], w jęz. p olskim i jidisz); „Od now a" (cza. ?), w yd . B und w D an ii (w jęz. polsk im , jidisz, duńskim ). W N o w y m Jorku: „N asza T ryb u n a” („Our T rib u n e”). P ism o Ż yd ów P olsk ich , m iesięczn ik w y d a w a n y pod a u sp icja m i A m ery k a ń sk iej F ed era cji Ż vdów P olskich (w jęz. p olsk im i an gielskim ). 1940— 1951.
5 P on ad to u k a z y w a ły się: „Co n a jc ie k a w sz e ” — m iesięczn ik , 1956— 1957 (?); „Co ty d zień p o w ie ść ”, 1956— 1957 (?); „Echo ty g o d n ia ”, 1956— 1961; „Echo Izra ela ”, n ie reg u la rn ie (Jerozolim a), 1959; „ F ak ty”, tygod n ik , 1957— 1958; „G azeta T y m cza so w a ”, dw a razy w tygod n iu , 1948— 1949: „G los In fo rm a cy jn y ”, n ieregu larn ie, 1956; „Głos Izraela. B ezp artyjn a G azeta Ilu stro w a n a ”, 1953; „Głos Ludu. In fo rm a cy jn y B iu letyn K om u n istyczn ej P a rtii Izra ela ”, m iesięczn ik (?), 1949; „Isk ry”, ilu stro w a n y m agazyn, dw u tygod n ik , 1961— 1962; „Izrael — F ak ty. C yfry, D a ty ”, Jerozolim a 1958; „Izrael", n iereg u la rn ie (Jerozolim a), 1964— 1966: „Jed n od n iów k a Z w iązku B y ły ch S tu d en tó w W yższych U czeln i P olsk ich w latach 1945— 50 w Izra elu ”, 29 IV 1952; „K ronika T y g o d n io w a ” 17 X 1952— 3 II 1953, n a stęp n ie pod zm ienioną nazw'ą „K ronika Izra elsk a ” do 17 1X 1953; „K urier”, dziennik, 1956— 1957: „Kurier Izra elsk i”, przez p ew ien czas u k a zy w a ł się pod n azw ą „E xpress Izra elsk i”, dziennik, 1954: „N asza D roga”, m ie sięczn ik , 1971; „N asza M yśl” X I 1952 (T e l-A v iv —Jerozolim a): „Nasza W alk a”, t y godnik 1958— 1965; „N ow a G azeta” 1955— 1956; „N ow a P o lsk a ”, efem eryd a, 1954; „N ow in y P o ra n n e”, dziennik, 1952— 1958, n astęp n ie p ołączon e z d zien n ik iem .,N o w in y -K u r ie r ” ; „N ow in y Iz ra elsk ie”, 1952— 1958: „Od n o w a ”, d w u tygod n ik , w p e w n ym okresie tygod n ik , 1958— 1965; „Opinia. T ygodnik S p o łe c z n o -P o lity c z n y ”, 1950— 1951; „Po prostu w Izraelu. Pism o M yśli S o c ja listy c z n e j”, d w u tygod n ik , 1958— 1959; „P rzekrój”, d w u tygod n ik , 1951; „Przekrój", tygodnik, 1953; „Przekrój Izra el sk i”, tygod n ik , 1959; „R im on”, tygod n ik , 1957; „Ż ycie Iz ra elsk ie”, n ieregu larn e, 1956.
0 Są to (w y d a w a n e n ie ty lk o w język u polskim ; podaję alfa b ety czn ie): „B u lletin des A ffa irs J u iv e s en P o lo g n e”, W arszaw a 1929; „Die G rodner Z eitu n g ”, A m tlich es O rgan für M ilitär- und R ev ierv erw a ltu n g , ersch ein t jed en D ien stag, D on n erstag und Son n ab en d , G rodno 1915 — do 11X 11918 (w jęz. n iem ieck im , p olsk im i ż y d o w skim ); „G nade und Friede. M itteilu n g en aus den W erke des H errn u nter den J u d en ”, Łódź 1936— 1937; „Front A r y jsk i”. P ism o w a lczą ce o U n a ro d o w ien ie P r z e m y słu, H andlu i R zem iosła. W arszaw a 1938; „ P ająk ”. D w u tygod n ik Z w a lcza ją cy N ie b ezp iecz eń stw o Ż y d o w sk ie, w y ch o d zi 1 i 15 każdego m iesiąca. P oznań 1938; „Po Grom . D w u ty g o d n ik N a ro d o w o -S p o leczn y W alczący z Z alew em Ż y d o w sk im ”, K ęp no 1938; „Pod K ropidłem . P ism o A n ty ży d o w sk ie P o św ięco n e O bronie H andlu, P r z e m ysłu i R zem iosła C h rześcija ń sk ieg o ”, d w u tygod n ik . R adom 1939; „Pod p ręg ier z”, tygod n ik , P ozn ań 1923— 1939: „Przegląd J u d a isty czn y ”, m iesięczn ik . Organ P o św ięco n y B ad an iu K w e stii Ż yd ow sk iej, P oznań 1922— ?; „R ola”, tygod n ik , W ar szaw a 1882— 1912; „R ozwój A n ty-Z yd ow sk i" . Poznań 1938; „Sam oobrona S p o łeczna — Ż y d o zn a w stw o ”, P ozn ań 1935; „Sztu rm ow iec — W alczący z Z a lew em Ż y d o w sk im ”, P ozn ań 1935; „W ieczny Ż yd ”. C zasopism o A p olityczn e dla W szystkich C hrześcijan, K a to w ice 1938.
7 Są to „L em berger Jü d isch e Zeitung"; „Der Isra elit”, L w ó w 1875— 1914: „P o lish J e w s”, N ew Y ork 1941; „Le R év eil d ’Isr a e l”, w y d a n y w P aryżu w 1948 r. przez fra n k istę — Jana C zyńskiego.
108 R E C E N Z J E i O M Ó W I E N I A
n y ch językach, św iad czy o b e n ed y k ty ń sk iej p racy w łożon ej przez autora w zeb ra n ie tak o b fiteg o m ateriału . D ają się o czy w iście zau w ażyć p ew n e luki i n ied o sk o n a łości, w y n ik łe z p rzed w czesn ej śm ierci autora teg o „ w stęp n eg o in w en ta rza ”, k tórego n ie s te ty za życia już n ie m iał m o żliw o ści zobaczyć i ew e n tu a ln ie skorygow ać. N ie m niej je s t to w a żn y w k ła d do badań dziejów· prasy ży d o w sk iej w P o lsce, a tym sam ym i prasy p olsk iej.
M a ria n F u k s
A u gu st G r o d z i c k i , W te a t r z e życia . W s p o m n i e n i a z la t 1920— 1.980, W arsza wa 1984, ss. 308
D zien n ik arze n ależą do g ru p y zaw od ow ej zostaw iającej sto su n k o w o dużo publi k acji w sp o m n ien io w y ch . Z racji barw n ości opisu, p oczytn ości n arracji są to z r e g u ły le k tu r y za jm u ją ce dla szerszego grona czyteln iczego. Te w a lo ry n arra cy jn e zdają się jed n ak m ieć drugorzędne zn aczen ie w o b ec w a rto ści h isto ry czn ej, czysto p oznaw czej. C echą u p ra w ia n eg o przez d zien n ik arzy zaw odu jest a k ty w n o ść w ob ec św ia ta , sk w a p liw o ść p och łan ian ia n a p ły w a ją cy ch zew sząd in form acji, czynna o b serw a cja rzeczy w isto ści. N ieza le żn ie od tego, na jak im p oziom ie się one odbyw ają. A w ięc, czy b ędzie to reporter, sp raw ozd aw ca p arlam en tarn y czy redaktor n a c z e l ny, w każd ym p rzypadku obok r e fle k sji d otyczących sam ego zaw odu, stosu n k ów red a k cy jn y ch i gru p ow ych , p otrafią oni p o w ied zieć coś in teresu ją ceg o na tem at rzeczy w isto ści zew n ętrzn ej, w której się obracali, np. życia w ie lk ie g o czy m ałego m iasta, tarć i ro zle g ło ści w p ły w ó w p o lity czn y ch i w reszcie, co nie m niej istotne, np. tem a t ludzi, z k tórym i się zetk n ęli. N ie jest to z p ew n o ścią sto so w n e m iejsce do o cen y ca ło ści p a m iętn ik a rstw a d zien n ik arsk iego, a le trudno b yłob y n ie w y m ie nić ch ociażb y Józefa W in iew icza z jeg o w sp o m n ien ia m i d otyczącym i sto su n k ó w p o lity czn y ch la t trzy d ziesty ch , klim atu fu n k cjo n o w a n ia prasy pozn ań sk iej, a sz c z e g ó l n ie „K uriera P o zn a ń sk ieg o ”, Jerzego N o w a k o w sk ieg o , bez którego in form acji n ie w ie le by m ożna p o w ied zieć o k szta łto w a n iu się w a rsza w sk ieg o środ ow isk a d zien n ik a rsk ieg o po I w’ojnie, K lau d iu sza H rabyka z jeg o w sp a n ia ły m i opisam i co d zien n o ści i n a d zw y cza jn o ści życia d zien n ik arsk iego, A d am a O chockiego, k tóry poza zn a k o m ity m u jęciem stosunków ’ p rasow ych p o tra fił b arw n ie opisać Łódź ta m ty ch lat, W itolda Z ech en tera, k tó ry tak ciek a w ie p rzed sta w ił „ІК С ” i K raków . To w y lic z e n ie n ie rości sobie p reten sji do k om p letn ości. P e łn i jed y n ie fu n k cję ilu stracyjn ą w ob ec tezy, iż p ole ob serw a cji d zien n ik arsk iej m oże i p ow in n o sk ła n ia ć do sp o rząd zan ia przekazu w a żk ieg o z h isto ry czn eg o pu n k tu w id zen ia.
Z teg o też punktu w id zen ia ocenić n a leży w sp o m n ien ia A u gu sta G rodzickiego, a b so lw en ta filo lo g ii polsk iej U n iw ersy tetu J a g iello ń sk ieg o , sty p en d y sty F unduszu K u ltu ry N arodow ej w P aryżu, L on d yn ie i M onachium , dziennikarza k a to w ick ieg o k on cern u „P olon ii”, red ak tora p ierw szej p ow ojen n ej g a zety zak op iań sk iej, zastęp cy red ak tora n a czeln eg o „D ziennika Z a ch o d n ieg o ” i „Odry”, człon k a w'ładz S tro n n i ctw a D em ok ratyczn ego, człon k a p rezyd iu m R ad y M iejsk iej K atow ic, od 1946 r. r e daktora n a czeln eg o „K uriera C od zien n ego”, prezesa w a rsza w sk ieg o oddziału Z w iąz ku D zien n ik arzy P o lsk ich , w y k ła d o w c y na stu d iach dzien n ik arsk ich , członka r e d ak cji „Życia W a rsza w y ”, w k tórym to p iśm ie b ył cen io n y m recen zen tem te a tr a l n ym , p u b licy stą , k iero w n ik iem działu k u ltu raln ego, k oresp on d en tem w P aryżu, a n a w et jed n y m z za stęp có w red ak tora n aczeln ego, w reszcie w sp ó łu czestn ik a w ielu o ficja ln y ch d eleg a cji p a ń stw o w y ch i d ziennikarskich.
