Historia Muzeum Świętokrzyskiego w Kielcach 1945-1961 r.

Historia Muzeum Świętokrzyskiego

w Kielcach 1945-1961 r.

HISTORIA MUZEUM ŚWIĘTOKRZYSKIEGO

W KIELCACH 1945 — 1961 R.

Ogólne zniszczenia — skutek m inionej w ojny w latach 1939—1945 — nie om inęły rów nież m uzealnictw a. Z sześciu istniejących w 1939 r. na te ­ ren ie woj. kieleckiego, n a ogół skrom nych lecz żyw otnych placów ek m uzeal­ nych (Kielce, Radom, Ostrow iec Ś w iętokrzyski, S tarachow ice, W ąchock, Sandom ierz) ocalały jedynie zbiory muzeów: w K ielcach, R adom iu i S ando­ m ierzu — mocno zresztą uszczuplone. W tej sy tu acji prace n ad organizacją muzeów należało po w yzw oleniu rozpocząć w łaściw ie od podstaw . Do zad a­ nia tego środow isko kieleckie było jed nak przygotow ane. W ostatnich m ie­ siącach w ojny g ru p a kielczan zbierała się k o n spiracy jnie u znanego geologa, prof. J. Czarnockiego, celem n ak reślen ia zadań i om ów ienia sposobu re a li­ zacji przyszłego ruchu regionalnego w w yzw olonej Kielecczyźnie. Jak o je ­ den z czołowych elem entów pro jektow anej działalności w idziano m uzeum , zw iązane ściśle w swej pracy z program em In s ty tu tu B adań R egionalnych, którego pow stanie rów nież projektow ano.

Poniew aż P olskie T ow arzystw o K rajoznaw cze, opiekujące się do 1939 r. kielecką placów ką m uzealną, nie uzyskało bezpośrednio po w yzw oleniu oso­ bowości praw nej, sta ra n ia o re ak ty w izację m uzeum rozpoczął utw orzony w 1945 r. K om itet O rganizacyjny Muzeum R egionalnego w Kielcach, w skład którego weszli: prof. J. Czarnocki, E. M assalski, prof. d r J. N ow ak-D łużew - ski, prof. d r B. P niew ski i prof. d r K. Skórewicz. K om itet ten w ram ach s ta ­ ra ń o uzyskanie praw nej podstaw y swej działalności opracow ał s ta tu t m uzealny, k tó ry przedstaw iono w dniu 22 k w ietn ia 1945 r. P rezydium WRN. S ta tu t ten został zatw ierdzony przez M inisterstw o K u ltu ry i S ztuki w d niu 29 listopada 1945 r. jako Sta tu t T ow arzy stw a M u z e u m Św iętokrzyskiego.

Do re sty tu cji m uzeum zabrano się n atych m iast po w yzw oleniu. N ależało zebrać rozproszone w w ielu m iejscach zb io ry t przedw ojennego Muzeum P T K oraz uzyskać odpow iedni lokal. P race te przebiegały na ogół spraw nie, zwłaszcza dzięki przydzieleniu przez M iejską R adę N arodow ą w K ielcach w dniu 13 k w ietnia 1945 r. na potrzeby m uzeum części gm achu, zw anego „Pod F ila ra m i”, przy placu P arty za n tó w n r 3-4-5.

32 Historia Muzeum Ś w ię tokrzy skiego w Kielcach 1945 — 1961 r.

w ręczone na zebraniu w K ielcach przez prof, dra St. Lorentza i prof, dra J. Zachw atow icza, działających z ram ien ia M inisterstw a K u ltu ry i Sztuki. R ów norzędnie z nadaniem pełnom ocnictw zapew niono kom itetow i odpo­ w iednie środki finansow e.

A kcję rato w an ia podw orskiej substancji zabytkow ej rozpoczęto w k w iet­ niu 1945 r., kończąc ją ostatecznie w 1947 r., przy czym główne jej nasilenie oraz najpow ażniejsze w yniki p rzypadają na pierw szy rok pracy, to jest na 1945 r. Szczegółowy w ykaz obiektów , objętych pracam i ratow niczym i, zo­ staje tu pom inięty, gdyż jest on tem atem osobnego k om u nikatu zamieszczo­ nego w Materiałach niniejszego tom u „R ocznika”. Należy uprzytom nić sobie jed n ak ogólny przebieg tej doniosłej akcji, dzięki k tó rej urato w an o od bez­ pow rotnego zniszczenia w ażne przekazy naszej k u ltu ry i cenne dzieła sztuki. D okonała tego nieliczna gru p a działaczy, operująca w dość tru d n y ch ów­ czesnych w aru n k ach pierw szych dni naszej wolności. Ich w ielki nakład pracy i pełne pośw ięcenie nie dałyby jed n ak ta k dobrych rezu ltatów , gdyby nie były p oparte au to ry tetem w ładzy ludow ej, działającej przez swe organa: R ady Narodowe i M ilicję O byw atelską, oraz przy pełnym zrozum ieniu w iększej części społeczeństw a. W rezultacie m imo pew nych nieuniknionych niepow odzeń, licznych zatargów z b ezpraw nym i przyw łaszczycielam i m ienia stanow iącego ogólnonarodow e dobro — akcja przyczyniła się do u ratow ania przew ażającej części zabytków z tere n u woj. kieleckiego. P odkreślić też trzeba, że posiadanie od 1946 r. sam ochodu ciężarow ego znacznie usp raw ­ niło przebieg prac ratow niczych.

Historia Muzeum Ś w ię to k rzy sk ieg o w Kielcach 1945— 1961 r. 33

Zwożone dzieła sztuki, księgozbiory i arch iw alia składano w pomieszcze­ niach muzeum. W w y n ik u następnej decyzji w ładz nadrzędnych dzieła, w y­ dane przed 1779 r., przekazano B ibliotece Jagiellońskiej, a ponad 50 000 to­ mów oddano do nowo utw orzonej B iblioteki W ojew ódzkiej. R eszta stała się zaczątkiem podręcznego księgozbioru m uzealnego. P ew ne zespoły dokum en­

tów, zwłaszcza dotyczące pow stania styczniowego, przejęło A rchiw um

Główne A kt D aw nych w W arszaw ie. P rzeglądu i segregacji dokum entów dokonał delegow any do tej fu n k cji d r A. R ybarski.

Pracam i nad organizacją m uzeum , pom yślanego jako placów ka oddzia­ ływ ająca na społeczeństwo, kierow ała R ada N aukow a pow ołana przez K o­ m itet O rganizacyjny. W skład R ady N aukow ej prócz członków kom itetu weszli: K. K ow alew ski, d r T. P rzy pkow ski oraz S. Styczyński, a rty sta m a­ larz. Jednocześnie na stanow isko d y re k to ra m uzeum powołano prof, dra J. N owaka-D łużewskiego.

O rganizatorzy m uzeum , prócz sta ra ń o uruchom ienie czasowych i s ta ­ łych ekspozycji, dążyli rów nież do utw orzenia zw iązanych z m uzeum kom órek badaw czych. Jak o pierw szą z nich powołano w listopadzie 1945 r. S ekcję H istoryków Sztuki i A rty stó w P lastyków pod przew odnictw em dra Al. Olesia. Działalność sekcji skupiła się na badaniach nad m alarstw em . Jej podstaw ow ym osiągnięciem było odkrycie w zbiorach podw orskich dwóch obrazów m alarza krakow skiego, A. M isiow skiego (zm. w 1693 r.).

Rok 1946 w działalności m uzeum zapoczątkow ał już bardziej rytm iczną pracę. U praw om ocnienie zasad organizacyjnych, w yrażonych w zatw ierdzo­ nym przez m inisterstw o w roku 1945 statucie T ow arzystw a Muzeum Świę­ tokrzyskiego, spow odow ało okrzepnięcie podstaw m uzeum. D ziałający do­ tychczas K om itet O rganizacyjny M uzeum R egionalnego zw ołał dnia 27 stycznia 1946 r. zebranie obyw atelskie celem zorganizow ania T ow arzystw a Muzeum Ś w iętokrzyskiego, a w dniu 23 lutego w alne zebranie zaw iązanego tow arzystw a dokonało w yboru R ady Nadzorczej. Weszli do niej: S. B orkie­ wicz, J. K łodaw ski, prof. d r J. P azd u r, K. P oniew ierski, E. Wołoszyn i w charakterze zastępców: E. Padechow icz oraz S. Kowalczewski. Na po­ siedzeniu w dniu 7 m arca R ada Nadzorcza w yb rała przew odniczącym prof, dra J. P azdura, a sekretarzem K. P oniew ierskiego. Jednocześnie zatw ier­ dzono działającą przy m uzeum jego p ierw otn ą R adę N aukow ą w dotychcza­ sowym składzie, a także zarząd m uzeum z d y rek torem prof, drem J. Nowa- kiem -D łużew skim na czele.

T ow arzystw o otrzym yw ało stałe dotacje m iesięczne z Naczelnej D yrekcji Muzeów, k tó ra spraw ow ała nadzór n ad działalnością muzeum. Równolegle z trw ającą wciąż akcją zwózkową m ienia podw orskiego, stanow iącą główne pole działalności m uzeum , w yłoniło się szereg problem ów n a tu ry organiza­ cyjnej. Rozpoczęto sta ra n ia o lepszy albo uzupełniający lokal, zdobyto pro­ wizoryczne pom ieszczenia m agazynow e, osiągnięto w reszcie zgodę i pomoc finansow ą od w ładz na odbudow ę zniszczonej w czasie w ojny oficyny poło­ żonej przy ul. Orlej.

W połowie roku zarząd m uzeum podjął decyzję zorganizow ania tym cza­ sowego, choćby najskrom niejszego pokazu u ratow any ch dzieł sztuki. Spo­ śród m ateriału artystycznego, zw iezionego z dworów , n ajłatw iej było w yko­ rzystać dla celów ekspozycyjnych m eble i obrazy, a szczególnie p o rtre ty , k tó re stanow iły znaczną ich część. O statecznej k lasyfikacji projektow anego zestaw u p ortretów i innych eksponatów dokonała delegacja z Naczelnej

Historia Muzeum Ś w iętokrzyskiego w Kielcach 1945— 1961 r.

Historia M uzeum Ś w iętokrzyskiego w Kielcach, 1945— 1961 r. 35

re k cji Muzeów z W arszaw y. W ystaw a była skrom na, ale stara n n ie przygo­ tow ana. M ieściła się w czterech sklepionych salkach p a rte ru gm achu m u­ zeum przy pl. P arty z a n tó w 3. O tw arto ją 23 października 1946 r. pod nazw ą W ie k X V I i X V II. Jednocześnie w ydano katalog tej w ystaw y, k tó ry był pierw szym pow ojennym w ydaw nictw em m uzeum . W ystaw a była dostępna dla publiczności do końca czerwca 1947 r.

O dm iennego ty p u ekspozycją zorganizow aną przez m uzeum była w y sta­ wa czasowa pt. R u in y Warszawy, o tw arta od 23 stycznia do 25 lutego 1946 r. Zestaw iono ją w trzech niedużych salkach na podstaw ie bogatego m a te ria łu ilu stracy jn eg o wypożyczonego przez M uzeum N arodow e w W arszaw ie. W u rz ąd za n iu w ystaw y pom agali plastycy kieleccy, a n aw et użyczyli na nią swego skrom nego lokalu.

N a początku gru d n ia 1946 r. prof, d r N ow ak-D łużew ski zrezygnow ał ze stanow iska d y re k to ra muzeum. Na jego m iejsce N aczelna D yrekcja M uzeów pow ołała E. M assalskiego, który funkcję d y rek to ra objął z dniem 1 lu ­

tego 1947 r.

P rze d now ą dy rek cją stanęła konieczność przeprow adzenia naukow ej k la ­ syfikacji przejętego do zbiorów m uzeum m ienia podw orskiego. Do p rac tych udało się pozyskać pomoc specjalistów z Naczelnej D yrekcji Muzeów, w oso­ bach prof, d ra M. W alickiego i prof, d ra K. Piw ockiego, w y bitn ych h isto ­ ryków sztuki. W połowie czerwca klasyfik acja zasobów m uzealnych została ostatecznie ukończona. W pracy tej pom agali rów nież: prof, d r Z. H ornung, prof. d r К. Sienkiew icz i d r T. W ierzejski.

Prócz k lasy fik acji konieczną była rów nież akcja k onserw atorska, Na od­ cinku ty m udało się naw iązać w spółpracę z w y bitny m w arszaw skim k o n ser­ w atorem , prof, d r Z. M arconim, k tó ry przyjechał do K ielc celem ułożenia p ro g ram u prac konserw atorskich. P onadto prcf. d r Z. M arconi przysłał cza­ sowo specjalistę, k tó ry dokonał najniezbędniejszych k o nserw atorskich za­ biegów przy najb ard ziej zagrożonych zabytkach.

W dniach 12 i 13 czerw ca 1947 r. odbyła się n arad a, w k tórej prócz prof, d ra K. Piw ockiego i prof, d ra M. W alickiego udział wzięli: d r Al. Oleś, ko n ­ se rw a to r w ojew ódzki; W. Bartoszew icz, kierow n ik W ydziału K u ltu ry Prez. WRN; E. M assalski, d y re k to r m uzeum ; T. D obrzeniecki oraz kustosz m u­ zeum , S. Borkiewicz. Uczestnicy konferencji stw ierd zili jednom yślnie, że m uzeum rozporządza m ateriałem , pozw alającym uruchom ić w artościow y choć niew ielki dział sztuki. W ystaw ę tę postanow iono uzupełnić czasowym i pokazam i z zakresu archeologii i sztuki ludow ej oraz przeglądem zabytków arc h ite k tu ry regionu kieleckiego.

O tw arcia m uzeum dokonał w dniu 24 sierp nia 1947 r. m in ister k u ltu ry i sztuki, d r St. Dybowski, w obecności przedstaw iciela m in istra ośw iaty, k tó ry m był d r A. R ybarski. W uroczystościach udział wzięli m. in.: przew od­ niczący WRN, E. Wiślicz, J. Ozga-M ichalski oraz prof. d r J. Zachw atow icz z N aczelnej D yrekcji Muzeów.

2 6 H i s t e r i a M u z e u m Ś w i ę t o k r z y s k i e g o w K i e l c a c h 1 9 4 5— 1961 r.

P ierw sze p o w o jen n e wydawnictwo M uzeum

Ś w ięto k rzy sk ieg o

K ultury, muzeum korzystało tym samym z pomocy m aterialnej, przyczynia­ jącej się walnie do pokrycia kosztów dalszego urządzania muzeum.

Historia Muzeum Ś w ię tokrzy skiego w Kielcach 1945— 1961 r. 37 nauczycieli szkół kieleckich, na k tórej ustalono sposoby instruo w ania k ie ­ row ników wycieczek szkolnych przychodzących zwiedzać m uzeum . Zarazem dla uczniów liceów urządzono k u rs przew odników po stałej w ystaw ie muzeum .

D ziałając w k ieru n k u przystosow ania posiadanych w nętrz do celów m u­ zealnych, dokonano w 1947 r. przeróbek pomieszczeń na pierw szym piętrze zespołu budynków przy pl. P arty zan tó w 3-4. P race te zakończono w czw artym k w a rta le 1947 r. U stalone wówczas rozplanow anie p rzetrw ało do czasu ostatniego rem ontu, to znaczy do połowy 1962 r. Poniew aż m uzeum nadal odczuwało dotkliw y b rak m iejsca, zwrócono szczególną uw agę na odbudowę i rozbudowę oficyny położonej przy ul. Orlej. P race te dzięki energicz­ nej opiece prof, dra B. P niew skiego przebiegały dość szybko i zostały zakoń­ czone w 1948 r. Na trzy p iętro w ej oficynie zaprojektow ano taras w idokow y, przeznaczając go na pu n k t obserw acyjny Polskiego T ow arzystw a M iłośni­ ków A stronom ii. Dzięki ostatecznem u w ykończeniu w spom nianej oficyny, m uzeum rozporządzało now ym i, dość obszernym i w nętrzam i, k tó re w yko­ rzystano doraźnie w ch a rak terze pomieszczeń m agazynow ych, przeznaczając je w zasadzie na przyszłe stałe ekspozycje poszczególnych działów. P rzy stę­ p ując do w stępnych prac nad zorganizow aniem ekspozycji przyrodniczej, archeologicznej i etnograficznej, rozw ażano możliwość utw orzenia w m uzeum nowego działu społecznego oraz działu historii Kielc. Dwa te ostatnie zam ie­ rzenia szczególnie żywo popierał poseł Ł. K um or, działający ówcześnie w dziedzinie szerzenia krajo zn aw stw a i tu ry sty k i.

38 Historia M uzeum Św iętokrzyskiego w Kielcach 1945 — 1961 r.

W 1948 r. położono duży nacisk na ożyw ienie działalności m uzeum p o ­ przez eksponow anie licznych, różnorodnych tem atycznie w ystaw czasowych, tak w łasnych, jak i sprow adzanych z innych muzeów.

Rok 1949 zanotow ał się w historii m uzeum w ażnym osiągnięciem , jakim było uruchom ienie stałej ekspozycji przyrodniczej. P rze trw ała ona, nie l i ­ cząc drobnych późniejszych uzupełnień, do 1962 r., to jest do chw ili rozpo­ częcia rem ontu budynków m uzealnych. P ro jek t zorganizow ania w y staw y przyrodniczej pow zięto w 1947 r. na w alnym zebraniu Polskiego T ow arzy­ stw a Geologicznego. Uznano wówczas zgodnie, że w y jątko w a pod w zględem geologicznym pozycja K rain y Św iętokrzyskiej m usi znajdow ać swe odbicie w zorganizow anej na odpow iednim poziomie w ystaw ie w Muzeum Św ięto­ krzyskim . W stępne prace realizacyjne trw a ły dw a lata. D okonańo w tym okresie czasochłonnych prac klasyfikacyjnych i zabiegów k onserw atorskich przy znacznie zdew astow anych podczas w ojny zbiorach przyrodniczych PTK . P o nad to szczególnie ham ującym czynnikiem był brak odpow iedniego lokalu oraz środków finansow ych. Tym ostatnim zaradzono dzięki u zysk an iu po­ mocy w sprzęcie od M uzeum Ziemi w W arszawie oraz lokując część zbiorów w prow izorycznych oszklonych skrzyniach, p rzejętych po w ojew ódzkiej w y ­ staw ie arty k u łó w spożywczych.

W ystaw a przyrodnicza zajęła p a rte r i I piętro odbudow anej oficyny, przy czym na p a rte rz e pokazano botanikę i zoologię, pozostaw iając całe

pierw sze p iętro na problem atykę geologiczną.

W ystaw a przyrodnicza mimo cech pew nej prowizoryczności zdobyw ała rosnące uznanie, zwłaszcza młodzieżowych wycieczek krajoznaw czych, uzna­ jących zgodnie jej zw iedzenie za dobry w stęp do dalszego poznaw ania K rain y Ś w iętokrzyskiej.

O pisując powyższą w ystaw ę nie można pom inąć m ilczeniem życzliwej pomocy, jakiej zawsze udzielali organizatorom : prof, d r Z. C zubiński, prof, d r St. M ałkow ski, prof, d r Wł. Szafer oraz prof. d r T. U rbański.

Poza zorganizow aniem stałej ekspozycji przyrodniczej kontynuow ano w 1949 r. akcję rozpow szechniania w ystaw czasowych, przy czym podobnie ja k w rok u ubiegłym były to w ystaw y w łasne oraz pochodzące z m iędzy- m uzealnej w ym iany. Z w ystaw w łasnych bezw zględnie najdonioślejszym osiągnięciem była w ystaw a Ks. Piotr Ściegienny na tle epoki. Podkreślić należy, że była ona jed n ą z pierw szych w Polsce w ystaw poruszających spo- łeczno-historyczną problem atykę. P ro te k to ra t n ad w ystaw ą objął m arszałek sejm u Wł. K ow alski; kierow nictw o naukow e spoczywało w ręk ach dra M. T yrow icza z K rakow a. O tw arcia w dniu 2 czerw ca 1949 r. dokonał m ini­ ste r k u ltu ry i sztuki. W ystaw ę eksponow ano w M uzeum Ś w iętokrzyskim do 8 października, a n astępnie w w ielu m uzeach na teren ie całej Polski.

W dniu 19 listopada 1949 r. d yrekcja m uzeum otrzym ała okólnik N a­ czelnej D yrekcji M uzeów o upaństw ow ieniu Muzeum Ś w iętokrzyskiego z dniem 1 stycznia 1950 r.

D atą tą zam yka się pierw szy po w yzw oleniu rozdział pracy M uzeum Św iętokrzyskiego. Ze w zględu na specyfikę oraz doniosłość osiągnięć p ierw ­ szych pow ojennych la t należy pokusić się tu o k rótkie podsum ow anie dzia­ łalności m uzeum w okresie od 1945 r. do 1949 r.

Historia M uzeum Świętokrzyskiego w Kielcach 1945 — 1961 r. 39

sta ra n ia o uzyskanie niezbędnego lokalu, w reszcie zebranie rozproszonych zabytków7 przedw ojennego Muzeum PTK w Kielcach.

N iem al jednocześnie z tym i zabiegam i odbyw a się do 1947 r. w łącznie doniosła akcja ra to w an ia zagrożonych bezpow rotnym zniszczeniem dóbr k u l­ turaln ych, zgrom adzonych w byłych siedzibach obszarniczych. Akcja ta, prow adzona z poświęceniem , przy pełnym poparciu władz, w tru d n y ch w a ­ ru n k ach pierw szych chw il naszej wolności, przynosi pow ażne rezultaty. Je j m ateria ln y m dowodem stało się zgrom adzenie w M uzeum Ś w iętokrzyskim bardzo dużej ilości bogatej i różnorodnej w sw ym artystycznym w yrazie su b ­ stan cji zabytkow ej. Będzie ona dotąd podstaw ą i zasadniczym tw orzyw em dalszej działalności muzeum.

P ostępujące z upływ em lat norm alizow anie się życia k ra ju znajdu je odzw ierciedlenie w zm ianie form pracy m uzeum . N adszedł czas, w którym można było pomyśleć o zabezpieczeniu częstokroć pow ażnie uszkodzonych cennych eksponatów . Można też było dokonać otw arcia pierw szej, chwilowo czasowej w ystaw y w dniu 23 października 1946 r., a w krótce po niej, w dniu 24 sierp n ia 1947 r., skrom nej lecz stałej już ekspozycji. Równocześnie, poj­ m ując rolę m uzeum , jako jednego z czynników budow ania nowej k u ltu ry , przystąpiono do pracy ośw iatow ej, rozbudow ując ją system atycznie z roku na rok. M uzeum staje się w idow nią coraz liczniejszych pokazów w ystaw czaso­ wych, organizow anych w łasnym i siłam i lub wypożyczanych od innych muzeów. O statnie w reszcie przed upaństw ow ieniem m iesiące w ypełnione są owoc­ nym i stara n ia m i, zm ierzającym i do zorganizow ania stałych ekspozycji, re ­ p rezen tu jący ch poszczególne działy m uzeum , oraz udoskonalenia istniejącego już stałego pokazu dzieł sztuki.

Przez cały opisany okres trw a też n ieustająca w alka o zapew nienie m u­ zeum podstaw dalszego rozwoju. C zynnikam i odm ierzającym i dokonujący się postęp jest coraz lepsza organizacja pracy, uzyskiw anie coraz większej pow ierzchni w ystaw ow ej oraz uzyskiw anie coraz znaczniejszych środków finansow ych. W rezultacie dotychczasow ych osiągnięć M uzeum Ś w iętokrzy­ skie w kraczało w n astęp n y etap swej działalności w pełni przygotow ane do czekających go zadań.

Szczególnie podkreślić też trzeba ogrom ny w ysiłek, w niesiony do o rg a­ nizacji i rozbudow y m uzeum przez szczupłe grono pracow ników . W dniu upaństw ow ienia obsadę naukow ą m uzeum obok d y re k to ra E. M assalskiego stanow ili tylko: S. B orkiew icz i d r Al. Oleś. O bydw aj, obsługując w zasadzie dział sztuki, angażow ali się zawsze w7 każdą m uzealną akcję. To samo do­ tyczy m gr A. D obrow olskiej, k ierującej od 1949 r. z pełnym poświęceniem działalnością ośw iatow ą muzeum . Gospodarcze i ad m in istracy jn e spraw y m uzeum spoczyw ały od 1946 r. w rękach Wł. Ciechanow icza Pom ocnikam i m uzealnym i od 1945 r. byli: J. N iedzielska i W. K asprow icz, ten ostatni peł­ niący zarazem funkcję stolarza. W kilka lat po nich, w 1949 r., przybyw a nowy pom ocnik m uzealny, J. Fit. P onadto czasowo zatru d n ien i byli: n a u ­ czyciel S. K ow alczew ski, przedw ojenny kiero w n ik M uzeum PT K w Kielcach, oraz inż. K. Linow ski. Rozpoczęli oni porządkow anie zbiorów archeologicz­ nych oraz dokonali w stępnych czynności k o nserw atorskich przy pew nych g rup ach zabytków , zwłaszcza daw nej broni.

40 Historia M uzeum Ś w ię tokrzy skiego w Kielcach 1945 — 1961 r.

N arastającym w ciąż now ym zadaniom nie mógł jed n ak podołać w ym ie­ niony powyżej szczupły personel muzeum. S tąd też, k ieru ją c się pełnym zrozum ieniem sytuacji, w ładze po u państw ow ieniu m uzeum p rzystąpiły nie­ zwłocznie do ilościowego zw iększenia etatów .

Rów norzędnie z upaństw ow ieniem m uzeum Naczelna D yrekcja Muzeów przejęła kierow nictw o nad całokształtem jego działalności, pok ry w ając jednocześnie w szystkie koszty zw iązane z funkcjonow aniem placów ki. Nowe

k ieru n k i pracy określone były kilkom a zasadniczym i zadaniam i. Po

pierw sze — w raz ze stabilizacją w ew nętrznej pracy należało przystąpić do in w entaryzacji i naukow ego katalogow ania zbiorów. Zarazem* zin ten syfi­ kow ano dążność ku stałem u w zbogacaniu treści istniejących już w ystaw stałych oraz organizow aniu nowych w ystaw działowych. Równocześnie z poprzednim i w zbogaceniu uległa akcja ośw iatow a, przejaw iająca się z jed­ nej strony w tw o rzen iu w ystaw czasowych, a z drugiej w licznych prelek ­ cjach w ygłaszanych w m uzeum oraz innych środowiskach.

Rok 1950, pierw szy rok działalności Muzeum Ś w iętokrzyskiego jako pla­ cówki państw ow ej, zaznaczył się dwoma pow ażnym i osiągnięciam i. B yły nimi uruchom ione stałe w ystaw y: archeologiczna oraz etnograficzna.

Dotychczasowy skrótow o u jęty pokaz archeologiczny, uruchom iony w dniu otw arcia muzeum, 24 sierpnia 1947 r., w ykonany był w oparciu o m ateriały zabytkow e przedw ojennego Muzeum P T K 3 po parte zabytkam i dostarczonym i przez znanego archeologa am atora, ks. St. Skurczyńskiego. Pokaz te n ;

Historia M uzeum Ś w ię tokrzy skiego w Kielcach 1945— 1961 r. 41

gacony dalszym i daram i ks. St. Skurczyńskiego i uzupełniony pod w zględem m erytorycznym , przeniesiono do pomieszczeń na II piętrze oficyny przy ul. Orlej. Tak utw orzona w ystaw a rozbudow ana została znacznie w 1954 r. planszam i i sprzętem w ystaw ienniczym przekazanym przez P ań stw ow e M uzeum A rcheologiczne w W arszawie.

U ruchom ienia w ystaw y etnograficznej dom agała się od daw na opinia społeczna Kielc. Jed n a z podstaw ow ych przeszkód — brak lokalu — została pokonana jeszcze w 1949 r., dzięki uzyskaniu od MRN w Kielcach przydziału pięciu sal, oddzielających dotychczas frontow ą część m uzeum, położoną w budynkach przy pl. P arty zan tó w , od odbudow anej oficyny przy ul. O rlej. N astępną podstaw ow ą trudność, jak ą stanow ił b rak m ateriałów ekspozycyj­ nych oraz sił fachow ych, przezwyciężono dzięki ofiarnej pomocy m iłośnika etno grafii, P. G ana, zastępcy k ierow nika W ydziału K u ltu ry Prez. WRN. Oprócz posiadanych zabytków przy urządzaniu w ystaw y w ykorzystano sporo m ateriałów pochodzących z konkursów ludow ych, organizow anych przez W ydział K u ltu ry Prez. WRN. O tw arcie w ystaw y nastąpiło w 1950 r. B yła ona w następnych latach system atycznie uzupełniana przez m gr A. D obro­ w olską, która objęła kierow nictw o Działu Etnograficznego.

Szczególnie w ażnym postępem na odcinku doskonalenia stałych ekspo­ zycji było otw arcie w listopadzie 1958 r. now ej, w ykonanej od podstaw w y ­ staw y archeologicznej. D okonano tego dzięki uzyskaniu w latach 1955 i 1956 w spółpracy dwóch archeologów, który m po uprzednim zinw entaryzow aniu zbiorów udało się zrealizow ać nap raw d ę nowoczesny pokaz regionalny p re h i­ storii. Archeologowie m uzeum, m gr J. K uczyński i m gr Z. Pyzik, sam odzielnie zaplanow ali i w ykonali przy pomocy art. plastyk a H. Gąssowskiej w ystaw ę z bardzo dobrym w ynikiem , choć przy użyciu prostych i tan ich środków technicznych. W ten sposób w ystaw a archeologiczna stała się pierw szą wzo­ row o urządzoną ekspozycją M uzeum Św iętokrzyskiego. W 1959 r. w ydano przew odnik po tej w ystaw ie pt. Pradzieje ziem w ojew ództw a kieleckiego, opracow any przez autorów w ystaw y. Był on pierw szym przew odnikiem m uzeum , dotyczącym stałej ekspozycji, a zarazem trak to w a n y być może jako skrótow y podręcznik prehistorycznych dziejów regionu. Baw iąca w Polsce w 1960 r. delegacja muzeologów z organizacji UNESCO pod kierow nictw em prof, dra St. L orentza zw iedziła M uzeum Św iętokrzyskie. Goście uznali w y ­ staw ę archeologiczną za dobry przykład ujęcia regionalnego pokazu arch eo­ logicznego. W w yniku tej oceny opis ekspozycji, opracow any przez m gra Z. Pyzika, ukazał się w periodyku francuskim „M usée”, poświęconym zagad­ nieniom m uzealnictw a.

P om yślnie rozw ijała się rów nież akcja organizow ania w ystaw czasowych. Z dużej ich liczby w latach 1950— 1961 jako czołowe pozycje w ym ienić należy w ystaw y: Stefan Ż erom ski (1950 r.), Hugo Kołłątaj (1951 r.), Dawne górnictwo i hutnictw o Staropolskiego Zagłębia (1953 r.), Arianie w Polsce (1954 r.) oraz K am ień budow lany woj. kieleckiego w sztuce rom ańskiej (1961 r.) — ta ostatnia opracow ana przez m gr M. W eber-K ozińską z W ar­ szawy. W szystkie te w ystaw y sp otkały się z pełną ap ro batą zw iedzających. Po okresie eksponow ania ich w M uzeum Św iętokrzyskim były w y staw ione w w ielu m uzeach na terenie Polski.

42 Historia M uzeum Ś w ię tokrzy skiego w Kielcach 1945— 1961 r.

P rzejaw em coraz intensyw niejszej akcji ośw iatow ej był ciągły w zrost

prelekcji, w ygłaszanych przez pracow ników m uzeum oraz p relegentó w

sprow adzanych z innych ośrodków. N iestety b ra k do 1963 r. lokalu, odpo­ w iedniego dla tego rodzaju im prez, uniem ożliw iał rozw inięcie tej cieszącej się powodzeniem inicjaty w y ośw iatow ej.

R ów norzędnie z działalnością w ystaw ienniczą i odczytow ą trw a ły n ie ­ p rzerw anie prace o ściśle w ew nątrzm uzealny m charak terze, zw łaszcza na odcinku inw entaryzow ania i naukow ego katalogow ania zbiorów ; re je s tro ­ w ano w coraz pełniejszym kształcie dobra k u ltu ry pozostające w dyspozycji muzeum.

N ie zaniedbyw ano też i innych przejaw ów działalności. Od 1955 r. n a ­ stęp u je ożyw ienie b adań terenow ych, przeprow adzanych zw łaszcza przez D ział Archeologiczny. O pracow ane wry niki bad ań publikow ano w p erio d y ­ kach naukow ych. Prócz badań przeprow adzanych sam odzielnie w łączano się w prace w iększych zespołów oraz in sty tu c ji naukow ych. N a pierw szym m iejscu należy w ym ienić udział w b adaniach n ad staro ży tn y m górnictw em

i hutnictw em św iętokrzyskim , przeprow adzanych przez zespół n au k o ­

w y M uzeum Archeologicznego i A kadem ii G órniczo-H utniczej w K ra k o ­ wie.

Osobnym rozdziałem pracy M uzeum Św iętokrzyskiego jest organizacja now ych placów ek regionalnych. W 1956 r. uruchom iono w S andom ierzu pierw szą prow izoryczną ekspozycję, rozbudow aną i przetw orzoną w n astęp ­ nych latach. W 1958 r. n astęp u je otw arcie m uzeum biograficznego H. S ien­ kiew icza w O blęgorku. Rok 1961 jest datą uruchom ienia dwóch n astępnych muzeów: wielodziałow ego w Szydłowie (28 m aja) i biograficznego, pośw ię­ conego J. K ochanow skiem u, w C zarnolesie (17 września). Od placów ek tych odbiega o tw arty w 1959 r. p u n k t etnograficzny w B ielinach (pow. Kielce), gdzie w X V III-w iecznej chałupie urządzono pokaz w y stro ju ówczesnego w n ętrza w iejskiego.

Terenow e prace badaw cze, zwłaszcza w ykopaliska archeologiczne, prócz naukow ego aspektu m iały dla m uzeum jeszcze jedno znaczenie — b yły źró­ dłem pom nażania zbiorów działu archeologicznego. P ozostałe działy po­ w iększały stan swego posiadania głów nie n a drodze zakupów , rzadziej po­ przez darow izny. W yjątkow ej w agi w ydarzeniem stał się w 1956 r. legat L. W. Kielbassa. T estator, L. W. K ielbass, zam ieszkujący pod Jędrzejow em sadow nik-hodow ca, znany kolekcjoner dzieł sztuki, zapisał cenne swe zbiory Muzeum Ś w iętokrzyskiem u. Zapis obejm ow ał: m alarstw o, rzeźby, grafikę, ceram ikę, tk an in y oraz przedm ioty sztuki stosow anej. Bliższe dane oraz szczegółowy w ykaz leg atu znajdzie czytelnik w a rty k u le d ra T„ P rzy pk ow ­ skiego Wspomnienie o L u d w i k u W ikto rze Kielbassie i jego zbiorach w S u ­ dole pod Jędrzejowem, zamieszczonym w tom ie I „Rocznika M uzeum Św ię­ tokrzyskiego ” (s. 189—225).

Historia Muzeum Św iętokrzyskiego w Kielcach 1945— 1961 r. 43

Główna sala m uzealna w latach 1950— 1953

W okresie tym zm arli pracujący od 1945 r. zasłużeni pracow nicy: d r Al. Oleś (zm. w 1952 r.) i S. Borkiew icz (zm. w 1954 r.).

Z pracow ników adm inistracyjnych przybyli: Z. R uszkow ska, se k re ta rk a (od 1950 r.) i L. L ackrońska, księgow a (od 1952 r.). W zrosła rów nież ilość pom ocników m uzealnych. P racę rozpoczęli: J. Jasonek (od 1950 r.), A. Ł a- w ińska (1951—1963 r.), P. P iorun (od 1956 r.) i I. N owakowa (od 1957 r.). Jednocześnie na e m e ry tu rę przeszli w 1962 r. pomocnicy m uzealni, z a tru d ­ nieni od 1945 r.: W. K asprow icz i J. Niedzielska.

N astąpiła rów nież zm iana na stanow isku dyrektora. Z dniem 1 w rześnia 1961 r. dotychczasow y d y rek to r, E M assalski, przeszedł na em ery tu rę. D y­ rek to rem kieleckiej placów ki m uzealnej został m gr A. O borny, h istoryk sztuki, dotychczasow y kierow nik M uzeum w Raciborzu.

44 Historia Muzeum Ś w ię tokrzy skiego w Kielcach 1945 — 1961 r.

REJESTR I C H A R A K T E R Y ST Y K A W YSTAW STA ŁY CH I CZASOW YCH MUZEUM ŚW IĘTO K RZYSK IEG O W KIELCACH

P ierw sza ekspozycja m uzeum pt. W iek X V I i X V I I o tw arta dla zw iedza­ jących w dniu 23 października 1946 r. była czynna do końca czerwca 1947 r. Z ajm ow ała cztery niew ielkie pom ieszczenia p a rte ru w b u dy nk u przy pl. P arty za n tó w n r 3—4.

Ekspozycja ta zainicjow ała akcję w ystaw ienniczą Muzeum Ś w iętokrzy­ skiego. Szczupłość lokalu um ożliw iła eksponow anie jedynie pew nej części posiadanych zbiorów. Pokaz obejm ow ał m alarstw o (głównie portretow e), rzeźbę, grafikę, meble. W ch arak terze uzupełnienia operow ano nielicznym i okazam i m ajoliki w łoskiej, elem entam i uzbrojenia itp. W ytyczną tej p ierw ­ szej ekspozycji była dążność do nadania w ystaw ie ch a rak teru w n ętrza sty ­ lowego, typow ego dla tytułow ego okresu w ystaw y. K orzystanie z w ystaw y u ła tw ia ł w ydany Katalog w y s ta w y „Wiek X V I i X V I I ”.

F rekw encja w okresie dziew ięciu miesięcy funkcjonow ania w ystaw y k ształtow ała się następująco: 245, 934, 685, 185, 345, 186, 205, 461 i 425 zw ie­ dzających.

A. WYSTAWY STAŁE

S tałą ekspozycję D z i a ł u S z t u k i o tw arto w dniu oficjalnego u ru ­ chom ienia Muzeum Św iętokrzyskiego, to znaczy 24 sierp nia 1947 r. Czaso­ wym dopełnieniem były pokazy: archeologiczny i etnograficzny oraz prze­ gląd zabytków architektonicznych woj. kieleckiego. Dwa pierw sze stały się zaczątkam i późniejszych stałych ekspozycji działowych.

W ystaw a obejm ow ała p a rte r i I piętro budynków przy pl. P arty zan tó w n r 3-4-5. W trzech pom ieszczeniach p a rte ru zgrupow ano sztukę kościelną i ludow ą. W śród eksponatów jako czołowe w ym ienić należy: sak raln ą rzeźbę późnogotycką (ok. 1530 r.) z kościoła w Tarczku, frag m en ty ołtarza XVII- wiecznego, przedstaw iające w izerunki królów polskich, ku te drzw i lam usa z dw oru J. Kochanowskiego w Czarnolesie, m alow idła, pochodzące z pałacu kieleckiego z okresu poprzedzającego m alarski w ystrój sal w ykonany przez A. Rycerskiego, wreszcie obraz m alarza flam andzkiego Dawida Teniersa młodszego (?) (1610—1690) zaty tułow an y C udow ny połów ryb. W hallu p a r­ te ru w yeksponow ano szafy holenderskie z XVII w., fo tel-tro n seniora rodu K rasińskich, kopię litografii Z. Vogla przedstaw iającą ru in y zam ku w K azi­ m ierzu nad Wisłą, obraz W. Bakałowicza (ur. 1833) Powrót syna, p o rtret, przedstaw iający K. D ruckiego-Lubeckiego, m in istra skarbu K rólestw a K on­ gresowego. K latk ę schodową w ykorzystano na pokaz polskiego m alarstw a portretow ego w ieku XVII i XVIII — łącznie znajdow ało się tu 10 portretów , w śród których na uw agę zasługiw ały zwłaszcza p o rtre ty jednego z synów króla J. Sobieskiego i jego żony, M arysieńki. W hallu na pierw szym piętrze umieszczono m eble w stylu em pire, b iederm eier i d y re k to ria tu oraz obrazy: K ra k u s na koniu P. M ichałowskiego, Scenę batalistyczną J. Suchodolskiego, Portret gen. S. Różyckiego J. Zajączkow skiego i P o rtre t F. Karnickiej n ie­ znanego m alarza. Ponadto w yeksponow ano rzeźby: H. S ta ttle ra — popiersie poety Z. K rasińskiego oraz popiersie Zygm untow ej W ielopolskiej dłuta Pol- lacka. K orytarz w ykorzystano na pokaz grafiki m istrzów angielskich i fr a n ­ cuskich z XVIII i XIX w.

Historia Muzeum Ś w ię tokrzy skiego w Kielcach 1945— 1961 r. 45

koronnego, zw iązanego mocno z naszym regionem ; p o rtre t Leonii z D em biń­ skich Józefow ej W ielopolskiej, pędzla F. Lam piego; p o rtre t G rodzickiej, pędzla A. R eichana. N astępna sala zaw ierała m eble z końca XVI i XVII w. B yły tu bogato rzeźbione renesansow e skrzynie szufladow e z końca XVI w., krzesła włoskie z w ieku XVII, rzeźbiony kredens gdański z tego sam ego okresu, prasa do obrusów , niem iecka skrzynia w eselna z rzeźbam i fig u ra l­ nym i, ciekaw y okaz X V III-w iecznej szafki francuskiej in tarsjo w an ej d rze­ wem różanym , saska i b erlińska porcelana oraz w iele p o rtretó w : o rygin ały A. M isiowskiego oraz p o rtre ty M arysieński Sobieskiej, F. K rasińskiej i jej męża — w szystkie nieznanych m istrzów . W sali tej postaw iono rów nież fotel k ry ty kurdyb anem , rzekom o należący niegdyś do Ja n a Kochanowskiego.

N astępna sala u trzy m an a w części w stylu L udw ika XVI zaw ierała m. in. osiem nastow ieczne stoły i kom ody oraz szafy gdańskie z XVII w., ja k też kilkanaście p o rtretó w rodzinnych Sołtyków z K urozw ęk, w tym jeden K a­ je ta n a Sołtyka, biskupa krakow skiego, z drugiej połowy X V III w., m alo­ w any praw dopodobnie przez A. B rygierskiego (1731—1791). P onadto zaw ie­ szono tu dwa p o rtre ty p rzedstaw iające J. K ochanowską i jej męża, F. K o­

chanow skiego, kasztelana w iślickiego i m arszałka sądów kap tu ro w y ch

w Radom iu w 1764 r. W ystroju sali dopełniły wazy japońskie i chińskie z X V III i XIX w ieku.

K olejna sala m ieściła okazy sekretarzyk ów holenderskich z XVII w., tezę, tj. dyplom jednego z zagranicznych uniw ersytetów , w ydany w r. 1740 Janow i D em bińskiem u, staroście w olbrom skiem u. Poza tym były tu m ie­ dzioryty Jerem iasza F alcka-Polonusa (1609— 1677) oraz p o rtre ty Ł. O rłow ­ skiego, m alarza krakow skiego z X V III w., p o rtre t H ieronim ow ej W ielopol­ skiej z Potockich, p o rtre t Ja k u b a Sobieskiego oraz p o rtre t k anclerzyny W ie­ lopolskiej — siostry M arysieńki Sobieskiej. W ostatniej sali umieszczono szafy gdańskie, kom ody i krzesła z XVII w. oraz pięć p ortretów , w śród nich najcenniejszy — p o rtre t F. W ielopolskiego, m arszałka nadw ornego koronnego, zm arłego w 1809 r., m alow any przez F. P. M olitora, m alarza krakow skiego z drugiej połowy XVIII w ieku. O pisana w ystaw a zaw ierała łącznie 340 eksponatów .

S tałą ekspozycję p r z y r o d n i c z ą o tw arto w 1949 r. w pom ieszcze­ niach p a rte ru i I p iętra oficyny przy ul. Orlej.

Ekspozycja geologiczna, zajm ująca sale I p iętra przedstaw iała w pełnym przek roju stra ty g ra fię Gór Ś w iętokrzyskich. Eksponow any m ateriał obej­ m ował m. in. zbiory geologiczne, zebrane i opracow ane przez prof. J. C zar­ nockiego w latach 1924—1927. W śród nich znajdow ały się okazy fau n y try - lobitow ej Gór P ieprzow ych koło Sandom ierza, na podstaw ie któ ry ch została opracow ana przez prof. J. C zarnockiego stra ty g ra fia tych gór i w prow adzona do lite ra tu ry geologicznej. N ależy podkreślić, iż mimo ubogiego w y stro ju plastycznego, w ystaw a geologiczna reprezentow ała w ysoki poziom naukow y i dydaktyczny.

ie-46 Historia Muzeum Ś w ię tokrzy skiego w Kielcach 1945— 1961 r.

G łów na sala m u zealn a w latach 1953— 1962

nia podworskiego. Ekspozycje umieszczone na parterze, w odróżnieniu od ekspozycji geologicznej, miały charakter wyłącznie dydaktyczny.

Zaczątkiem ekspozycji a r c h e o l o g i c z n e j stał się prowizoryczny pokaz pradziejowy z roku 1947. W 1950 r. przeniesiono go do sal II piętra oficyny przy ul. Orlej i trochę uzupełniono. Rozbudowa pokazu nastąpiła w 1954 roku dzięki uzyskaniu z Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie plansz o tematyce archeologicznej oraz dodatkowego sprzętu wystawienniczego. Na miejsce tej w ystaw y o charakterze tym czasowym zorganizowano stałą ekspozycję archeologiczną, otwartą w listopadzie 1958 r.

Historia M u zeu m Ś w iętokrzyskiego w Kielcach 1945 — 1961 r. 47

niem było zasygnalizow anie wagi znalezisk archeologicznych oraz koniecz­ ności zgłaszania ich placów kom badaw czym . U zupełnieniem w y staw y b y ł w ydany przew odnik, będący zarazem pierw szym przew odnikiem M uzeum Św iętokrzyskiego dotyczącym stałej ekspozycji.

P ierw sza ekspozycja e t n o g r a f i c z n a , zorganizow ana w 1950 r. przez W ydział K u ltu ry Prez. WRN, operow ała m ateriałem z pokonkursow ych w y ­ staw sztuki ludow ej, obejm ującym ceram ikę, tkactw o i w ycinanki, oraz d a ­ w ała p rzegląd eksponatów zakupionych przez m uzeum w latach 1946— 1947. S kład ały się na nie narzędzia rolnicze i tkackie oraz sprzęty domowe. E kspo­ zycja etnograficzna, znacznie rozszerzona w latach 1955— 1958, obejm ow ała n astęp u jące działy: rolnictw o, rzem iosło (tkactwo) i sztukę ludow ą z w ydzie­ loną specjalnie częścią regionalnych ubiorów ludow ych z tere n u woj. kielec­ kiego.

B. WYSTAWY CZASOWE

Szczegółowy w ykaz w ystaw organizow anych przez Muzeum Ś w iętok rzy ­ skie podany został niżej. Na tym m iejscu scharak teryzo w an e zostaną w aż­ niejsze ty lk o w ystaw y.

1. Ks. Piotr Ściegienny na tle epoki, czynna w m uzeum od 2 czerw ca do 8 października 1949 r. a n astępnie eksponow ana w w ielu m uzeach na te re n ie Polski.

H istoryczna ta wystawTa, poświęcona bojow nikow i chłopskiem u, pocho­ dzącem u ze wsi Bilcza pod K ielcam i, w yrażała dążenie m uzeum do uw zględ­ nian ia w swej działalności zagadnienia rew olucyjnych ruchów chłopskich X IX w. K ierow nictw o naukow e pełnił dr M. Tyrow icz z K rakow a. O praco­ w ał on rów nież k atalo g w ystaw y o ch a rak terze po pularno-naukow ym . Z pracow ników m uzeum szczególnie duży w kład pracy w niósł kustosz S. B or­ kiewicz. W ystaw a zaw ierała 325 eksponatów i pokazana była w trzech salach. W zbudziła duże zainteresow anie, którego w yrazem było 21 pozycji publicystycznych w prasie codziennej oraz kilkanaście w czasopism ach. K ro n ik a Film ow a pośw ięciła jej rów nież specjalną w zm iankę. W ystaw ę obejrzało 41 622 osób, z czego kielczan 27 000. Z liczby około 14 000 p rzy ­ jezdnych 13 000 przypada na młodzież. P rzy końcu trw a n ia w y staw y m u­ zeum urządziło publiczną d yskusję n ad jej treścią.

W ystaw a ilu stro w ała m. in. zagadnienia sp raw y w łościańskiej w po­ w stan iu listopadow ym , em igracyjn ych zw iązków politycznych o ch a rak terze ludow ym , w si polskiej i życia chłopów w dobie pańszczyzny, a n astęp n ie przed staw iała działalność ks. P. Ściegiennego, jego spisek, rozbicie, zesłanie i pow rót do k ra ju . P oniew aż najbliższym tłem działalności społecznej i p isar­ skiej ks. P. Ściegiennego było życie wsi, zwłaszcza regionu kieleckiego, w prow adzono więc eksponaty o ch a rak terze etnograficznym : m akietę chaty pańszczyźnianej z okolic Kielc, u b io ry ludow e, ceram ikę oraz ówczesne n a­ rzędzia rolnicze. U zupełnieniem był w ykres i m apa, ilu stru ją ca obciążenia pańszczyźniane, oraz inne pomoce dydaktyczne.

48 Historia Muzeum Ś w ię tokrzy skiego w Kielcach 1945— 1961 r.

O rganizatorką w ystaw y była m gr A. D obrow olska, ko nsu ltan tem był prof. d r K. Wyka.

P ierw sza część w ystaw y posiadała c h a ra k te r biograficzny, ujm ow ała za­ razem w aru n k i historyczne i społeczne w jakich w zrastał Żerom ski. Część d ru g a ch arakteryzow ała dzieła pisarza, zw racając uw agę na ich ideową funkcję. Zakończenie w ystaw y akcentow ało k u lt dla pisarza, jego rolę w spo­ łeczeństw ie polskim i jego w alkę o postęp społeczny.

P onadto w ydano katalog, dopełniający treści eksponow ane na w ystaw ie. 3. Hugo Kołłątaj. W ystaw a historyczna, o tw a rta w dniu 21 czerwca 1951 r., zorganizow ana z okazji 200 rocznicy urodzin H. K o łłątaja (1750— — 1950). W ystaw ę opracow ał kustosz m uzeum , S. Borkiewicz.

W ystaw a ukazyw ała życie i działalność H. K o łłątaja na tle gospodarczo- sp o łe c z n y c h przem ian w Polsce w X V III w.

W ydano katalog, będący pomocą w pełniejszym zrozum ieniu treści w ystaw y.

4. Dawne górnictwo i hutnictwo Staropolskiego Zagłębia. W ystaw a, o tw arta w 1953 r., była opracow ana przez dyrek to ra m uzeum , E. Massalskiego.

O brazow ała ona dzieje zdobyw ania i obróbki podstaw ow ych tw o ­ rzyw , z których w ykonuje się narzędzia, broń itp., od czasów n ajd a w n ie j­ szych aż po początki XX w ieku. Pokaz składał się z trzech zasadniczych części, odpow iadających poszczególnym okresom k ształto w ania się stosunków społeczno gospodarczych. Część I — okres w spólnoty pierw otnej. Część II — okres feudalizm u. Część III — okres kapitalizm u i początki im perializm u. W ystaw ę eksponow ano rów nież w innych m uzeach. U zupełnieniem w ystaw y był w ydany przew odnik.

5. K am ień budowlany woj. kieleckiego w sztuce romańskiej. Ekspozycja, otw arta w 1961 r., była opracow ana przez m gr M. W eber-K ozińską z W ar­

szawy.

W ystaw a ta, w yróżniająca się szczególnie stara n n ie i atra k cy jn ie opra­ cow anym w ystrojem plastycznym , w popularnym w ykładzie obrazow ała w y niki badań naukow ych nad w ykorzystaniem , obróbką i sposobam i zasto­ sow ania tw orzyw a kam iennego — jednego z podstaw ow ych bogactw woj. kieleckiego. Na w ystaw ie prócz pokazania w a rsztatu kam ieniarskiego, złóż kam ienia i zasad sztuki budow lanej zobrazow ano podstaw ow e zabytki a r ­ chitektoniczne doby rom ańskiej, znajdujące się na teren ie woj. kieleckiego. Licznie odtw orzone w ątki ówczesnych m urów , zdjęcia i m akiety sugestyw nie zapoznaw ały z tem atem nakreślonym w ty tu le w ystaw y.

W Y K A Z W YSTAW CZASOW YCH ZO RG ANIZOW ANYCH PRZEZ M UZEUM ŚW IĘTO K R ZY SK IE W KIELCACH

1946 r. 1. W iek X V I i X V I I (m alarstw o, grafika, rzeźba, m eblarstw o). 1947 r 1. Pokaz archeologiczny

2. Pokaz sztuki ludow ej

3. Pokaz za b y tk ó w a rchitek tury woj. kieleckiego 1948 r. 1. W ystaw a obrazów L. W yczółkow skiego

2. Piękno Z iem Zachodnich (organizow ana w spólnie z PTK) 3. W y sta w a jubileuszowa dr Al. Olesia (m alarstwo)

Historia M uzeum Ś w ię tokrzy skiego w Kielcach 1945 — 1961 r. 49

1949 r. 1. Ks. Piotr Ściegienny na tle epoki

1950 r. 1. S tefa n Ż erom ski

2. Malarstwo X I X w ie k u

3. W ystaw a z okazji Miesiąca Przyjaźni Polsko-Radzieckiej

1951 r. 1. Malarze końca X I X i początku X X w ie k u

2. Józef Szerm e n to w sk i 3. Hugo Kołłątaj

1953 r. 1. Dawne górnictwo i hutnictwo Staropolskiego Zagłębia

2. W 90-tą rocznicą powstania styczniowego 3. Jan M atejko

4. W y sta w a prac Nikifora

5. W ysta w a okolicznościowa z okazji Miesiąca Przyjaźni Polsko--Radzieckiej

6. Krajobraz i z a b ytki Kielecczyzny w rysunkach prof. L. T yro-wicza

7. T kactw o regionalne

1954 r. 1. Arianie w Polsce

2. W y sta w a plafonów pałacu biskupiego w Kielcach 3. Prace malarskie Lubowieckiego i Słow ińskiej 4. Książka radziecka

1955 r. 1. Prace członków Koła Przyjaciół M uzeum

2. R ok 1905 w Kielecczyźnie 3. Techniki graficzne

4. Przegląd historyczny malarstwa polskiego

1956 r. 1. W y sta w a pośmiertna prac malarskich Praussa

2. W y s ta w a prac K ryształow skiego

1957 r. 1. Rem brandt

2. Dziecko w malarstwie polskim

3. Kielecczyzna wobec Rewolucji Październikowej

1958 r. 1. Portret sarmacki

2. W y sta w a malarstwa G rupy W — 57

3. W y sta w a malarska Z. P uszczy ńsk iej i St. Wałacha 4. K ielecki d o k u m e n t historyczny

1959 r. 1. R o m a n ty z m w malarstwie polskim

2. Jak powstaje obraz 3. W y sta w a starodruków

1960 r. 1. Tradycje obchodu 1 Maja w Kielecczyźnie

2. Oskar Kolberg (organizow ana w spólnie z PTL)

1961 1. 1. K am ień budow lany woj. kieleckiego w sztuce romańskiej

P o nadto w om aw ianym okresie działalności m uzeum eksponow ano: do­ roczne w y staw y kieleckich oraz k rako w skich plastyków , organizow ane przez T ow arzystw o P rzyjaciół Sztuk P ięknych w K ielcach, w y staw y uczniów Li­ ceum T echnik Plastycznych w K ielcach, w y staw y Zw iązków F otografików Polskich, plastyków am atorów , Zespołu B adań nad Polskim Średniow ieczem (obejm ujące w y n ik i badań w W iślicy i Chęcinach), pokonkursow e w ystaw y regionalnej sztuki ludow ej, organizow ane przez W ydział K u ltu ry Prez. WRN w K ielcach, w reszcie w ystaw y organizow ane przez Polskie Tow arzystw o Ludoznawcze, PCK i inne stow arzyszenia działające na teren ie Kielc.

50 Historia M uzeum Święto krzyskiego w Kielcach 1945— 1961 r.

FR EK W E N C JA W M UZEUM ŚW IĘTO K RZYSK IM W KIELCACH

rok ilość zw iedzających

1946 3 618 1947 6 837 1948 13 722 1949 b r a k d a n y c h 1950 103 953 1951 99 099 1952 b r a k d a n y c h 1953 29 630 1954 36 380 1955 28 285 1956 32 088 1957 31 085 1958 38 457 1959 40 629 1960 43 110 1961 48 442

W YDA W N IC TW A M UZEUM ŚW IĘTO K RZYSK IEG O W KIELCACH W LATACH 1945— 1961

1. K atalo g w y s t a w y „Wiek X V I i X V I I ”, Kielce 1946, ss. 23, nakł. 800 egz.

2. J. N ow ak-D łużew ski Poezja powstania kościuszkowskiego, K ielce 1946, ss. 152 + 60, nakł. 1 000 egz.

3. J. N ow ak-D łużew sk i Udział Regionu Kieleckiego w kulturze narodu, K ielce 1947, ss. 88, nakł. 2 000 egz.

4. Antologia współczesnej liryki św iętokrzyskiej, Kielce 1947, ss. 104, nakł. 2 000 egz.

5. Jan Maria Gisges Opowieści krajobrazu — poem at partyzancki, K ielce 1948, ss. 64.

6. Marian T yrow icz K atalo g w y s t a w y historycznej „Ks. Piotr Ściegienny na tle

epoki”, K ielce 1949, ss. 144 + 10 tabl., nakł. 1 000 egz.

7. Sew eryn Borkiew icz Katalog w y s t a w y h isto rycznej „Hugo K ołłą ta j”, K ielce 1950, ss. 64 + 5 tabl., nakł. 1 000 egz.

8. Andrzej Oleś Katalog w y s t a w y „Józef S zerm en to w sk i”, Kielce 1951, ss. 11 + 12 tabl., nakł. 500 egz.

9. A leksandra Dobrowolska Katalog w y s t a w y „Stefan Ż erom ski”, K ielce 1952. ss. 104 + 16 tabl., nakł. 2 000 egz. (Słowo wstępne Kazimierza Wyki).

10. Edmund M assalski Przew odn ik po w y sta w ie „Dawne górnictwo i hutn ictwo

Staropolskiego Zagłębia”, Kielce 1956, ss. 43 + 6 tabl., nakł. 1 000 egz. (Wstęp

napisał Jan Pazdur).

11. Janusz K uczyński, Zygm unt Pyzik Pradzieje Ziem w o j e w ó d z tw a kieleckiego —

p r z e w o d n ik po w y s ta w ie archeologicznej, K ielce 1959, ss. 56 + 14 tabl. nakł.

5 000 + 25.

52 Historia Muzeum Ś w iętokrzyskiego w Kielcach 1945— 1961 r.

HISTORY OF THE ŚWIĘTOKRZYSKI * MUSEUM IN KIELCE

Im m ediately after the liberation an Organization Comm ittee for reconstruc­ tion of the Museum of K ielce Region was created. The Museum, established by Polish Hiking Society, existed before 1939. In Novem ber 1945 an ordinance of the Society of the Świętokrzyski Museum was approved. Thus the latter acquired its legal status.

First of all, dissipated relics, collected in the Museum prior to the war, w ere gathered and new prem ises w ere found for them. Then, respective funds, indispen­ sab le for the activities of the Museum to be continued, w ere secured. A t the sam e tim e, in 1945, a collection of works of art found in the former landed proprietors’ residences w as begun. That action, resulting in protection and saving of a great num ber of precious relics, especially those concerning painting, cabinetm aking and graphic arts, continued up to 1947. In 1946 the first periodical exhibition took place at the Museum. Then, the most valuable relics, saved by the above action, w ere exhibited.

On 24th August, 1947 inauguration of the Museum w as solem nly celebrated in the presence of the M inister of Culture and Art. Then a show of works of art w as arranged, backed up by an Archaeological and an Ethnographic Exhibitions. In addition to them, in 1949, a perm anent naturalist exposition w as organized.

In 1950 the Museum was nationalized and then, already as a state-ow n ed esta ­ blishm ent, it started other perm anent exhibitions: the archaeological and the eth ­ nographic ones, which, gradually, w7ere being supplem ented. The archaeological exposition was thouroughly re-arranged later on and became a model of its kind.

Besides those perm anent expositions from tim e to time the Museum organized periodical shows, the most important of which presented: the Rev. Piotr Ś ciegien ­ ny — a Revolutionist; Stefan Żeromski — a Famous Writer; Hugo Kołłątaj — an O utstanding School Reformer and Scientist; Mining and M etallurgy in Old Poland Basin; Arians in Poland; J. Szerm entowski — a W ell-K now n Painter; Building Stone of Św iętokrzyski Region at the Period of Romanesque Art. In addition to its cultural activities, the Museum availed itself of exhibitions lent out by different m useum s.

A steadily increasing frequency of visitors to the Museum m ay be considered a criterion of its activities. Moreover, the Świętokrzyski Museum organized sm al­ ler m useum s of the K ielce Region, at Sandomierz, Oblęgorek, Szydłów and Czar­ nolas.

All these labours w ere accom plished by the custodial staff of the Museum, composed of respective scientists and other em ployees, which, constantly increasing in number, is steadily aim ing at perfection.

The Museum is directed by Mr. Aloizy Oborny, В. A., art historian and sp e­ cialist in museum work.

At present the Museum is closed to visitors during repairs of the buildings. The necessary construction works having been accom plished, the interior w ill be re-adjusted to suit all requirem ents of Museum directing.