ISSN 1899-1114 nr 5 (5) 16 czerwca 2008
Efektywność oszczędzania w otwartych funduszach emerytalnych (OFE)
Jolanta Adamiec
Wstęp
Otwarte fundusze emerytalne (OFE) powstały jako jeden z elementów reformy systemu emerytalnego przeprowadzo- nej w latach 1998/99. Nowy system emerytalny składa się z trzech komponentów, tzw. filarów, z których każdy charakte- ryzuje się odmiennymi cechami:
– I FILAR – ZUS/FUS: obowiązkowy, powszechny, reparty- cyjny, administrowany przez państwo;
– II FILAR – PTE/OFE: obowiązkowy, powszechny, kapita- łowy, zarządzany przez prywatne podmioty;
– III FILAR – dodatkowy, dobrowolny, kapitałowy, zarzą- dzany przez prywatne podmioty (najczęściej ma formę zbiorową, w postaci tzw. pracowniczych programów emerytalnych tworzonych przez pracodawców).
Otwarte fundusze emerytalne stanowią zatem kapitałową cześć nowego systemu o charakterze obowiązkowym, tzn. mu- szą do niego należeć wszystkie osoby objęte ubezpieczeniem społecznym urodzone po 31 grudnia 1968 r. Osoby urodzone przed 1 stycznia 1969 r. a po 31 grudnia 1948 r. mogły dokonać wyboru czy chcą uczestniczyć w części kapitałowej systemu
emerytalnego, czy pozostać wyłącznie w ZUS-ie. Osoby, któ- re obowiązkowo powinny należeć do funduszu, a nie wybra- ły w odpowiednim czasie żadnego z nich, przypisywane do konkretnego funduszu w drodze losowania organizowanego przez ZUS.
OFE mają jednocześnie charakter otwarty, co oznacza, że każdy uprawniony może dowolnie wybrać fundusz, a fundusz nie może odmówić mu członkostwa. Członek funduszu może zdecydować o zmianie funduszu, a fundusz do którego należy nie może ograniczać jego prawa do wystąpienia, jeżeli doko- nał on wyboru innego funduszu. Decyzja o zmianie funduszu oznacza przeniesienie do tego funduszu zgromadzonych środków w drodze tzw. wypłaty transferowej.
Otwarte fundusze emerytalne są odrębnymi podmiotami, mają osobowość prawną. Są jednak tworzone, zarządzane i reprezentowane w stosunkach z osobami trzecimi przez po- wszechne towarzystwa emerytalne (PTE) – podmioty prywatne działające w formie spółek akcyjnych. Zarówno OFE, jak i zarzą- dzające nimi PTE, podlegają nadzorowi państwa – właściwym organem nadzoru jest Komisja Nadzoru Finansowego (KNF).
PTE co do zasady może zarządzać tylko jednym funduszem emerytalnym. Towarzystwa mogą się łączyć lub być nabywa-
Abstract
The preformed in 1998/99 reform of the retirement system caused a creation of a new form of capital investment – the open
pension funds. The main objective of those funds is to invest of pension contributions which are paid by all persons liable for
retirement insurance in way guaranteeing maximum safety and profitability of deposits. The investigation of a relation achieved
by the funds profits to costs which they charge their clients – future pensioners, became the basis for deliberations. The article
delivers analysis of the effectiveness of deposited resources in the open pension funds.
ne przez inne towarzystwa emerytalne. W takich sytuacjach fundusz emerytalny jest likwidowany, ale zawsze odbywa się to w drodze przeniesienia aktywów – a więc środków zgro- madzonych na rachunkach członków – do innego otwartego funduszu emerytalnego. Wszystkie zmiany struktury podmio- towej rynku, jak również zmiany właścicielskie, wymagają ze- zwolenia organu nadzoru.
Obecnie funkcjonuje 15 otwartych funduszy emerytalnych, ale 30 czerwca 2008 r. rozpocznie się likwidacja Otwartego Funduszu Emerytalnego Skarbiec – Emerytura i przeniesienie jego aktywów do AEGON Otwartego Funduszu Emerytalne- go. W wyniku tej transakcji na rynku polskim pozostanie 14 ot- wartych funduszy emerytalnych.
Zasady inwestowania OFE
Obowiązkiem funduszu emerytalnego zapisanym w usta- wie jest inwestowanie składek w sposób zapewniający maksy- malny stopień bezpieczeństwa i rentowności dokonywanych lokat. Politykę lokacyjną ograniczają zapisane w ustawie limity inwestycyjne, ściśle określające rodzaj i ilość instrumentów fi- nansowych, zależnie od stopnia ryzyka jakie się z nimi wiąże.
Aktywa OFE mogą być lokowane między innymi w:
• depozyty bankowe i bankowe papiery wartościowe;
• obligacje, bony i inne papiery wartościowe emitowane lub gwarantowane przez Skarb Państwa lub Narodowy Bank Polski oraz pożyczki i kredyty udzielane tym pod- miotom lub przez nie gwarantowane;
• obligacje i inne dłużne papiery wartościowe emitowane przez jednostki samorządu terytorialnego i zabezpie- czone całkowicie obligacje innych podmiotów;
• akcje spółek notowanych na regulowanym rynku gieł- dowym;
• jednostki uczestnictwa i akcje narodowych funduszy in- westycyjnych (NFI).
Na akcje spółek dopuszczonych do publicznego obrotu na- łożono limit w wysokości 40%, oraz dodatkowo 10% na akcje NFI. Wskazane przez prawodawcę pozaskarbowe instrumenty dłużne mogą stanowić od 5 do 15% aktywów netto funduszu, a listy zastawne nawet do 30% aktywów. Nie podlegają limi- tom inwestycje w obligacje Skarbu Państwa i bony skarbowe.
Jako dodatkowe zabezpieczenie ustawa wprowadza me- chanizm naliczania i egzekwowania minimalnej wymaganej stopy zwrotu, określonej jako: stopa zwrotu niższa o 50% lub o 4 punkty procentowe od średniej ważonej stopy zwrotu wszystkich funduszy, w zależności od tego, która z tych wiel- kości jest niższa. Średnia ważona stopa zwrotu wszystkich funduszy, obejmująca ostatnie 36 miesięcy, podawana jest do publicznej wiadomości przez Komisję Nadzoru Finansowe- go na koniec marca i września. Jeżeli stopa zwrotu któregoś z funduszy jest niższa od minimalnej wymaganej, powstały niedobór pokrywany jest w pierwszej kolejności z umorzenia jednostek rozrachunkowych zgromadzonych na rachunku rezerwowym, następnie z umorzenia jednostek rozrachunko- wych zgromadzonych na rachunku części dodatkowej Fun- duszu Gwarancyjnego. Jeżeli środki te nie są wystarczające, pokrycie niedoboru następuje kolejno ze środków własnych PTE, a następnie z pozostałych środków Funduszu Gwarancyj- nego. Ostatecznym gwarantem pokrycia niedoboru jest Skarb Państwa.
Koszty oszczędzania w OFE
Ustawa wprowadza następujące maksymalne stawki opłat od składek członków funduszy:
– w latach 2004–2010: maksymalnie 7%, – w 2011 r.: 6,125%,
– w 2012 r.: 5,25%, – w 2013 r.: 4,375%, – docelowo w 2014 r.: 3,5%.
W praktyce niemal wszystkie fundusze stosują maksymal- ną dopuszczalną wysokość opłaty od składek nowych klien- tów. Wyjątkiem jest OFE Allianz, który dla lat 2005–1013 przy- jął opłatę w wysokości 4% składki, a od 2014 r. maksymalną dopuszczalną przez ustawę kwotę 3,5%.
Niektóre fundusze różnicują wysokość opłaty w zależności od stażu klienta. I tak, Commercial Union przy stażu co naj- mniej 24 miesiące pobiera opłatę w wysokości 4%; Axa przy stażu od 3 do 10 lat pobiera opłatę w wysokości 5,25%, a przy stażu powyżej 10 lat – 5%
1; ING Nationale-Nederlanden dla członków o stażu dłuższym niż 24 miesiące stosuje do koń- ca 2011 r. opłaty w wysokości 5,8%, a w późniejszym okresie – opłaty ustawowe, a OFE Skarbiec-Emerytura dla członków o stażu dłuższym niż 24 miesiące stosuje do końca 2011 r.
opłaty w wysokości 5,9%, a w późniejszym okresie – opłaty ustawowe.
Szczególnie zróżnicowany system naliczania opłat w za- leżności od stażu wprowadziły OFE Warta i Pekao OFE. W OFE Warta dla osób należących do funduszu przed 31 marca 2004 r. przyjęto następujące stawki: w latach 2004–2010 – pierw- sze 24 miesiące stażu – 7%, kolejne miesiące stażu – 4,5%, w roku 2011 – pierwsze 24 miesiące stażu – 6,125%, kolejne miesiące stażu – 4,5% i w roku 2012 – pierwsze 24 miesiące stażu – 5,25%, kolejne miesiące stażu – 4,5%. Od roku 2013 wszystkich obowiązuje jednolita stawka ustawowa. Nato- miast w Pekao OFE przyjęto następujący algorytm: staż dnia 15.10.2003 dłuższy niż 2 lata i krótszy niż 3 lata: do 31.12.2011 – 6%, w 2012 r. – 5,25%; staż dnia 15.10.2003 dłuższy niż 3 lata i krótszy niż 4 lata: do 31.12.2011 – 5,5%, w 2012 – 5,25%; staż dnia 15.10.2003 ponad 4 lata: do 31.12.2012 – 5%. Od 2013 r.
stawka jest dla wszystkich ujednolicona, w wysokości maksy- malnej stawki ustawowej.
Oprócz indywidualnej opłaty od składki każdego klienta otwarte fundusze emerytalne naliczają również opłatę za za- rządzanie. Pobierana jest ona z aktywów funduszu, a więc fak- tycznie ponosi ją każdy z członków funduszu proporcjonalnie do wartości zgromadzonych w tym funduszu środków. Składa się ona z dwóch części: opłaty stałej, zależnej od wielkości za- rządzanych aktywów netto oraz opłaty zmiennej, zależnej od wyników inwestycyjnych osiąganych przez fundusz.
Ustawa wprowadza maksymalną wysokość pobieranych opłat. W odniesieniu do opłaty stałej, zależnej od wielkości za- rządzanych aktywów netto, wysokość opłaty pobieranej mie- sięcznie nie może przekroczyć:
– dla aktywów netto do 8 mld zł – 0,045% wartości ak- tywów;
– dla aktywów netto od 8 do 20 mld zł – 3,6 mln zł + 0,04%
nadwyżki ponad 8 mld;
1
