Inicjatywa gospodarcza na pocz Ètku XXI wieku w bgminie Nowy Targ

(1)

* Marta Saïyga – Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Warszawskiego.

Adres do korespondencji: ul. ¿urawia 4, 00-503 Warszawa; e-mail: marsalyga@wp.pl.

Przedsi ÚbiorczoĂÊ indywidualna, rodzinna, lokalna.

Inicjatywa gospodarcza na pocz Ètku XXI wieku w bgminie Nowy Targ

Marta Sa ïyga

^*

W pracy przeprowadzono antropologicznÈ analizÚ inicjatyw gospodarczych wbgminie Nowy Targ na Podhalu. Przedstawione zostaïo podïoĝe kulturowe, wbktórym szczególnÈ funkcjÚ peï- niÈ rodzina ibrodzinne gospodarstwo. Omówiono opozycje takie jak: dom–Ăwiat zewnÚtrzny/

pañstwo, praca–robota, praca–dorabianie, ab takĝe wieloletniÈ tradycjÚ emigracji zarobko- wej. Zostaï takĝe poruszony aspekt mitu górala jako ěródïa wspóïczesnej przedsiÚbiorczoĂci lokalnej. Zaproponowano przyjÚcie szerokiej perspektywy analizy przedsiÚbiorstwa, zawiera- jÈcej opis uwarunkowañ rodzinnych jednostki. Istotnym czynnikiem wspóïczesnej, góralskiej przedsiÚbiorczoĂci staje siÚ uĝycie Internetu. Popularyzacja tego medium nie tylko otworzyïa przed mieszkañcami Podhala nowe moĝliwoĂci ekonomiczne, ale takĝe pokazaïa szereg róĝnic spoïecznych. Najwaĝniejsze zbnich, warunkujÈce ksztaït osobistej przedsiÚbiorczoĂci, to pïeÊ kulturowa, wiek ibwyksztaïcenie.

Sïowa kluczowe: Podhale, wieĂ, Internet, przedsiÚbiorczoĂÊ, rodzina.

Nadesïany: 15.09.2015 | Zaakceptowany do druku: 31.03.2016

Personal, family, local entrepreneurship.

Economic initiative at the beginning of XXIth century at Nowy Targ Commune This paper shows an anthropological analysis of economic initiatives at Nowy Targ Commune in Podhale. Firstly, cultural background is described, in which family and family farm have abcrucial meaning. Furthermore, such oppositions as: home–external world/state, intellectual work-manual labor, to work–to moonlight, and also long-term tradition of labour migration are discussed. This article proposes abwide perspective of business’ analysis, containing family causation of an individual. The Internet becomes an essential aspect of present, highlanders’

entrepreneurship. Popularization of this new medium not only brought new economic possi- bilities for Podhale dwellers, but also highlighted many social differences. The most important ones, shaping personal entrepreneurship, are gender, age and received education.

Keywords: Podhale, village, Internet, entrepreneurship, family.

Submitted: 15.09.2015 | Accepted: 31.03.2016

JEL: R220

Studia i Materiaïy, 1/2016 (20): 80– 87 ISSN 1733-9758, © Wydziaï ZarzÈdzania UW DOI 10.7172/1733-9758.2016.20.6

(2)

1. WstÚp

Celem pracy byïo przeĂledzenie czynni- ków nadajÈcych ksztaït ludzkim pomysïom na zarabianie. NajczÚĂciej takie uwarunkowania wpisywaïy siÚ wbszerszÈ perspektywÚ prawidïowoĂci spoïecznych. Kategoriami obwielkim wpïywie na osobiste zaintereso- wania ekonomiczne okazaïy siÚ wb szcze- gólnoĂci wyksztaïcenie, pïeÊ kulturowa ibwiek. JednoczeĂnie kaĝdy zbtych elemen- tów pozostawaï wb relacji zb lokalnym kon- tekstem góralskiej gminy ib dziedzictwem góralskiej tradycji. Badania zostaïy prze- prowadzone we wsiach gminy Nowy Targ, wb powiecie nowotarskim wb województwie maïopolskim, gdzie mieszkajÈ okoïo 22 tysiÈce osób. Osoby uczestniczÈce wbbada- niu byïy wbróĝnym wieku (od 85 do 25 lat), miaïy róĝnÈ sytuacjÚ ekonomicznÈ bÈdě rodzinnÈ, jednak wszyscy mieszkali ibwywo- dzili siÚ zbokolic Nowego Targu. Ten teren badawczy byï dla mnie szczególnie intere- sujÈcy ze wzglÚdu na silne poczucie grupo- wej toĝsamoĂci mieszkañców ibmieszkanek Podhala. JednoczeĂnie, górale ibgóralki sÈ od lat opisywani jako ludzie ksztaïtujÈcy swojÈ toĝsamoĂÊ wokóï pracy ibsamodziel- noĂci finansowej. Warto takĝe zaznaczyÊ, ĝe to wïaĂnie fizyczna praca jest tutaj sïowem kluczowym: „przedsiÚbiorczoĂÊ” to okreĂle- nie, które jest uĝywane opisowo, lecz pojÚ- cie jako takie nie przeniknÚïo do jÚzyka potocznego. Mimo tego moi rozmówcy ibrozmówczynie speïniajÈ postulat Josepha Schumpetera: nie dostarczajÈ zupeïnie nowych rozwiÈzañ, ale rozwijajÈ dostÚpne wzorce (Schumpeter, 1960).

W artykule chcÚ zaproponowaÊ antro- pologicznÈ perspektywÚ wb analizowaniu sytuacji ekonomicznej polskiej wsi. BÚdÚ odwoïywaÊ siÚ do literatury etnograficznej ibsocjologicznej, co, mam nadziejÚ, pozwoli mi na ukazanie zïoĝonoĂci ibwieloletnioĂci przedstawionych zagadnieñ. W mojej analizie pracÚ rozumiem jako „wydatkowanie wysiïku fizycznego, psychicznego ibemocjo- nalnego wb celu wytwarzania dóbr ib usïug do konsumpcji wïasnej lub przez innych”

(Marshall 2004, s. 252). Tak szeroka defi- nicja pozwala na równoprawne potrakto- wanie zarówno pracy na etacie, wb „szarej strefie”, jak i zajÚÊ domowych. Moje podstawowe pytanie badawcze brzmiaïo:

dlaczego moi rozmówcy ib rozmówczynie zdecydowali siÚ na takÈ formÚ inicjatywy gospodarczej? JakÈ rolÚ odegraïy ich oso-

biste uwarunkowania? PróbujÈc odpowie- dzieÊ na to pytanie, wblatach 2011–2013 kil- kukrotnie odwiedziïam gminÚ Nowy Targ.

W tym czasie przeprowadziïam swoje badania, uĝywajÈc klasycznych narzÚdzi zbmeto- dologii etnograficznej. Szczególnie istotna byïa dla mnie obserwacja ĝycia nowotar- skiej ludnoĂci oraz pogïÚbione wywiady zbprzedstawicielami ibprzedstawicielkami tej spoïecznoĂci. NajwiÚcej czasu poĂwiÚciïam na rozmowy zb osobami zb Nowego Targu ibokolicznych wsi: Pyzówki, Maruszyny czy Luděmierza. Podczas prowadzenia wywiadu przestrzegaïam luěno zarysowanego scena- riusza, jednak nie posïugiwaïam siÚ kwe- stionariuszem. Istotne byïo dla mnie stwo- rzenie moĝliwoĂci swobodnej wypowiedzi, podczas której rozmówcy ib rozmówczynie wbkomfortowy dla siebie sposób opisywali wïasne ĝycie. Po dwóch latach mój mate- riaï obejmowaï kilkadziesiÈt godzin nagrañ, notatki terenowe ibdokumentacjÚ fotogra- ficznÈ. W trakcie badañ na bieĝÈco podda- waïam materiaï wstÚpnej analizie, dziÚki czemu mogïam dopasowaÊ swoje podejĂcie do uzyskanej wiedzy. Projekt byï skoncen- trowany na dïugotrwaïym kontakcie zbbada- nym terenem, gdzie stosowaïam metody jakoĂciowe. Uzyskany wbten sposób mate- riaï wymaga gïÚbokiej analizy ibznajomoĂci kontekstu kulturowego, rzadko pozwala siÚ przeïoĝyÊ na konkretne liczby.

TradycjÚ rozumiem, za Ericiem Hobs- bawnem (2008), jako potÚĝny aparat pojÚ- ciowy, wynikajÈcy zb ludzkich przekonañ ib wpïywajÈcy na nie. Tradycja jest pïynnÈ strukturÈ, stale przetwarzanÈ ib otrzymu- jÈcÈ nowe znaczenia. Moi rozmówcy czÚ- sto powoïywali siÚ na pewnÈ niewerbali- zowanÈ esencjÚ obecnÈ wb kaĝdym góralu, okreĂlajÈcÈ jego charakter, spryt, gospo- darnoĂÊ ib skïonnoĂÊ do ciÚĝkiej, fizycznej pracy. Moim zdaniem jednym zbkluczowych aspektów regionalnego uwarunkowania przedsiÚbiorczoĂci jest, obecny wb róĝnych formach, mit górala. W XIX wieku, wraz zb narodzinami podhalañskiej turystyki, miejscy intelektualiĂci rozpoczÚli kreowa- nie wizerunku górali jako osób oblicznych zaletach, zaradnych, odwaĝnych, przenikli- wych, lojalnych… Dodatkowym boděcem do podkreĂlania ib uatrakcyjniania swojej odmiennoĂci byïy ekonomiczne zyski zbprzyjazdu wczasowiczów, zatem „góralski folklor” od swoich poczÈtków miaï wbsobie wymiar komercyjnego produktu. Mit górali przetrwaï dekady dziÚki instytucjonalnemu

(3)

wsparciu, takim jak przyzakïadowe zespoïy folklorystyczne, dziaïalnoĂÊ Cepelii, ale takĝe dziÚki sentymentowi ibpromocji przez ksiÚdza Józefa Tischnera ib Jana Pawïa II.

Dzisiaj to sami Podhalanie kultywujÈ swój stereotyp (Maïanicz-Przybylska, 2013).

Wedïug Frances Pine, wieloletniej badaczki polskich górali, mieszkañcy ib mieszkanki Podhala uwaĝajÈ przestrzeñ rodziny ibdomu (a przez 1989 rokiem – rodzinnego gospo- darstwa rolnego) za rdzeñ swojej toĝsamo- Ăci ibnajwaĝniejszy element ĝycia. Poprzez przynaleĝnoĂÊ do domu konstruowaïa siÚ osobowoĂÊ czïowieka, ab takĝe jego relacje spoïeczne ib status we wspólnocie. To wb budowanie domu inwestowano zdobyte Ărodki; jego dobrobyt byï Ăwiadectwem pracy gospodarzy. Dom miaï byÊ opozy- cjÈ wobec Ăwiata zewnÚtrznego, Ăwiata obcych ludzi zb miasta ib nieprzyjaznego aparatu pañstwowego (2002). Emilia Suïek wyróĝnia pracÚ jako jednÈ zbidei ïÈczÈcych Podhalan zb pañstwem. Otóĝ po wïadzach pañstwowych oczekiwano stworzenia odpowiedniego rynku pracy. Praca jest dla górali zjawiskiem absolutnie niezbÚdnym, koniecznym do zachowania dobrej kondycji osobistej oraz spoïecznej (2005). Kraj jest wbtym kontekĂcie widziany jako gospodarstwo, którym powinien zarzÈdzaÊ pojedyn- czy, sprawiedliwy ibzapobiegliwy gospodarz.

RzÈd polski, jako dobry gospodarz, powinien umiejÚtnie rozdzieliÊ obowiÈzki, tak aby kaĝdy obywatel byï wbstanie utrzymaÊ siÚ ze swojej pracy (Malewska-Szaïygin 2008).

Polscy górale podhalañscy to potom- kowie pasterzy woïoskich, ale takĝe osad- ników ruskich, niemieckich ib sïowackich.

Pierwsza odnotowana, masowa migracja zarobkowa górali odbyïa siÚ po epidemii cholery wb 1831 roku (Tylkowa, 2000). Od poïowy XIX wieku do lat 50. XX wieku byï to region zmagajÈcy siÚ zb biedÈ, od koñca XIX wieku obecna jest staïa migracja zarobkowa: przez dziesiÚciolecia do USA, dziĂ takĝe do bogatych pañstw Unii Europejskiej. Wedïug Pine poczÈtek socja- lizmu to moment, wb którym górale wïÈ- czyli siÚ wb ekonomiÚ pañstwowÈ. Wtedy teĝ nastÈpiïa zmiana trybu ĝycia: rolnictwo zaczÚto ïÈczyÊ zb pracÈ na etacie. Praca pañstwowa staïa siÚ jednoczeĂnie gwaran- cjÈ opieki socjalnej ibsymbolem wdarcia siÚ pañstwa wb autonomiczny, góralski dom.

Praca na zewnÈtrz domu, poza wspólnotÈ, wynagradzana finansowo, byïa przeciwieñ-

stwem tradycyjnego, rodzinnego podziaïu obowiÈzków ibszerokiego systemu sÈsiedz- kiej pomocy. Moralna praca wb rodzin- nym gospodarstwie ib ěle oceniana praca pañstwowa byïy sobie przeciwstawiane, jak kapitalizm wobec komunizmu. JedynÈ znanÈ góralom formÈ kapitalizmu byï sys- tem ekonomiczny Stanów Zjednoczonych.

USA staïy siÚ dla mieszkañców Podhala symbolem wolnoĂci, choÊ emigranci pracowali wb bardzo ciÚĝkich warunkach. Ich praca przynosiïa jednak wielkÈ korzyĂÊ caïej, pozostaïej wbPolsce, rodzinie. JednÈ ze zmian po roku 1989 byïa zmiana postrze- gania pracy na etacie – staïa siÚ mniej dostÚpna ib cenna, gdyĝ zapewniaïa staïy dochód. NastÈpiïo teĝ rozluěnienie sÈsiedz- kiej, wspólnotowej sieci pomocy (2002).

2. Jak pracujÈ górale ibgóralki?

Dïugotrwaïe, stacjonarne badania etno- graficzne pozwalajÈ na gïÚbsze ib bardziej kompleksowe poznanie badanej spoïecz- noĂci. JednÈ zb zalet takiej metody jest moĝliwoĂÊ zapoznania siÚ zb Ărodowiskiem spoïecznym rozmówców ib rozmówczyñ (Hammersley ibAtkinson, 2000). Uwaĝam, ĝe analiza przedsiÚbiorców ibprzedsiÚbior- czyñ wb ramach ich sieci powiÈzañ spo- ïecznych jest szczególnie cenna wbkontek- Ăcie polskich górali. Takie przedstawienie pozwala zauwaĝyÊ silnÈ zaleĝnoĂÊ miÚdzy podjÚtym zajÚciem abstatusem spoïecznym ibkompetencjami rodzinnymi.

Dlatego wb swoim opisie postaram siÚ zawrzeÊ nie tylko charakterystykÚ firmy konkretnego rozmówcy, ale takĝe dyna- mikÚ miÚdzy zajmowanym stanowiskiem abrolÈ wbrodzinie. Mój rozmówca, piÚÊdzie- siÚcioletni mÚĝczyzna, podobnie jak wielu jego podhalañskich rówieĂników spÚdziï okoïo dwadzieĂcia lat wb Stanach Zjedno- czonych, pracujÈc wb firmie transportowej jako kierowca. Po powrocie do kraju stwo- rzyï firmÚ opartÈ na wzorcach przyswojo- nych za granicÈ. WiÚkszoĂÊ zleceñ dociera do firmy dziÚki gieïdzie internetowej, jednak wïaĂciciel nie potrafi zbniej korzystaÊ.

Za dziaïalnoĂÊ firmy wb Internecie (czyli prawie caïÈ jej dziaïalnoĂÊ) odpowiadaïa jego córka (kobieta pracowaïa wb firmie ojca, nie podejmujÈc innych inicjatyw eko- nomicznych). Jego syn, dziÚki finansowemu wsparciu rodziny, zaïoĝyï natomiast stad- ninÚ – posiada kilkadziesiÈt koni, orga- nizuje konkursy jeědzieckie, przejazdy

(4)

stylizowanymi bryczkami ibzajÚcia zbhipote- rapii. Hodowla zwierzÈt jest wĂród górali powszechna, jednak wbtym regionie rolnicy majÈ zwykle krowy ib korzystajÈ zb dotacji Unii Europejskiej. Stadnina koni wierzcho- wych jest jednoczeĂnie zwiÈzana zb trady- cyjnie pojmowanÈ góralszczyznÈ (Tylkowa, 2000), ab zarazem jest przedsiÚwziÚciem lokalnie niecodziennym, dostÚpnym tylko dla osoby bardzo zamoĝnej. MÚĝczyzna ceniï promocjÚ wbsocial media, jednak sam miaï lekcewaĝÈcy stosunek do uĝytkowania Internetu, podobnie jak ojciec przekazaï tÚ kompetencjÚ dalej, jak to ujÈï: „dziewczy- nom ze stajni”, swoim podwïadnym.

Druga czÚĂÊ opisywanej rodziny mieszka wbpobliskiej wsi. Tam relacje rodzinne takĝe sÈ doĂÊ hierarchiczne, jednak gïowÈ rodziny jest kobieta, ĝona, matka, wïaĂcicielka pen- sjonatu ib firmy cateringowej. Jej przedsiÚ- biorstwo to obecnie duĝa firma, wpïywajÈca na sytuacjÚ caïej miejscowoĂci – nie tylko pobudza ruch turystyczny, ale takĝe oferuje czasowe zatrudnienie osobom (gïównie kobietom) wb trudnej sytuacji finansowej.

Wedïug moich obserwacji owa gospodyni (która sama siebie nazywaïa kucharkÈ, nie businesswoman) cieszyïa siÚ wbokolicy nie- skazitelnÈ opiniÈ, dziÚki ciÚĝkiej fizycznej pracy jako kucharka ibsprzÈtaczka wbpensjo- nacie, dziÚki wykreowaniu od zera ogrom- nego przedsiÚbiorstwa, oraz wïaĂnie dziÚki pozytywnemu wpïywowi na lokalnÈ spoïecz- noĂÊ. Córka tej gospodyni ïÈczy rolÚ mïo- dej matki zbetatem urzÚdniczki oraz wytwa- rzaniem ib sprzedaĝÈ biĝuterii. Syn jest zaĂ informatykiem ib naleĝy do rosnÈcej grupy nowotarskich absolwentów uczelni wyĝ- szych, od kilku lat prowadzi wïasnÈ firmÚ.

Nie uzyskaï kredytu na kapitaï poczÈtkowy, wiÚc skorzystaï zb finansowego wsparcia rodziny ib znajomych. PrzedsiÚbiorstwo nie przynosi duĝych dochodów. Ponadto jego branĝa jest nierozumiana ib nieszanowana przez okolicznych mieszkañców.

Inna moja rozmówczyni, mïoda matka, ze wzglÚdu na opiekÚ nad dzieÊmi zrezy- gnowaïa zb pracy poza domem. Mimo to, udaïo jej siÚ znaleěÊ ěródïo dochodu: na zlecenie sÈsiadek bÈdě restauracji przygo- towywaïa pierogi ibciasta. Jej mÈĝ pracowaï na budowie, jednak jego praca byïa uza- leĝniona od pory roku. Rodzinny budĝet nieraz opieraï siÚ tylko na dochodach mojej rozmówczyni. Mimo to kobieta umniejszaïa swój wkïad wbbudĝet, na pierwszym miejscu stawiajÈc zajÚcie mÚĝa. DziÚki posiadanej

sieci znajomych moja rozmówczyni mogïa szybko zebraÊ zamówienia na portalu Face- book.

Kolejna mïoda matka, moja rozmów- czyni zbsÈsiedniej wsi, takĝe zajmowaïa siÚ domem ib wychowaniem dziecka, podczas gdy jej mÈĝ pracowaï wb warsztacie. Ona równieĝ wykorzystaïa Internet do groma- dzenia dochodu: zajÚïa siÚ handlem na Allegro. Jej krewni, mieszkajÈcy wbStanach Zjednoczonych, przysyïali jej przecenione ubrania, które ona mogïa zbduĝym zyskiem sprzedaÊ polskiemu konsumentowi. Warto zauwaĝyÊ, ĝe te przesyïki nie byïy prezen- tem, moja rozmówczyni zawsze zwracaïa naleĝnoĂÊ (rzÚdu kilku dolarów). Kobieta nie uwaĝaïa tego zajÚcia za pracÚ, ale miaïa duĝe plany, takĝe zwiÈzane zbkupowaniem na Allegro. Chciaïa przerobiÊ rodzinny garaĝ na wypoĝyczalniÚ sukien Ălubnych ibmaïy salon piÚknoĂci, co daïoby jej poczucie stworzenia firmy.

Inna mieszkanka regionu, osiemdziesiÚ- ciotrzyletnia góralka, pomagajÈca wbkuchni wblokalnym pensjonacie, jako dziecko pra- cowaïa przy wypasie krów. Jako dorosïa osoba zostaïa zatrudniona jako pracow- nica fizyczna wbKombinacie Podhale, poza tym przez lata robiïa na sprzedaĝ weïniane skarpety ibswetry. Byïa to praca kolektywna – grupa sÈsiadek spotykaïa siÚ i, zamiast oglÈdaÊ telewizjÚ, robiïa na drutach. DziĂ taka forma pracy zanikïa, abmoja rozmów- czyni zbpowodu wieku ibstanu zdrowia nie jeědzi na targ ibnie kupuje weïny, nie chce teĝ jej kupiÊ przez Internet.

3. Praca–Robota

Anna Malewska-Szaïygin, podobnie jak Pine, opisuje pañstwo jako zewnÚtrzny dla górali, abstrakcyjny byt. Podziaï dom–Ăwiat zewnÚtrzny zawiera wb sobie takĝe opozy- cjÚ wieĂ–miasto. Ten dualizm pociÈga za sobÈ jasne rozróĝnienie na „panów” – mieszczan, ludzi zamoĝnych ibzajmujÈcych siÚ pracÈ intelektualnÈ, oraz na „prostych ludzi”, czyli na mieszkañców miast, niewy- ksztaïconych ibpracujÈcych fizycznie. Zbtym podziaïem wiÈĝe siÚ kolejna opozycja:

praca (wïaĂciwe „panom” zajÚcia intelek- tualne, podejrzane ibnieznane) oraz dobrze znanÈ góralom pracÚ fizycznÈ, wbrolnictwie ibfabryce, ewentualnie wbturystyce (Malew- ska-Szaïygin, 2008).

Niedawno wb regionie pojawiïo siÚ pokolenie absolwentów szkóï wyĝszych

(5)

(w Nowym Targu jest filia Uniwersytetu Jagielloñskiego). CzÚĂÊ zbnich powraca do rodzinnych wsi, czÚĂÊ zostaje wb mieĂcie lub wyjeĝdĝa za granicÚ. WiÚkszoĂÊ zbnich stara siÚ pracowaÊ – jeĂli niezgodnie zbkom- petencjami, to wb odmienny od rodziców sposób: zakïadajÈc specjalistyczne firmy czy pracujÈc tylko na etacie. Starsi górale nie rozumiejÈ takiego trybu pracy ib nie uznajÈ go. Owo przejĂcie jest zauwaĝane przez moich rozmówców ibtraktujÈ je raczej negatywnie. Jak stwierdziï mój rozmówca- kupiec: „mïodzi siÚ teraz, pani, owieczkami nie interesujÈ. Tylko Internetem ib pierdo- ïami! I jak wyjechaÊ za granicÚ! Mïodzi robiÊ nie bÚdÈ na roli” (mÚĝczyzna 48 lat, Nowy Targ, 2013). Forma pracy, forma zarabiania siÚ wyraěnie zmienia, ale wedïug mnie postawa wobec pracy ibwspólnotowy nacisk na przedsiÚbiorczoĂÊ wcale nie zma- laïy. Najjaskrawiej widaÊ to na przykïadzie jarmarku wb Nowym Targu. O ile starsze osoby wolaïy prowadziÊ interes jako kupcy na targu, ob tyle mïodzi ludzie korzystali zb Allegro, na Allegro kupowali, sprzeda- wali lub orientowali siÚ wbcenach; nie bez znaczenia byïa usïuga kurierska. Narracja dotyczÈca jarmarku ibnarracja wokóï Alle- gro byïy bardzo podobne, momentami identyczne, co dodatkowo zwraca uwagÚ na spójnoĂÊ praktyk starszego ibmïodszego pokolenia. Zmieniïa siÚ jednak ich forma, rodzÈc poczucie przepaĂci miÚdzy genera- cjami.

4. Pracowanie–dorabianie

Bardzo waĝnym aspektem moich badañ byïa pïeÊ kulturowa. Wedïug Pine, wb tradycyjnej rodzinie wb drugiej poïowie XXbwieku podziaï obowiÈzków domowych miÚdzy kobietÚ abmÚĝczyznÚ byï kluczowy.

Ponadto, autorka okreĂla przedsiÚbiorczoĂÊ jako waĝny element lokalnej konstrukcji kobiecoĂci ib macierzyñstwa (2002). Jak pisze Anna Zadroĝyñskiej, praca wbgospo- darstwie rolnym byïa wysiïkiem tak wielkim, ĝe wymagaïa zaangaĝowania kaĝdego zbdomowników. Rodziny musiaïy byÊ kom- pletnymi, licznymi, stabilnymi strukturami, inaczej ich przetrwanie byïo zagroĝone.

Kompetencje mÚskie ib kobiece byïy jasno okreĂlone, wszystkie obowiÈzki: gospodar- skie ibdomowe naleĝaïy do wspólnej kate- gorii ib zb czasem przechodziïy ze starszych na mïodszych czïonków rodziny. Sytuacja zaczÚïa siÚ zmieniaÊ po II wojnie Ăwiato-

wej: wsie przestaïy byÊ samowystarczalne, obowiÈzek pracy pañstwowej zaburzyï wczeĂniejszy podziaï zajÚÊ. Skoñczyïo siÚ partnerstwo wb podziale pracy domowej:

troska obporzÈdek, jedzenie ibrelacje miÚ- dzy domownikami pozostaïa obowiÈz- kiem kobiet (Halawa 2006). ObowiÈzkom domowym odebrano rangÚ pracy, co umoĝ- liwiaïo nadanie pozorów sprawiedliwoĂci ukïadowi, wbktórym ibkobiety, ibmÚĝczyěni pracujÈ zawodowo, ale tylko po ĝonach ib matkach oczekuje siÚ usïug opiekuñ- czych. Podziaï na strefÚ publicznÈ ib pry- watnÈ miaï wielki wpïyw na konstrukcjÚ nie tylko podziaïu obowiÈzków, lecz takĝe konstrukcjÚ pïci kulturowych wbogóle (Tit- kow, Duch-Krzystoszek ibBudrowska 2004) Wedïug moich obserwacji wbregionie istniaï pewien mechanizm, który odbieraï wartoĂÊ pracy wykonywanej wb domu, niezaleĝnie nawet od jej rodzaju.

Winifred Poster ibZakia Salime (2002), opisujÈc skutki programów aktywizacji gospodarczej wbbiednych regionach, zauwa- ĝyïy duĝe róĝnice wb inicjatywie kobiecej (statycznej, nieoficjalnej, reprodukcyjnej) ib mÚskiej (zwiÈzanej zb mobilnoĂciÈ, strefÈ publicznÈ. W trakcie badañ czÚsto przeko- nywaïam siÚ, ĝe kobiety starajÈ siÚ zarobiÊ wb dziedzinach uwaĝanych za naleĝÈce do kobiecych kompetencji: gotowanie, sprzÈta- nie, tworzenie biĝuterii lub ubrañ. Podobnie mÚĝczyěni przyporzÈdkowywali swoje inicjatywy stereotypowi, zakïadali firmy, dzia- ïali wb przestrzeni publicznej, ryzykowali, choÊ robili to zebwsparciem rodziny. W kon- tekĂcie gminy Nowy Targ, choÊ sama przed- siÚbiorczoĂÊ nie byïa uzaleĝniona od pïci, to kobiety wyraěnie wolaïy zarabiaÊ goto- waniem, tworzeniem ubrañ czy usïugami kosmetycznymi. MÚĝczyěni raczej zosta- wali kierowcami, pracownikami budowy albo mechanikami. To pracÚ wykonywanÈ przez mÚĝczyzn, zwiÈzanÈ zb mobilnoĂciÈ (czy teĝ po prostu opuszczaniem domu) moi rozmówcy nazywali pracÈ, powaĝnÈ ibistotnÈ wbĝyciu. KobiecÚ pracÚ zaĂ nazy- wano dorabianiem: taka kwalifikacja byïa nieraz zupeïnie niezaleĝna od finansowej efektywnoĂci zajÚcia lub teĝ wkïadanego wysiïku. To góralki rezygnowaïy zb pracy na rzecz rodzicielstwa. Nie spotkaïam siÚ zb góralem, który porzuciïby zarobek dla ojcostwa. JednoczeĂnie, posiadanie maïych dzieci czÚsto zmuszaïo któreĂ zb rodziców do pozostania wb domu: przedszkole byïo zbyt kosztowne, ab babcie dalej pracowaïy

(6)

(takĝe wbUSA). Brak bezpïatnych instytucji, takich jak ĝïobki czy przedszkola prowadzi do paradoksalnej sytuacji, wbktórej rodziny nie staÊ, by matka uzyskaïa zatrudnienie.

Kobieca praca zarobkowa byïa najczÚĂciej silnie zwiÈzana zbdomowymi obowiÈzkami, wyrastaïa zbroli matki czy gospodyni, wiÈ- zaïa siÚ zb ich codziennÈ, nieprofesjonalnÈ wiedzÈ (Scott, 1998). Warto zaznaczyÊ, ĝe praca zawodowa ĝony mogïa byÊ dla mÚĝ- czyzny Ăwiadectwem jego wïasnej poraĝki.

Zgodnie zblokalnymi przekonaniami góral powinien byÊ na tyle przedsiÚbiorczy, by jego ĝona mogïa pozostaÊ wbstrefie prywat- nej ibzajÚÊ domowych.

5. Internet: wiek ibgender

Popularyzacja Internetu to waĝny element wspóïczesnych zmian na podhalañ- skich wsiach. Uĝycie zarówno Sieci, jak ibjej infrastruktury (komputerów, tabletów, tele- fonów) jest uwarunkowane wiekiem (Mil- ler, Slater 2006). BezpoĂredni uĝytkownicy to przede wszystkim ludzie mïodzi, mak- symalnie przed czterdziestkÈ. Osoby starsze dobrowolnie pozbawiajÈ siÚ moĝliwo- Ăci skorzystania zb Internetu: wedïug nich komputer jest dobry ib uĝyteczny, ale dla mïodych. Niektórzy bali siÚ, ĝe go popsujÈ, inni, raczej ĝartobliwie ibzbpoczuciem dumy oznajmiali, ĝe siÚ obchodzÈ bez niego, jeszcze inni wykorzystywali do pïacenia rachunków czy odbierania e-maili rodzinÚ (warto zaznaczyÊ, ĝe wb podobny sposób zaïatwiano dofinansowanie unijne). Swo- boda korzystania zbinfrastruktury medialnej byïa odwrotnie proporcjonalna do wieku;

najsprawniejszymi uĝytkownikami byli mïo- dzieĝ ibdzieci, abniektóre zbnich nie potrafiïy jeszcze czytaÊ.

Zgodnie zbwynikami moich badañ Inter- net byï inaczej uĝywany przez mÚĝczyzn ibinaczej przez kobiety. SÈdzÚ, ĝe przynaj- mniej narracja wokóï tych strategii wyni- kaïa zbdoĂÊ stereotypowej (i binarnej) kon- cepcji pïci. MÚĝczyěni deklarowali, ĝe nie potrzebujÈ ibnie lubiÈ dïugiego „siedzenia wbInternecie”, woleli szybko coĂ sprawdziÊ czy nawet wykonaÊ telefon do konkretnej osoby. Szczególnie wyĂmiewane byïo „prze- siadywanie na Facebooku”, które zb kolei miaïy zajmowaÊ czas kobietom. Owe „prze- siadywanie” wyglÈdaïo nieco inaczej, niĝ opisywali to mÚĝczyěni. Z moich rozmów zbprowadzÈcymi interesy kobietami, wynika ĝe wykorzystujÈ Facebooka ibposiadanÈ sieÊ

znajomoĂci (rodzinÚ, kolegów, znajomych) do promocji swojej oferty. W wielu przypadkach Internet byï jedynÈ pïaszczyznÈ aktywnoĂci, jedynÈ moĝliwoĂciÈ inicjatywy gospodarczej, dostÚpnÈ dla mïodej matki, siedzÈcej wb domu zb dzieÊmi. Ponadto Internet byï dla moich rozmówczyñ ěró- dïem inspiracji. W Sieci znajdowano nowe przepisy ib wzory, które potem dopasowy- wano do lokalnych moĝliwoĂci (na przy- kïad: dostÚpnoĂci produktów wbsklepach).

DziÚki korzystaniu zbtego nowego medium mïode góralki mogïy wirtualnie wyjĂÊ poza strefÚ prywatnÈ, dekonstruujÈc wielolet- niÈ opozycjÚ miÚdzy domem ab Ăwiatem zewnÚtrznym.

6. Skazani na przedsiÚbiorczoĂÊ?

Warto zadaÊ pytanie: „Czy góral lub góralka mogÈ byÊ nie-przedsiÚbiorczy?”.

Wiele ze spotkanych wb regionie nowotarskim osób nie prowadziïo wïasnej firmy, lecz realizowaïo zlecenia lub pracowaïo na etacie. Zarazem nie wszystkie rodzaje inicjatywy gospodarczej spotykaïy siÚ zb ze spoïecznym zrozumieniem ib uznaniem;

nowatorski pomysï na biznes mógï wywo- ïaÊ kontrowersje. A jednak Podhalanie ciÈgle czuli potrzebÚ zatrudnienia, chcieli byÊ aktywni ibrealizowaÊ swoje obowiÈzki.

Wb tym momencie kategoriÚ przedsiÚbior- czoĂci moĝna nieco poszerzyÊ czy teĝ roz- luěniÊ, abwbjej miejsce zaproponowaÊ okre- Ălenie „zaradnoĂÊ”. SÈdzÚ, ĝe wbcaïej Polsce ludzie ciÚĝko pracujÈ, mimo trudnoĂci wb „dorobieniu siÚ”, jednak tylko podczas badañ na Podhalu spotkaïam siÚ zbtak sil- nym, oczywistym oczekiwaniem zaradnoĂci.

Spotkaïam ludzi, którzy ciÚĝko, fizycznie pracowali, ale (ze wzglÚdu na charakter czy trudnÈ sytuacjÚ rodzinnÈ) nie byli wbstanie stworzyÊ stabilnego domostwa zb posprzÈ- tanÈ kuchniÈ ib wykafelkowanÈ ïazienkÈ.

Ludzie niezaradni spotykali siÚ ze spo- ïecznym ostracyzmem, nie zb wrogoĂciÈ, bowiem bogatszy sÈsiad wbmiarÚ moĝliwo- Ăci pozwalaï u siebie dorobiÊ (bÈdě odrobiÊ poĝyczkÚ). Na podstawie moich obserwacji widaÊ byïo, ĝe to niezaradnoĂÊ kobiet gïównie komentowano: nie da siÚ tutaj nie zauwaĝyÊ wpïywu mitu Matki Polki (Hry- ciuk, Korolczuk, 2012) na wizerunek praw- dziwej gaědziny, która na swoich solidnych barkach powinna unieĂÊ caïe gospodarstwo, razem zb dzieÊmi, mÚĝem ib inwentarzem.

Niezaradny mÈĝ nie usprawiedliwiaï nie-

(7)

zaradnej gospodyni, zapobiegliwoĂÊ ĝony powinna ten brak zrównowaĝyÊ. MÚĝczy- zna „nie-przedsiÚbiorczy” to zwykle byï teĝ czïowiek naduĝywajÈcy alkoholu.

Warto zastanowiÊ siÚ nad kwestiÈ samo-definiowania. W trakcie badañ, pod- czas pobytu wb etnograficznym terenie, wb mniejszym stopniu odczuwaïam rolÚ jÚzyka wbksztaïtowaniu siÚ lokalnej przed- siÚbiorczoĂci. W mojej obecnoĂci nikt nie nazwaï siÚ przedsiÚbiorcÈ, choÊ nie zada- ïam takiego pytania wprost. WĂród mïod- szych rozmówców, szczególnie wĂród mÚĝ- czyzn, zauwaĝaïam sposób wypowiadania siÚ podobny do narracji polskich serwisów informacyjnych. ByÊ moĝe dziĂ, dwa lata od czasu zakoñczenia moich badañ, toĝsamoĂÊ przedsiÚbiorcy jest juĝ dla Podhalan oswo- jona ibprzyswojona.

7. Podsumowanie

PrzedsiÚbiorczoĂÊ, czy teĝ zaradnoĂÊ, jest dla mieszkañców Podhala elementem góralskiej toĝsamoĂci. Osoby niewpisujÈce siÚ wb ten wizerunek spotykaïy siÚ zb nie- zrozumieniem, wb skrajnych przypadkach zb ostracyzmem spoïecznym. Wiele osób decydowaïo siÚ na emigracjÚ zarobkowÈ.

W zaleĝnoĂci od wieku byïy to Stany Zjed- noczone bÈdě Unia Europejska. NormÈ jest takĝe ïÈczenie pracy „zewnÚtrznej”:

wbmieĂcie, na etacie bÈdě „szarej strefie”, zb wspomaganiem rodzinnego gospodar- stwa rolnego. Wedïug moich obserwacji na podhalañskich wsiach zachodzi zmiana pokoleniowa: mïodzi ludzie odchodzÈ od pracy fizycznej, od rolnictwa, zaczynajÈ pracowaÊ, wykorzystujÈc sposoby, jakie nie sÈ wb peïni rozumiane ib akceptowane przez ich rodziców. W nowych strategiach pracy wbduĝej mierze wykorzystywany jest Internet, medium najczÚĂciej niedostÚpne czy teĝ niezrozumiaïe dla osób powyĝej czterdziestego roku ĝycia. Zarówno metody korzystania zb Internetu, jak ib strategie gospodarcze sÈ upïciowione. Tworzenie wïasnego, góralskiego biznesu jest takĝe czÚsto zaleĝne od sytuacji rodzinnej, szcze- gólnie finansowego wsparcia rodziców.

Czasem otrzymanie od rodziny duĝego wsparcia finansowego nie jest wyrazem wiary wbsukces przedsiÚwziÚcia, abmetodÈ

„uwiÈzania” dziecka, które planowaïo emi- gracjÚ. Dla mïodych matek uĝycie Inter- netu jest czÚsto jedynÈ drogÈ zgromadzenia pieniÚdzy. Uwaĝam, ĝe lokalne inicjatywy

gospodarcze naleĝy analizowaÊ, majÈc zna- jomoĂÊ kontekstu spoïecznego konkretnych osób. Kaĝde przedsiÚbiorstwo jest jedno- czeĂnie wyrazem uwarunkowañ rodzinnych, wiekowych ib pïciowych. W konkretnym kontekĂcie spoïecznym przedsiÚbiorczoĂÊ staje siÚ kompetencjÈ rodzinnÈ: inicjatywa moĝe pochodziÊ od jednostki, ale jej roz- winiÚcie zaleĝy od relacji zb najbliĝszymi osobami.

* Artykuï powstaï na podstawie moich badañ do pracy laboratoryjnej iblicencjackiej, zatem czÚĂÊ uwag ib spostrzeĝeñ zostaïo zawartych takĝe wb tych dokumentach, dostÚpnych wb archiwum IEiAK UW.

Bibliografia

Abriszewski, K. (2010). Wszystko otwarte na nowo:

teoria aktora-sieci ibfilozofia kultury. Toruñ: Wydaw- nictwo Naukowe Uniwersytetu Mikoïaja Kopernika.

Atkinson, P. ib Hammersley, M. (2000). Metody badañ terenowych. Poznañ: Wydawnictwo Zysk ibS-ka.

Besnier, N. (1996). Gossip. W: Encyclopedia of Cul- tural Anthropology. New York: Taylor & Francis.

Bloor, R. (2001). Wirtualny bazar: od jedwabnego szlaku po szlak elektroniczny. Warszawa: K.E. Liber.

Bourdieu, P. (2005). Habitus ib przestrzeñ stylów ĝycia. W: Dystynkcja. Spoïeczna krytyka wïadzy sÈdzenia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scho- lar.

Dunn, E. (2008). PrywatyzujÈc PolskÚ. O bobofru- tach, wielkim biznesie ibrestrukturyzacji pracy. War- szawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej.

Glinka, B. ibGudkova, S. (2011). PrzedsiÚbiorczoĂÊ.

Warszawa: Wolters Kluwer Polska.

Halawa, M. (2006). ¿ycie codzienne zbtelewizorem.

Warszawa: Wydawnictwa Akademickie ibProfesjo- nalne.

Hastrup, K. (2006). Droga do antropologii. Kraków:

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloñskiego.

Hobsbawm, E. (2008). Tradycja wynaleziona. W:

E.bHobsbawm ibT. Ranger (red.), Kraków: Wydaw- nictwo Uniwersytetu Jagielloñskiego.

Hryciuk, R. ib Korolczuk, E. (2012). Poĝegnanie zb MatkÈ PolkÈ? Dyskursy, praktyki ib reprezentacje macierzyñstwa we wspóïczesnej Polsce. Warszawa:

Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.

Januszewski, F., Lewandowska, J. ib Olszyñska, A.

(2011). Potencjaï social mediów wb komunikacji zbmïodym segmentem odbiorców. Zeszyty Naukowe:

Marketing przyszïoĂci: Trendy. Strategie. Instrumenty, 660.

(8)

Kroh, A. (2011). Sklep potrzeb kulturalnych. Kra- ków: Prószyñski ibS-ka.

Latour, B. (2010). SplatajÈc na nowo to, co spo- ïeczne. Wprowadzenie do teorii aktora-sieci. Kraków:

Universitas.

Malewska-Szaïygin, A. (2008). Wyobraĝenia obwïa- dzy ib pañstwie we wsiach nowotarskich 1999–2005.

Warszawa: Wydawnictwo DiG ibIEiAK UW.

Maïanicz-Przybylska, M. (2013). Góralszczyzna ist- nieje…? Polska Sztuka Ludowa – Konteksty, z. 1.

Marshall, G. ib in. (2004). Praca [labour]. W:

M.b Gordon (red.), Sïownik socjologii ib nauk spo- ïecznych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Miller, D. ibSlater, D. (2006). The Internet: An Eth- nographic Approach. Oxford: Berg Publishers.

Paprocka, W. (1976). Przemysï domowy, rzemio- sïo ib chaïupnictwo. W: M. Biernacka ib in. (red.), Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej t. 1.

Wrocïaw: Ossolineum.

Piecuch, T. (2013). PrzedsiÚbiorczoĂÊ. Podstawy teo- retyczne. Warszawa: C.H. Beck.

Pietraszek, E. (1976) Wymiana dóbr uĝytkowych. W:

M. Biernacka ib in. (red.), Etnografia Polski. Prze- miany kultury ludowej t. 1. Wrocïaw: Ossolineum.

Pine, F. (2002). Dealing with money: zlotys, dol- lars and other currencies in the Polish highlands.

W: C. Humphrey ibR. Mandel (red.), Markets and moralities: ethnographies of postsocialism. Oxford:

Berg Publishers.

Pine, F. (2007). Góralskie wesele. Pokrewieñstwo, pïeÊ kulturowa ibpraca na terenach wiejskich socja- listycznej ibpostsocjalistycznej Polski W: R. Hryciuk ibA. KoĂciañska (red.), Gender. Perspektywa antropo- logiczna t. 1. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.

Poster, W. ib Salime, Z. (2002). The Limits of Microcredits: Transnational Feminism and USAID Activities in the United States and Morocco. W:

N.bNaples ibM. Desai (red.), Women’s Activism and Globalization. New York: Routledge.

Schumpeter, J. (1960). Teorie rozwoju gospodar- czego. Warszawa: PWN.

Scott, J. (1998). Seeing like ab state. How Certain Schemes to Improve the Human Conditions Have Failed. New Haven: Yale University Press.

Suïek, E. (2005). Pañstwo, praca obywatel. Obo- wiÈzki obywatela wobec pañstwa. W: A. Malew- ska-Szaïygin (red.), Rozmowy zbgóralami obpolityce.

Warszawa: Wydawnictwo Trio.

Sennet, R. (2010). Etyka dobrej roboty. War- szawa:b Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA.

Titkow, A., Duch-Krzystoszek, D. ib Budrowska, B. (2004). Czy rodzicielstwo jest czÚĂciÈ pracy domowej kobiet? W: Nieodpïatna praca kobiet.

Mity, realia, perspektywy. Warszawa: Wydawnictwo IFiSbPAN.

Tylkowa, D. (2000). WiadomoĂci ob regionie. W:

Podhale. Tradycja we wspóïczesnej kulturze wsi. Kra- ków: IAiE PAN.

Urry, J. (2007). Spojrzenie turysty. Warszawa:

Wydawnictwo Naukowe PWN.

Zadroĝyñska, A. (1983). Homo faber ibhomo ludens.

Etnologiczny szkic ob pracy wb kulturach tradycyjnej ibwspóïczesnej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Informacje statystyczne pochodzÈ zbportalu Regio- set.pl http://www.regioset.pl/gazeta.php?cho- ice=1016 [dostÚp: 15.05.2015].