Uniwersytet Warszawski Wydział Filozofii i Socjologii
Adrian Andrzej Ziółkowski 250 126
Analiza metod filozofii eksperymentalnej na wybranych przykładach
Praca doktorska na kierunku filozofia w zakresie filozofii eksperymentalnej
Praca wykonana pod kierunkiem Dra hab. Mieszka Tałasiewicza w Instytucie Filozofii UW
Warszawa 2015
Oświadczenie kierującego pracą
Oświadczam, że niniejsza praca została przygotowana pod moim kierunkiem i stwierdzam, że spełnia ona warunki do przedstawienia jej w postępowaniu o nadanie tytułu zawodowego.
Data Podpis kierującego pracą
Oświadczenie autora (autorów) pracy
Świadom odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca dyplomowa została napisana przez mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób niezgodny z obowiązującymi przepisami.
Oświadczam również, że przedstawiona praca nie była wcześniej przedmiotem procedur związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego w wyższej uczelni.
Oświadczam ponadto, że niniejsza wersja pracy jest identyczna z załączoną wersją elektroniczną.
Data Podpis autora (autorów) pracy
ABSTRACT
Experimental philosophy (often referred to as 'x-phi') is a new current in modern analytic philosophy that has gained much popularity in recent years. The followers of this approach point at the fact that philosophers often make empirically testable predictions about non-philosophers’ reactions to certain philosophical thought experiments. In order to test these claims, experimental philosophers adopt survey and experimental methods commonly used in social sciences and attempt at collecting information on non-philosophers’ intuitions concerning different philosophical problems. The main aim of this dissertation is to provide a detailed, critical analysis of the novel methodological proposal promoted by experimental philosophers.
Chapter I is a short introduction to experimental philosophy. In this chapter, I identify and characterize the methodological solution specific to x-phi studies – the scenario method. I explain the links between experimental philosophy and some classic approaches in philosophy, such as conceptual analysis and the method of thought experiments. I also discuss the diversity of research aims within experimental philosophy and present a classification of branches of experimental philosophy that can be drawn basing on such differences.
Chapter II is devoted to the first major objection raised by the opponents of experimental philosophy – the expertise argument. According to this line of reasoning, data collected in x-phi studies are philosophically irrelevant, since nearly all experiments focus on non-philosophers’ intuitions. The proponents of the expertise arguments claim that when one considers philosophical problems, one should rather refer to intuitions shared by experts on the matter – professional philosophers. However, basing on the results of some recent studies, I argue that these expectations towards philosophers are likely to be incorrect.
In Chapter III, I present and analyze another objection against experimental philosophy – the argument from quality of intuitions, according to which methods used by experimental philosophers do not guarantee revealing intuitions of the desired kind and because of that, the collected data may not be philosophically significant. I analyze different variants of this argumentative strategy and consider different methodological solutions adopted in experimental philosophy that might be sources of such problems. Finally, I argue that the objection suggesting that the results of x-phi studies are often affected not only by semantic factors, but also by pragmatic factors, is the strongest potential threat for the methodological proposal promoted by experimental philosophers. The claim that the data collected in x-phi studies are usually shaped by pragmatic phenomena, and it is difficult to experimentally isolate the influence of pragmatic and semantic factors on non-philosophers’
judgments, is the main thesis defended in this dissertation.
In Chapters IV and V, I present empirical data collected in my own experiments which support the abovementioned thesis. Chapter IV regards the results of x-phi studies concerning contextualism. Previous studies suggest that the outcomes are more favorable to contextualism in the case of within-subject experimental design than in the case of between-subject experimental design. Basing on the results of my studies and provided interpretation of the abovementioned difference in terms of pragmatic phenomena, I argue against using within- subject design in experiments concerning contextualism. Chapter V focuses on x-phi studies regarding reference of proper names. I suggest that the method of measuring folk intuitions on this issue adopted in previous studies – narrow forced choice – may be a source of serious problems. Referring to the results of my experiments, I argue that data collected in previous studies on this topic may not be only shaped by participants’ semantic considerations (as intended by the researchers) but also by their reactions to some superficial characteristics of the stimuli driven by pragmatic mechanisms.
Apart from arguing in support of the main thesis, the dissertation provides many analyses of different methodological solutions used in experimental philosophy, identifying its strengths and weaknesses, and suggests some solutions that might help making experimental philosophy a more successful scientific endeavor.
STRESZCZENIE
Filozofia eksperymentalna (często określana skrótem ‘x-phi’) jest nowym nurtem wewnątrz filozofii analitycznej, który w ostatnich latach zyskał znaczącą popularność. Przedstawiciele nurtu wskazują na fakt, że filozofowie często formułują empirycznie testowalne tezy dotyczące przewidywań na temat reakcji niefilozofów na określone eksperymenty myślowe. Aby poddać te tezy sprawdzeniu, filozofowie eksperymentalni wykorzystują metody ankietowe i eksperymentalne powszechnie używane w naukach społecznych, próbując zbierać dane na temat intuicji niefilozofów dotyczących różnych zagadnień filozoficznych. Przedmiotem niniejszej rozprawy jest szczegółowa, krytyczna analiza nowatorskiej metodologii promowanej przez filozofów eksperymentalnych.
Rozdział pierwszy stanowi krótkie wprowadzenie do filozofii eksperymentalnej. Wskazuję w nim i charakteryzuję rozwiązanie metodologiczne specyficzne dla badań filozoficzno-eksperymentalnych – metodę scenariuszową. Wyjaśniam związki midzy filozofią eksperymentalną a pewnymi klasycznymi podejściami do uprawiania filozofii, jak analiza pojęciowa czy metoda eksperymentów myślowych. Omawiam również zróżnicowanie celów badawczych stawianych przez odmiennych eksperymentatorów i przedstawiam podział filozofii eksperymentalnej na kilka gałęzi ze względu na te różnice.
Rozdział II poświęcony jest pierwszemu poważnemu zarzutowi przedstawionemu przez przeciwników filozofii eksperymentalnej – argumentowi z eksperta. Zgodnie z tym podejściem argumentacyjnym, dane zbierane w badaniach filozoficzno-eksperymentalnych są filozoficznie nierelewantne, gdyż niemal wszystkie eksperymenty dotyczą intuicji niefilozofów. Zwolennicy argumentu z eksperta twierdzą, że przy rozważaniu zagadnień filozoficznych powinniśmy opierać się na intuicjach podzielanych przez ekspertów w tej dziedzinie – profesjonalnych filozofów. Odwołując się jednak do wyników ostatnich badań, argumentuję, że te oczekiwania wobec filozofów nie potwierdzają się w rzeczywistości.
W rozdziale III przedstawiam kolejny zarzut wobec filozofii eksperymentalnej – argument z jakości intuicji, wedle którego metody wykorzystywane w filozofii eksperymentalnej nie gwarantują ujawnienia intuicji poszukiwanego przez nas typu i, w związku z tym, istnieją powody, by wątpić, że dane zbierane w badaniach filozoficzno-eksperymentalnych są istotne z filozoficznego punktu widzenia. Analizuję różne warianty tej strategii argumentacyjnej i rozważam różne rozwiązania metodologiczne stosowane w filozofii eksperymentalnej, które mogą stanowić źródło problemów tego typu. Twierdzę, że zarzut wskazujący na fakt, że rezultaty badań filozoficzno-eksperymentalnych są często kształtowane nie tylko przez czynniki o charakterze semantycznym, ale także pragmatycznym, jest potencjalnie najsilniejszym zagrożeniem dla metodologii uprawiania filozofii promowanej przez filozofów eksperymentalnych. Teza, wedle której dane zbierane w badaniach filozoficzno-eksperymentalnych są często zależne od zjawisk pragmatycznych, a wpływ czynników pragmatycznych i semantycznych na osądy niefilozofów jest trudny do odseparowania, jest naczelną tezą niniejszej dysertacji.
W rozdziałach IV oraz V prezentuję dane zebrane w moich własnych eksperymentach, stanowiące wsparcie dla wspomnianej powyżej tezy. Rozdział IV dotyczy aktualnego stanu badań na temat kontekstualizmu.
Rezultaty dotychczasowych eksperymentów sugerują, że uzyskiwane dane są bardziej sprzyjające dla kontekstualizmu w przypadku badań realizowanych w schemacie pomiarów zależnych niż w przypadku eksperymentów z pomiarami niezależnymi. W oparciu o wyniki własnych eksperymentów, oraz przedstawianej przeze mnie interpretacji wskazanej powyżej rozbieżności w kategoriach mechanizmów pragmatycznych, argumentuję przeciwko wykorzystywaniu schematu pomiarów zależnych w eksperymentach poświęconych kontekstualizmowi. W Rozdziale V omawiam badania dotyczące odniesienia nazw własnych. Twierdzę, że metody pomiaru intuicji niefilozofów na ten temat wykorzystywane w dotychczasowych badaniach – wąski, wymuszony wybór – mogą stanowić źródło poważnych trudności. Odnosząc się do wyników własnych eksperymentów, argumentuję, że dane zebrane we wcześniejszych badaniach mogły być kształtowane nie tylko przez rozważania semantyczne respondentów (jak zakładali badacze), ale także przez ich reakcje na pewne powierzchowne cechy bodźców, sterowane mechanizmami pragmatycznymi.
Oprócz argumentów na rzecz głównej tezy pracy, w dysertacji przedstawiam wiele analiz różnych rozwiązań metodologicznych wykorzystywanych w filozofii eksperymentalnej, wskazując silne i słabsze strony nurtu, oraz rekomenduję wprowadzenie w życie pewnych rozwiązań, które mogą uczynić filozofię eksperymentalną bardziej skutecznym przedsięwzięciem naukowym.
SPIS TREŚCI
WSTĘP ... 8
ROZDZIAŁ I - Ogólna charakterystyka filozofii eksperymentalnej ... 12
1. 1. Źródła – analiza pojęciowa i eksperymenty myślowe ... 12
1. 2. Metoda scenariuszowa – podstawa metodologiczna filozofii eksperymentalnej ... 15
1. 3. Kilka przykładów zastosowania metody scenariuszowej i podział na pozytywną oraz negatywną filozofię eksperymentalną ... 21
1. 4. Trzy odłamy filozofii eksperymentalnej wg. Nadelhoffera i Nahmiasa ... 25
1. 4. 1. Eksperymentalna Analiza Pojęciowa ... 25
1. 4. 2. Eksperymentalny Deskryptywizm ... 27
1. 4. 3. Eksperymentalny Restrykcjonizm ... 29
1. 5. Różnorodność celów badawczych w filozofii eksperymentalnej ... 30
1. 6. Filozofia eksperymentalna a filozofia empiryczna ... 32
1. 7. Niestandardowe podejścia do wykorzystania metody scenariuszowej ... 34
1. 8. Czy to nadal filozofia? Filozofia eksperymentalna a nauki społeczne ... 37
Wprowadzenie do rozdziałów II i III ... 42
ROZDZIAŁ II – Argument z Eksperta ... 43
2. 1. Treść zarzutu ... 43
2. 2. Odpowiedź filozofów eksperymentalnych na argument z eksperta ... 49
2. 3. Dalsze losy argumentu z eksperta ... 75
ROZDZIAŁ III - Argument z jakości intuicji ... 93
3. 1. Treść zarzutu ... 93
3. 2. Kilka uwag na temat argumentacji z jakości intuicji w wersji Ludwiga i Kauppinenna... 105
3. 3. Argument z jakości intuicji – wersja metodologiczna... 114
3. 3. 1. Problematyka doboru próby oraz randomizacji ... 114
3. 3. 2. Problemy związane z miarami samoopisowymi ... 118
3. 3. 3. Zagadnienie trafności i rzetelności narzędzi pomiarowych wykorzystywanych w filozofii eksperymentalnej ... 126
3. 3. 4. Problemy z dostatecznym krytycyzmem w analizie i interpretacji danych – potrzeba replikacji ... 145
3. 3. 5. Efekt eksperymentatora w filozofii eksperymentalnej ... 158
3. 3. 6. Intuicje dotyczące aplikacji pojęć a zjawiska pragmatyczne raz jeszcze ... 165
3. 4. Jak groźny jest argument z jakości intuicji dla filozofii eksperymentalnej? ... 177
ROZDZIAŁ IV – Kontekstualizm w filozofii eksperymentalnej ... 179
Wprowadzenie ... 179
4. 1. Spór kontekstualizm vs. inwariantyzm i eksperymenty ze zmianą kontekstu ... 179
4. 2. Rezultaty badań empirycznych dotyczących kontekstualizmu ... 183
4. 2. 1. Zależność kontekstowa funktora ‘…wie, że…’ ... 183
4. 2. 2. Badanie Hansena i Chemli ... 194
4. 3. Wątpliwości interpretacyjne wobec rezultatów dotychczasowych badań ... 198
4. 4. Badania własne dotyczące kontekstualizmu ... 207
4. 4. 1. Główne cele badawcze ... 207
4. 4. 2. Pierwszy eksperyment metodologiczny ... 208
4. 4. 2. 1. Ogólna charakterystyka eksperymentu ... 208
4. 4. 2. 2. Wykorzystany materiał badawczy – scenariusze we wszystkich wariantach... 209
4. 4. 2. 3. Pytania i hipotezy badawcze ... 210
4. 4. 2. 4. Szczegółowy opis przebiegu eksperymentu ... 211
4. 4. 2. 5. Osoby badane ... 212
4. 4. 2. 6. Wyniki eksperymentu ... 213
4. 4. 2. 6. 1. Mleko ... 213
4. 4. 2. 6. 2. Waga ... 215
4. 4. 2. 7. Ocena hipotez w świetle uzyskanych wyników ... 217
4. 4. 3. Drugi eksperyment metodologiczny ... 218
4. 4. 3. 1. Ogólna charakterystyka eksperymentu ... 218
4. 4. 3. 2. Wykorzystany materiał badawczy – scenariusze we wszystkich wariantach... 219
4. 4. 3. 3. Pytania i hipotezy badawcze ... 221
4. 4. 3. 4. Szczegółowy opis przebiegu eksperymentu ... 221
4. 4. 3. 5. Osoby badane ... 222
4. 4. 3. 6. Wyniki eksperymentu ... 223
4. 4. 3. 6. 1. Kałuża benzyny ... 223
4. 4. 3. 6. 2. Wypchany jaszczur ... 225
4. 4. 3. 7. Ocena hipotez w świetle uzyskanych wyników ... 227
4. 4. 4. Omówienie wyników... 227
Konkluzja ... 230
ROZDZIAŁ V – Filozofia eksperymentalna i teorie odniesienia nazw własnych ... 232
Wprowadzenie ... 232
5. 1. Rezultaty badań Machery’ego i współpracowników poświęconych zagadnieniu odniesienia nazw własnych ... 233
5. 1. 1. Obszar sporu – dwie konkurencyjne teorie odniesienia ... 233
5. 1. 2. Procedura eksperymentalna i rezultaty badań Machery’ego i współpracowników ... 235
5. 2. Dotychczasowa krytyka badań Machery’ego i współpracowników ... 242
5. 3. Badania własne poświęcone problematyce odniesienia nazw własnych ... 259
5. 3. 1. Podstawowe przesłanki do badań oraz główne cele eksperymentów ... 259
5. 3. 2. Pierwszy eskperyment metodologiczny dotyczący odniesienia nazw własnych ... 261
5. 3. 2. 1. Ogólna charakterystyka eksperymentu ... 261
5. 3. 2. 2. Wykorzystany materiał badawczy – trzy przypadki Jonaszowe ... 262
5. 3. 2. 3. Pytania i hipotezy badawcze ... 264
5. 3. 2. 4. Szczegółowy opis przebiegu eksperymentu ... 264
5. 3. 2. 5. Osoby badane ... 265
5. 3. 2. 6. Wyniki pierwszego eksperymentu metodologicznego dotyczącego zagadnienia odniesienia nazw własnych ... 266
5. 3. 2. 6. 1. Zestawienie alternatywnych sposobów sformułowania opcji deskrypcjo- nistycznej ... 266
5. 3. 2. 6. 2. Porównanie reakcji badanych na odmienne scenariusze typu Jonaszowego ... 270
5. 3. 3. Drugi eskperyment metodologiczny dotyczący odniesienia nazw własnych ... 273
5. 3. 3. 1. Ogólna charakterystyka eksperymentu ... 273
5. 3. 3. 2. Wykorzystany materiał badawczy – alternatywne wersje scenariuszy Homer i Mapemba ... 274
5. 3. 3. 3. Pytania i hipotezy badawcze ... 276
5. 3. 3. 4. Szczegółowy opis przebiegu eksperymentu ... 276
5. 3. 3. 5. Osoby badane ... 277
5. 3. 3. 6. Wyniki drugiego eksperymentu metodologicznego dotyczącego zagadnienia odniesienia nazw własnych ... 278
5. 3. 3. 6. 1. Porównanie reakcji badanych na scenariusze Mapemba i Mapemba’ w poszczególnych warunkach eksperymentalnych ... 278
5. 3. 3. 6. 2. Porównanie reakcji badanych na scenariusze Homer i Homer’ w poszczególnych warunkach eksperymentalnych ... 280
5. 3. 4. Omówienie wyników... 283
5. 3. 4. 1. Pierwsza strategia interpretacyjna – dane jako wsparcie dla tezy Machery’ego i współpracowników ... 285
5. 3. 4. 2. Druga strategia interpretacyjna – dane nie odzwierciedlają rzeczywistych intuicji semantycznych ... 290
5. 3. 4. 3. Trzecia strategia interpretacyjna – odzwierciedlenie intuicji semantycznych w kombinacjach odpowiedzi ... 297
ZAKOŃCZENIE ... 301
Bibliografia ... 306
Niektórzy nadal planują pytania tak, jakby prowadzenie wywiadu czy wypełnianie kwestionariusza było czymś w rodzaju rozładowywania statku z ładunku składającego się z niezależnych pakunków o rozmaitej zawartości, o określonym przeznaczeniu, wydobywanych z ładowni na żądanie. W rzeczywistości wszakże prowadzenie wywiadu bardziej przypomina łowienie szczególnie trudnej do złowienia ryby za pomocą rozmaitego rodzaju przynęt, w sytuacji gdy nie wiemy, co się dzieje pod powierzchnią wody. Funkcją pytania zadanego podczas wywiadu lub w kwestionariuszu jest nawiązaniem pewnego rodzaju komunikacji.
Spodziewamy się, że nasi respondenci dysponują jakimiś informacjami, poglądami, zajmują określoną postawę w interesujących nas kwestiach, a my usiłujemy wydobyć je w miarę możności bez zniekształcenia. Byłoby lepiej, gdyby możliwe było osiągnięcie tego bez zadawania jakichkolwiek pytań, albowiem na ostateczny wynik badania wpływ mają i pytania, jakie zadajemy, i ewentualne nieporozumienia, jakie tym samym prowokujemy, i sformułowania odpowiedzi przez respondentów oraz sposób ich zapisu. Gdyby było możliwe zajrzeć do ich umysłu bez zadawania w ogóle żadnych pytań!
A. N. Oppenheim (2004: 142-3)
WSTĘP
Niniejsza rozprawa stanowi krytyczną analizę metod wykorzystywanych przez zwolenników niedawno powstałego na gruncie filozofii analitycznej nurtu znanego pod nazwą filozofia eksperymentalna. Zdaniem filozofów eksperymentalnych zbiór metod wykorzystywanych w filozofii powinien zostać wzbogacony o nowe narzędzia, pozwalające na prowadzenie systematycznych badań empirycznych, a dane na temat intuicji niefilozofów dotyczących różnych zagadnień filozoficznych pozyskane za pomocą takich narzędzi, mogą stanowić podstawę dla pewnych istotnych wniosków o charakterze filozoficznym.
Pierwszy rozdział dysertacji jest skrótowym wprowadzeniem do filozofii eksperymentalnej, ze szczególnym naciskiem na omówienie specyfiki nowatorskiej propozycji metodologicznej, którą promują przedstawiciele tego podejścia do uprawiania filozofii. Charakteryzuję w nim zabieg metodologiczny wspólny dla wszystkich badań z zakresu filozofii eksperymentalnej, nazywany metodą scenariuszową, oraz przedstawiam kilka najsłynniejszych przykładów jego wykorzystania. Opisuję związki między filozofią eksperymentalną a innymi podejściami do uprawiania filozofii, zwłaszcza z naturalizmem,
analizą pojęciową oraz metodą eksperymentu myślowego. Omawiam także trzy odłamy, które wewnątrz filozofii eksperymentalnej można wyodrębnić na podstawie różnic w celach stawianych przez autorów badań i stosowanych przez nich strategiach interpretacji danych:
Eksperymentalną Analizę Pojęciową, Eksperymentalny Deskrypcjonizm oraz Eksperymentalny Restrykcjonizm.
W rozdziałach II oraz III podejmuję pogłębioną analizę dwóch najważniejszych zarzutów formułowanych przez przeciwników filozofii eksperymentalnej, które poddają pod wątpliwość skuteczność i użyteczność metod stosowanych przez filozofów eksperymentalnych dla rozstrzygania problemów filozoficznych.
Rozdział drugi poświęcony jest argumentowi z eksperta, wedle którego dane dotyczące intuicji niefilozofów zbierane w badaniach filozoficzno-eksperymentalnych nie są istotne dla rozważań filozoficznych, gdyż nie są intuicjami fachowymi – te mają pochodzić od wykształconych filozofów, którzy w opinii zwolenników argumentu są ekspertami, co ma gwarantować wyższą miarodajność ich intuicji. W szczególności ma ona polegać na niewrażliwości osądów formułowanych przez filozofów na wpływ nierelewantnych (z filozoficznego punktu widzenia) czynników, których oddziaływanie jest z kolei często obserwowane przez filozofów eksperymentalnych, w odniesieniu do werdyktów ferowanych przez niefilozofów. Jak jednak argumentuję, aktualny stan badań nad „jakością” intuicji filozofów, szczegółowo przedstawiony w rozdziale II, nie pozwala wprawdzie na rozstrzygnięcie tych kwestii w sposób jednoznaczny, ale sugeruje, że oczekiwania formułowane przez zwolenników argumentu z eksperta wobec filozofów nie mają odzwierciedlenia w rzeczywistości – wygląda bowiem na to, że trening filozoficzny nie zmiejsza podatności intuicji na wpływ nierelewantnych czynników.
W trzecim rozdziale omawiam drugi ważny zarzut (a raczej grupę zarzutów) wobec filozofii eksperymentalnej – argument z jakości intuicji – którego zwolennicy twierdzą, że metody wykorzystywane przez filozofów eksperymentalnych w ich badaniach nie gwarantują tego, że zbierane dane rzeczywiście odzwierciedlają intuicje tego rodzaju, który jest interesujący z filozoficznego punktu widzenia. Szczegółowo analizuję szereg słabości i niedostatków metodologicznych obecnych w filozofii eksperymentalnej zdaniem zwolenników argumentacji z jakości intuicji i rozważam, czy mogą być one źródłem sugerowanych problemów z danymi pozyskiwanymi w badaniach filozoficzno- eksperymentalnych. Rozpatruję kwestie takie jak wielkość i reprezentatywność próbek badawczych w filozofii eksperymentalnej, zagadnienie rzetelności i trafności dokonywanych pomiarów, rozdźwięk między siłą wniosków formułowanych przez filozofów
eksperymentalnych a bogactwem danych empirycznych, na których te wnioski bazują, problemy z replikowaniem rezultatów badań filozoficzno-eksperymentalnych, trudności związane z wykorzystaniem miar samoopisowych (i wynikający stąd ewentualny wpływ przekonań respondentów o celach badania na uzyskany rezultat) oraz ryzyko z występowaniem efektu eksperymentatora w badaniach filozoficzno-eksperymentalnych (tzn.
oddziaływaniem oczekiwań badacza na zebrane dane). Argumentuję na rzecz tezy, że najpoważniejszym problemem dla filozofii eksperymentalnej jest fakt, iż niezwykle często dane zbierane przez przedstawicieli nurtu są kształtowane nie tylko przez czynniki o charakterze semantycznym (tzn. czynniki istotne dla wniosków formułowanych na podstawie danych), ale także przez czynniki innego rodzaju, zwłaszcza kwestie pragmatyczne. Co więcej, twierdzę również, że wpływy tych odmiennych czynników na rezultaty eksperymentów trudno jest w sposób jednoznaczny odseparować za pomocą narzędzi eksperymentalnych, a w dotychczasowych badaniach z zakresu filozofii eksperymentalnej nie podejmowano takich wysiłków dostatecznie często. Ten wariant argumentacji z jakości intuicji stanowi zarazem naczęlną tezę dysertacji.
Rozdziały IV i V stanowią dwa pogłębione studia przypadków, które mają być zarazem wsparciem dla przedstawionej powyżej tezy. W rozdziałach tych przedstawiam szczegółowy przegląd literatury filozoficzno-eksperymentalnej poświęconej dwóm zagadnieniom: zależności kontekstowej wyrażeń języka naturalnego (rozdział IV) oraz odniesienia nazw własnych (rozdział V). Prezentuję ponadto rezultaty własnych eksperymentów dotyczących tych problemów filozoficznych, które określam mianem mianem eskperymentów metodologicznych. Ich specyfika polega na tym, że są one nakierowane przede wszystkim na ustalenie, w jakim stopniu rezultaty badań poświęconych tym dwóm kwestiom mogą być zależne od wyboru określonych rozwiązań metodologicznych przy ich projektowaniu. Moje eksperymenty metodologiczne w swej konstrukcji wyraźnie nawiązują do wcześniejszych badań filozoficzno-eksperymentalnych, ale na podstawie uzyskanych za ich pośrednictwem danych formułuję przede wszystkim wnioski na temat metod wykorzystywanych przez innych filozofów eksperymentalnych. W oparciu o uzyskane wyniki argumentuję, że rezultaty wcześniejszych studiów empirycznych nawiązujących do tych dwóch problemów filozoficznych mogły być w pewnym stopniu kształtowane przez czynniki o charakterze pragmatycznym.
W zakresie badań dotyczących kontekstualizmu przedstawiam argumentację przeciwko stosowaniu schematu eksperymentalnego z pomiarami zależnymi (within-subject design), który sprzyja uzyskiwaniu rezultatów zgodnych z kontekstualizmem w większym
stopniu, niż schemat pomiarów niezależnych (beetween-subject design). Argumentacja ta oparta jest na interpretacji wspomnianych różnic w kategoriach zjawisk pragmatycznych, która jest zarazem wspierana przez rezultaty moich badań na temat zależności kontekstowej.
Z kolei w nawiązaniu do badań poświęconych problematyce odniesienia nazw własnych twierdzę, że poważną słabością wcześniejszych eksperymentów był pomiar intuicji respondentów za pomocą techniki wymuszonego wyboru ograniczonego do dwóch opcji odpowiedzi. W odwołaniu do rezultatów własnych eksperymentów argumentuję, że odpowiedzi formułowane przez przynajmniej część uczestników wcześniejszych badań mogły nie być wyrazem ich opinii na temat odniesienia nazw własnych, ale reakcjami na pewne powierzchowne charakterystyki materiałów bodźcowych wykorzystywanych w tych badaniach. Wyniki moich eksperymentów stanowią wsparcie dla naczelnej tezy rozprawy wspólnie z wieloma innymi analizami badań filozoficzno-eksperymentalnych przedstawionymi przeze mnie w dysertacji.
* * *
Rozprawa niniejsza nie powstałaby bez pomocy i inspiracji ze strony wielu osób. Chciałbym podziękować swoim wykładowcom, którzy przez liczne, stymulujące intelektualnie dyskusje kształtowali mój filozoficzny światopogląd i motywowali do dalszej pracy, zwłaszcza zaś:
prof. dr hab. Joannie Odrowąż-Sypniewskiej, prof. dr hab. Katarzynie Paprzyckiej, dr hab.
Annie Wójtowicz, dr. hab. Tadeuszowi Ciecierskiemu, dr. Bogdanowi Dziobkowskiemu oraz dr. hab. Marcinowi Porębie. W sposób szczególny dziękuję promotorowi pracy, dr. hab.
Mieszkowi Tałasiewiczowi, którego zaangażowanie i cenne uwagi przyczyniły się do wielu decyzji przekładających się na poprawę jakości dysertacji. Jestem również niezwykle wdzięczny moim bliskim za nieustające wsparcie, dzięki któremu byłem w stanie znaleźć w sobie siłę, by prace nad rozprawą doprowadzić do końca – przede wszystkim moim rodzicom oraz siostrom Emilii i Joannie, na które mogę zawsze liczyć.
* * *
Dysertacja ta stanowi efekt prac nad realizacją grantu NCN 35-00-00/501/66-GR4338 przyznanego przez Narodowe Centrum Nauki na podstawie decyzji DEC/2012/05/N/HS1/03303.
ROZDZIAŁ I - Ogólna charakterystyka filozofii eksperymentalnej
1. 1. Źródła – analiza pojęciowa i eksperymenty myślowe
Pogląd, zgodnie z którym analiza treści pojęć jest podstawowym celem rozważań filozoficznych jest podzielany przez wielu przedstawicieli analitycznego odłamu filozofii współczesnej. Nie jest to jednak pomysł nowy, taki cel bowiem stawiał sobie już Platon, który ustami Sokratesa i innych uczestników swoich dialogów uporczywie powtarzał pytania o to, czym jest dobro, sprawiedliwość, miłość, czy wiedza. Współcześnie, wśród myślicieli broniących tezy, że naczelnym zadaniem filozofa jest analiza pojęć, są osoby tak wpływowe jak George Bealer (1998), David Chalmers (1996) czy Frank Jackson (1998). Pogląd ten współgra ponadto z równie szeroko rozpowszechnioną opinią, wedle której filozofia jest dziedziną aprioryczną, tzn. do jej uprawiania nie są niezbędne systematyczne studia o charakterze empirycznym, a wystarcza namysł. Taki sposób spojrzenia na filozofię sprzyja postrzeganiu jej jako dziedziny skrajnie odmiennej od innych dziedzin nauki – o ile przedstawiciele tych ostatnich muszą niekiedy udać się do laboratorium, bądź też przeprowadzić badania terenowe, tak pojmowaną filozofię moża uprawiać nie opuszczając własnego gabinetu.
Należy zaznaczyć, że odmienni filozofowie zgadzający się z tą ogólną charakterystyką filozofii jako przedsięwzięcia naukowego udzielali zarazem zgoła innych odpowiedzi na pytanie ‘czym są pojęcia?’. Jednak bez względu na to, czy pojęcia są Platońskimi idealnymi bytami, reprezentacjami umysłowymi, czy dyspozycjami do klasyfikowania obiektów w taki, a nie inny sposób, do tego, by idea ich analizy była możliwa do zrealizowania, niezbędne jest przynajmniej założenie, że pojęcia mają charakter złożony. Simon Blackburn (1996) w Oxford Dictionary of Philosophy podaje następującą definicję analizy: zabieg polegający na rozbiorze pojęcia na prostsze elementy, pozwalający na ujawnienie logicznej struktury tego pojęcia. Przez ‘prostsze elementy’ oraz ‘logiczną strukturę’ rozumie się tu z kolei zazwyczaj zbiór koniecznych warunków dla aplikacji danego pojęcia, które łącznie stanowią warunek wystarczający by orzec, czy określony obiekt (rzecz, zdarzenie, proces) pod to pojęcie podpada. Zdania opisujące owe warunki są zaś określane mianem sądów analitycznych (prawdziwych ze względu na swą treść, niezależnie od rzeczywistości pozajęzykowej), na co w swojej definicji w Routledge Encyclopedia of Philosophy wskazuje choćby Robert Hanna (1998): Analiza pojęciowa zakłada, że pojęcia (znaczenia predykatów w języku) są zasadniczym przedmiotem rozważań filozoficznych, a wgląd w ich treść można wyrazić za pomocą ‘prawd pojęciowych’ (zdań analitycznych). Upraszczając i odwołując się do znanego
przykładu, adekwatna analiza pojęcia ‘kawaler’ mogłaby wskazywać na dwa warunki konieczne: bycie mężczyzną oraz bycie nieżonatym, które łącznie stanowią warunek wystarczający dla bycia kawalerem (a zdania ‘Każdy kawaler jest mężczyzną’ oraz ‘Każdy kawaler jest nieżonaty’ są zdaniami analitycznymi).
Tak jak nie ma jednego rozpowszechnionego poglądu na naturę pojęć, tak też nie ma jednego dominującego podejścia do uprawiania analizy pojęciowej. Ze względu na przedmiot niniejszej pracy, najważniejszym narzędziem wykorzystywanym przez filozofów do analizy pojęć jest eksperyment myślowy. Co istotne – nie jest to metoda specyficzna dla filozofii, znajduje ona bowiem zastosowania w innych dziedzinach, jak ekonomia, matematyka, czy fizyka (w tym ostatnim przypadku odegrała zresztą szczególnie ważną rolę). Trudno jest podać ścisłą definicję ‘eksperymentu myślowego’ w terminach warunków koniecznych i wystarczających, ale prosta, ogólna charakerystyka pozwala uchwycić ideę kryjącą się za tym narzędziem. Eksperymenty myślowe w filozofii są opisami pewnych hipotetycznych scenariuszy, którym zwykle towarzyszy pytanie o to, czy przedstawiona sytuacja podpada pod określone pojęcie bądź czy określony sąd jest w tej sytuacji prawdziwy. Scenariusze rozpatrywane w filozoficznych eksperymentach myślowych są jednak szczególne, zwykle bowiem konstruuje się je w taki sposób, by werdykt dotyczący stosowalności analizowanego pojęcia rozstrzygał o słuszności określonej teorii filozoficznej, dla której adekwatność charakterystyki tego pojęcia odgrywa istotną rolę. Z uwagi na to, że dostarczenie charakterystyki pojęcia w duchu przedstawionego powyżej podejścia polega na postulowaniu koniecznego związku między nim a innymi pojęciami czy właśnościami, do podważenia trafności rozważanej charakterystyki wystarczające jest przedstawienie jednego eksperymentu myślowego, który ten postulowany związek podważa. Dlatego filozoficzne eksperymenty myślowe niezwykle często przyjmują formę kontrprzykładów.
Dla ilustracji przyjrzyjmy się krótko jednemu ze słynnych eksperymentów myślowych autorstwa Edmunda Gettiera (1963) skierowanych przeciwko klasycznej teorii wiedzy.
Według klasycznej charakterystyki pojęcia wiedzy, osoba O wie, że p dokładnie wtedy, gdy:
(1) O jest przekonana, że p; (2) przekonanie O, że p jest uzasadnione; (3) p jest prawdą. W swym bardzo treściwym, ale niezwykle wpływowym artykule Gettier przedstawia dwa scenariusze, które, w jego odczuciu, pokazują, że spełnienie wszystkich trzech wskazanych powyżej warunków nie jest wystarczające dla posiadania wiedzy. Jeden z nich opisuje osobę o nazwisku Smith, która stara się o zatrudnienie w pewnej firmie. Smith żywi następujące przekonania: (a) Jones [inny kandydat] dostanie posadę oraz (b) Jones ma 10 monet w kieszeni. Smith ma dobre uzasadnienie dla obu tych tez: o tym, że Jones dostanie pracę
zapewnił go prezes zatrudniającej firmy, zaś monety w kieszeni Jonesa Smith policzył niedługo przed przyjęciem powyższego przekonania. Na podstawie (a), w oparciu o uprawnione i niezawodne metody inferencyjne, Smith wysnuwa wniosek, że (c) Człowiek, który otrzyma posadę, ma 10 monet w kieszeni i dołącza (c) do żywionych przez siebie przekonań. Jednakże wbrew jego przewidywaniom, zdanie (a) nie jest prawdziwe – Jones nie dostanie pracy, gdyż posadę otrzyma właśnie Smith. Co więcej, choć Smith o tym nie wie, w jego kieszeni znajduje się dokładnie 10 monet, a zatem, choć (a) jest zdaniem fałszywym, (c) jest prawdą. Co więcej, wydaje się, że przekonanie Smitha, że (c), jest uzasadnione (jest przecież efektem aplikacji niezawodnych metod wnioskowania). I tutaj właśnie pojawia się miejsce dla kluczowego w przedstawionym eksperymencie myślowym pytania: czy Smith wie, że (c)? Zdaniem Gettiera i wielu innych filozofów analizujących ten problem, odpowiedź powinna być negatywna. Niemniej jednak sytuacja została skonstruowana w taki sposób, by Smith posiadał uzasadnione, prawdziwe przekonanie. Dlatego eksperyment myślowy Gettiera traktowany jest jako kontrprzykład wobec tezy, że pojęcie wiedzy może być zanalizowane jako uzasadnione, prawdziwe przekonanie. Historyjki przedstawione przez Gettiera zainspirowały wielu filozofów do konstruowania innych scenariuszy mających na celu podważenie klasycznej teorii wiedzy w podobny sposób. We współczesnych dyskusjach dotyczących pojęcia wiedzy, konfrontacja teorii z odpowiednio zróżnicowanym zbiorem przypadków w stylu Gettierowskim jest jednym z kluczowych testów, któremu poddawane jest każde z proponowanych stanowisk.
Eksperymenty myślowe odegrały znaczącą rolę w dociekaniach z bardzo różnych obszarów filozofii – w niemal wszystkich jej dziedzinach można wskazać choćby jeden przykład powszechnie znanego i szeroko omawianego zastosowania tej metody. Dla ilustracji, w filozofii umysłu mamy sławny argument z chińskiego pokoju autorstwa Johna Searla (1980), którego celem było podważenie obliczeniowej teorii umysłu, utożsamiającej zdolność do myślenia (względnie – posługiwania się językiem) z odpowiednim sposobem przetwarzania danych. W przypadku filozofii języka, wśród wielu innych, można wskazać na Hilary’ego Putnama (1975) eksperyment myślowy z Ziemią Bliźniaczą, mający stanowić kontprzykład względem internalizmu semantycznego, zgodnie z którym znaczenie wyrażeń językowych jest w pełni determinowane przez czynniki wewnętrzne względem nadawcy wypowiedzi. W przypadku etyki za przykład mogą posłużyć różne warianty „dylematu wagonika” (trolley problem) – tj. scenariusza opisującego pociąg zmierzający do uśmiercenia grupy ludzi znajdujących się na torach, czego jednak, na różne sposoby, można uniknąć.
Dylemat wagonika wykorzystywano choćby do prób rozstrzygnięcia między
konsekwencjalizmem a deontologią (Foot, 1967; Thomson, 1976). Eksperymenty myślowe są narzędziem mniej powszechnym w przypadku bardziej technicznych i sformalizowanych gałęzi filozofii. Jednak wszędzie tam, gdzie się pojawiają, ich oddziaływanie jest zazwyczaj znaczące ze względu na daleko idącą sugestywność oraz swoistą prostotę w stosunku do wielu innych argumentów filozoficznych.
Nie wszyscy filozofowie zgadzają się jednak z wizją filozofii jako dziedziny czysto apriorycznej, której naczelnym celem jest ‘gabinetowa’ analiza pojęć. Wątpliwości wobec tego tradycyjnego obrazu filozofii rozbudził już W.v.O Quine (1951), kwestionując w swym słynnym tekście O dwóch dogmatach empiryzmu rozróżnienie na prawdy analityczne i syntetyczne, które jest kluczowe dla idei analizy pojęciowej i rozgraniczenia między filozofią (która ma badać te pierwsze) a naukami szczegółowymi (których przedmiotem zaineresowania mają być te drugie). Wątpliwości tego rodzaju przełożyły się na powstanie nurtu metodologicznego naturalizmu, na rzecz którego argumentują filozofowie tacy, jak Michael Devitt (1994, 1996) czy Hilary Kornblith (2002, 2007). Według naturalistów jakościowa różnica między filozofią a innymi naukami sugerowana przez zwolenników analizy pojęciowej w istocie nie istnieje – zarówno filozofowie, jak i przedstawiciele nauk szczegółowych są zaangażowani w gruncie rzeczy w to samo przedsięwzięcie naukowe i stosują pokrewne metody, jedyna różnica polega zaś na tym, że skupiają się oni na nieco innych pytaniach badawczych (w szczególności chociażby pytania zadawane przez filozofów mają daleko bardziej ogólny charakter). Naturaliści są zarazem zazwyczaj przeciwnikami wykorzystywania eksperymentów myślowych jako argumentów w rozważaniach filozoficznych. Jak postaram się pokazać poniżej, filozofowie eksperymentalni wraz z proponowaną przez nich nową metodologią uprawiania filozofii, sytuują się właściwie pomiędzy naturalistami a zwolennikami wizji filozofii jako analizy pojęciowej.
1. 2. Metoda scenariuszowa – podstawa metodologiczna filozofii eksperymentalnej Powyżej omówiłem pokrótce rolę, jaką w rozważaniach filozoficznych odgrywają eksperymenty myślowe – werdykty dotyczące stosowalności określonego pojęcia w sytuacji przedstawionej w ramach danego eksperymentu mają dawać nam wgląd w treść tego pojęcia.
Co jednak interesujące, choć autorzy eksperymentów myślowych bazują zazwyczaj wyłącznie na własnych intuicjach (bądź, w najlepszym razie, także na opiniach swych znajomych i innych filozofów, z którymi współpracują), to sugerują zarazem, że na tej podstawie uprawnione są wnioski o daleko bardziej ogólnym charakterze. Eksperymentom myślowym towarzyszą bowiem zazwyczaj stwierdzenia takie, jak ‘wszyscy zgodzilibyśmy się, że opisana
sytuacja (nie)podpada pod pojęcie X’ czy też ‘przeciętny kompetentny użytkownik języka przyznałby, że pojęcie X znajduje/nie znajduje zastosowania w przedstawionej sytuacji’.
Filozofowie eksperymentalni wskazują na fakt, że tezy tego rodzaju – nazywane przez nich niekiedy Uniformity Conjecture, tj. założeniem jednolitości intuicji pojęciowych (por. np.
Machery i in, 2004) – są w istocie tezami empirycznie sprawdzalnymi, których jednak filozofowie zazwyczaj nie konfrontują z empirią.
Powyższa obserwacja jest punktem wyjścia dla filozofii eksperymentalnej, której zwolennicy uważają, że filozoficzne dyskusje dotyczące eksperymentów myślowych wymagają dopełnienia przez systematyczne studia o charakterze empirycznym (np. Knobe, 2007; Wysocki, 2011). Sposób, w jaki filozofowie eksperymentalni proponują wprowadzić ten pomysł w życie jest w swej istocie bardzo prosty – prezentują oni odpowiednio zaadaptowane wersje eksperymentów myślowych (zwane zwykle scenariuszami bądź winietami) losowo wybranym, dostatecznie licznym grupom niefilozofów i zadają im te same pytania, które adresują autorzy eksperymentów myślowych stanowiących inspirację dla badań (np. Nadelhoffer, Nahmias, 2007; Alexander, 2012). W swym podejściu badawczym bazują przede wszystkim na praktykach metodologicznych charakterystycznych dla psychologii eksperymentalnej. Zbierane przez siebie dane poddają obróbce statystycznej przy pomocy standardowych metod obliczeniowych rozpowszechnionych w naukach społecznych, których celem jest zwykle porównywanie rozkładu określonych zmiennych (np. werdyktów dotyczących określonego scenariusza) w odrębnych grupach (najczęściej wykorzystywanymi testami statystycznymi są testy t-Studenta oraz analiza wariancji przy porównywaniu średnich arytmetycznych, oraz test χ-kwadrat przy zestawianiu frekwencji określonych odpowiedzi – por. Ferguson, Takane, 2003; Freedman i in., 2007). W związku z kluczową rolą, jaką w całym przedsięwzięciu odgrywają eksperymenty myślowe, podejście badawcze promowane przez filozofów eksperymentalnych nazywa się często metodą scenariuszową (scenario method).
Co istotne, same scenariusze wykorzystywane w studiach filozoficzno- eksperymentalnych w swym sformułowaniu często odbiegają nieco od oryginalnych eksperymentów myślowych, na których są wzorowane. Zdarza się, że są one upraszczane bądź wzbogacane o dodatkowe informacje, unika się także w ich przypadku używania filozoficznych terminów technicznych – takie interwencje mają na celu zmaksymalizować szansę na pełne i właściwe ich zrozumienie przez osoby, którym problemy filozoficzne są niemal zupełnie obce. Podobnie jest z pytaniami, które filozofowie eksperymentalni kierują do uczestników swych badań – ich sformułowanie niejednokrotnie odbiega od sposobu, w
jaki na ten sam temat dyskutowaliby filozofowie. To, w jaki sposób należy konstruować scenariusze i formułować pytania ich dotyczące, by zmaksymalizować szansę na właściwe zrozumienie analizowanego problemu przez uczestników badań jest poważdnym zagadnieniem dla filozofii eksperymentalnej, do którego powrócę jeszcze wielokrotnie w dalszych częściach rozprawy.
Prowadzenie badań opartych na metodzie scenariuszowej na osobach nieposiadających wykształcenia filozoficznego1 związane jest zwykle z chęcią poznania przed-teoretycznych intuicji filozoficznych, które nie są efektem akademickiej
„indoktrynacji” (teoretycznego „uprzedzenia”), a wynikają wprost z kompetencji językowych – innymi słowy, ich celem jest ujawnienie treści pojęć potocznych (folk concepts). Dlatego też Kirk Ludwig (2007) nazywa metodę scenariuszową trzecioosobowym podejściem do eksperymentów myślowych, w przypadku którego eksperymenty myślowe oceniane są przez osoby nieznające teoretycznego kontekstu ich powstania oraz celów filozoficznych im przyświecających (czyli, w pewnym sensie, osoby trzecie) w zestawieniu z podejściem pierwszoosobowym, powszechnym w dotychczasowej filozofii, w której wnioski wyciąga się na podstawie werdyktów filozofów, którym te aspekty ocenianych eksperymentów myślowych są doskonale znane. Jak się później okaże, ta różnica może odgrywać bardzo znaczącą rolę dla oceny filozoficznej wagi danych pozyskiwanych w badaniach filozoficzno- eksperymentalnych.
Zagadnienie intuicji jest przedmiotem znaczących kontrowersji we współczesnej literaturze filozoficznej – kluczowym przedmiotem sporu jest rozstrzygnięcie pytania o to, czym w ogóle są intuicje filozoficzne (filozofowie zgadzają się jedynie co do tego, że intuicje są pewnym szczególnym typem stanów mentalnych). Można wskazać co najmniej pięć różnych kryteriów indywiduacji intuicji przywoływanych przez odmiennych myślicieli, nawiązujące do ich: charakteru fenomenalnego, treści, statusu epistemicznego, pochodzenia bądź też roli funkcjonalnej (np. Ludwig, 2010). Pierwsze podejście sugeruje, że wyróżnikiem intuicji są ich cechy fenomenalne – mówi się np. o tym, że intuicje są „poczuciami”
(seemings), którym towarzyszy wrażenie koniecznej prawdziwości ich treści. Kryterium treściowe może wskazywać na abstrakcyjność treści intuicji (mają one nie dotyczyć żadnych przygodnych obiektów) bądź na ich modalny charakter (mają rozstrzygać kwestie możliwości
1 Gwoli ścisłości - prowadzono także badania filozoficzno-eksperymentalne, w których to właśnie werdykty wytrenowanych filozofów stanowiły naczelny przedmiot zainteresowania badaczy. Badania tego rodzaju prowadzono w kontekście jednego z najważniejszych zarzutów wobec filozofii eksperymentalnej, zwanego argumentem z eksperta (expertise argument). Do tych kwestii powrócimy w Rozdziale II, gdzie szczegółowo omawiam wspomniany argument i możliwe sposoby obrony filozofii eksperymentalnej przed siłą jego rażenia.
bądź konieczności). Zgodnie z trzecim podejściem, szczególną cechą intuicji jest to, że są osądami posiadającymi uzasadnienie a priori. Z kolei kryterium pochodzenia dotyczy kompetencji poznawczej, ktróra ma być źródłem intuicji – zwykle mówi się tutaj o kompetencji językowej i związanego z nią pojmowania określonych pojęć. Ostatnie ze wspomnianych podejść do zagadnienia intuicji opiera się na wskazaniu określonej cechy funkcjonalnej, którą mają podzielać – np. na to, że są one spontanicznymi reakcjami na filozoficzne eksperymenty myślowe.
Jak łatwo zauważyć, niektóre z przytoczonych powyżej kryteriów są dość wymagające, inne zaś dość liberalne – tzn. przyjmując część z nich (np. kryterium funkcjonalne) będzie nam łatwo zaklasyfikować wiele stanów mentalnych jako intuicjie, podczas gdy przyjmując inne (np. kryterium pochodzenia) uzyskany przez nas zbiór stanów mentalnych uznanych za intuicje będzie istotnie uboższy. Jak się później okaże, kwestie te odgrywają istotną rolę w dyskusji krytycznej wokół filozofii eksperymentalnej, a zwłaszcza w przypadku omawianego w dalszej cześci pracy argumentu z jakości intuicji (patrz: Rozdział III). Wyprzedzając nieco tok wywodu, ta strategia argumentacyjna sprowadza się do wskazania, że przy odpowiednim rozumieniu intuicji (np. odwołującym się do kryterium pochodzenia) dane zbierane przez filozofów eksperymentalnych w ogóle nie dotyczą intuicji.
Dlatego też wielu przedstawicieli nurtu (tzw. eksperymentalni deskryptywiści – patrz: sekcja 1.4.2. poniżej) odżegnuje się od poczynionej powyżej sugestii, jakoby badania filozoficzno- eksperymentalne miały na celu ujawnienie wiedzy pojęciowej respondentów (czyli intuicji wyznaczonych według kryterium pochodzenia). Zamiast tego przyjmują oni liberalną, funkcjonalną charakterystykę intuicji jako spontanicznych reakcji na eksperymenty myślowe.
W dalszej dyskusji wskażę na zróżnicowanie celów, jakie stawiają przed sobą różni filozofowie eksperymentalni (a raczej: różne programy badawcze wewnątrz filozofii eksperymentalnej) i, jak się okaże, rozbieżność między tymi celami jest związana z tym, jak autorzy poszczególnych badań rozumieją to, co w ich ramach jest mierzone (czy też: jak rozumieją pojęcie intuicji).
Nazwa ‘filozofia eksperymentalna’ (często zastępowana skrótem ‘x-phi’) sugeruje, że badania realizowane w ramach tego podejścia mają postać eksperymentów. Ściśle biorąc, nie jest tak jednak w przypadku wszystkich studiów wpisujących się w ten nurt. Specyfika procedury eksperymentalnej (np. Brzeziński, 2003, 2008) polega na ocenie wpływu określonego czynnika (zwanego zmienną niezależną) na poziom innego czynnika bądź czynników (zwanych zmiennymi zależnymi) – tymi ostatnimi w przypadku badań filozoficzno-eksperymentalnych są werdykty respondentów dotyczące prezentowanych w
badaniu scenariuszy. Część studiów empirycznych realizowanych w ramach nurtu filozofii eksperymentalnej rzeczywiście ma taką strukturę, testuje się w nich bowiem choćby to, czy werdykty respondentów dotyczące danego scenariusza różnią się ze względu na kulturę pochodzenia, płeć, czy status społeczno-ekonomiczny osób badanych, bądź też czy ich odpowiedzi podatne są na wpływ określonych zmian w sposobie sformułowania scenariusza lub towarzyszących mu pytań. Ten ostatni przypadek jest zresztą przykładem schematu eksperymentalnego w jego najczystszej formie, gdzie tzw. manipulacja eksperymentalna (różnicowanie poziomu zmiennej niezależnej) jest efektem aktywnej ingerencji badacza w warunki, w jakich dokonywany jest pomiar zmiennych zależnych. Jednakże w wielu studiach filozoficzno-eksperymentalnych badacze są przede wszystkim zainteresowani ustaleniem, czy werdykty osób niepoddanych akedemickiemu treningowi filozoficznemu dotyczące analizowanych eksperymentów myślowych są zbieżne z tym, co na ich temat twierdzą filozofowie – jak choćby, odwołując się do przedstawionego wcześniej przykładu, czy większość ludzi rzeczywiście zaprzecza, że agenci w sytuacjach typu Gettierowskiego posiadają wiedzę. W tego typu sytuacjach bardziej adekwatnym określeniem byłaby raczej
‘filozofia ankietowa’ (gdyż jej podstawą jest prowadzenie badań ankietowych) czy też
‘filozofia sondażowa’ (w istocie bowiem kluczowym celem jest tu „wysondowanie” opinii niefilozofów na temat określonych zagadnień filozoficznych, choć, w odróżnieniu od autorów typowych sondaży socjologicznych, filozofowie eksperymentalni nie przejmują się zazwyczaj w pełni losowym, reprezentatywnym doborem próbek badawczych) niźli ‘filozofia eksperymentalna’ (której niezbędnym, jak się wydaje, elementem jest badanie wpływu określonych czynników na werdykty filozoficzne). Powyższe rozróżnienie terminologiczne nie jest jednak bardzo istotne, być może zresztą filozofowie eksperymentalni przez wybór takiej nazwy dla własnego kierunku wcale nie mieli intencji zobowiązywania się do tego, by wszelkie badania prowadzone w ramach nurtu miały strukturę zgodną ze schematem eksperymentalnym. Prawdopodobnie nazwa ma raczej kłaść nacisk na fakt, że jest to dział filozofii, którego sedno tkwi w prowadzeniu systematycznych studiów o charakterze empirycznym, niezależnie od ich ścisłej charakterystyki metodotologicznej.
Filozofia eksperymentalna jest bardzo młodym nurtem, nawet w zestawieniu z innymi kierunkami we współczesnej filozofii analitycznej – jej początki należy sytuować u progu XXI wieku. Wprawdzie już znacznie wcześniej przeprowadzano badania ankietowe skonstruowane w sposób podobny do tego, który promują filozofowie eksperymentalni, a osobom badanym zadawano podobne pytania, jak te, które współcześnie interesują filozofów eksperymentalnych. Miało to miejsce zwłaszcza na styku etyki i psychologii społecznej –
psychologowie zainteresowani chociażby ustaleniem mechanizmów stojących za skłonnością do przypisywania odpowiedzialności moralnej przedstawiali w tym celu uczestnikom swych eskperymentów opisy działań pewnych agentów, pytając respondentów o to, czy są oni odpowiedzialni za konsekwencje swych czynów (np. Walster, 1966; Shaver, 1970). Można więc powiedzieć, że w tych badaniach wykorzystywano strategię podobną do metody scenariuszowej. Współcześnie, filozofowie eksperymentalni stosują dokładnie takie same zabiegi, by ustalić relację między pojęciami ‘determinizm’ i ‘wolna wola’ (np. Nahmias i in, 2006; Nichols, Knobe, 2007), o czym szerzej będę pisał później. Niemniej jednak filozofia eksperymentalna jako zorganizowany nurt wewnątrz filozofii, w ramach którego to właśnie filozofowie podejmowali próby prowadzenia tego typu badań, został zainicjowany trzema szeroko dyskutowanymi pracami opublikowanymi na początku pierwszego dziesięciolecia XXI wieku – eksperymentami Jonathana M. Weinberga, Schauna Nicholsa i Stepeha P. Sticha (2001), Joshuy Knobe’a (2003a, 2003b) oraz Edouarda Machery’ego, Schauna Nicholsa, Rona Mallona i Stephena P. Sticha (2004). Niektórzy z tych filozofów – zwłaszcza Machery i Knobe – stali się zresztą wkrótce flagowymi przedstawicielami kierunku, promującymi go w świecie akademickim.
Co interesujące, za dynamiczny rozwój filozofii eksperymentalnej odpowiedzialni są niemal wyłącznie filozofowie zatrudnieni w ośrodkach akademickich znajdujących się w Ameryce Północnej (przede wszystkim USA, w mniejszym stopniu w Kanadzie). Na europejskich uczelniach sposób uprawiania filozofii promowany przez filozofów eksperymentalnych jest zjawiskiem dość rzadkim, a sam nurt i jego zdobycze są nadal mało znane, choć należy zaznaczyć, że sytuacja ta powoli ulega zmianie.
Przedstawiciele nurtu filozofii eksperymentalnej w sposób szczególny postrzegają swoją rolę w historii rozwoju filozofii. Podobnie jak naturaliści, stawiają oni swą metodologiczną propozycję w wyraźnej opozycji względem rozpowszechnionej tradycji filozofii „gabinetowej” (armchair philosophy), dla której to, że filozofię można uprawiać w sposób spójny i kompletny bez korzystania z metod empirycznych, jest traktowane jako oczywiste założenie wyjściowe. Podważenie tego założenia, stanowiące sedno propozycji filozofów eksperymentalnych, skłania niektórych z nich do określania tego ruchu mianem rewolucji (np. Prinz, 2008: 189; Alexander, 2012: 113). Taka wizja świetnie współgra z rozpowszechnianym symbolem nurtu – płonącym fotelem (który niekiedy znajduje się na plakatach konferencji poświęconych filozofii eksperymentalnej). Pierwszą opublikowaną w wersji książkowej antologię tekstów filozoficzno-eksperymentalnych otwiera z kolei Manifest Filozofii Eksperymentalnej (Knobe, Nichols, 2008), w którym także wyraźnie podkreśla się
rewizjonistyczny charakter opisywanego tu ruchu. Rzecz jasna nie wszyscy filozofowie, którzy przez większość swej kariery naukowej prowadzili „gabinetowe” rozważania uważają filozofię eksperymentalną za zagrożenie dla wspomnianego tradycyjnego obrazu filozofii.
Myśliciele tacy, jak Frank Jackson (1998: 118, 129) czy David Lewis (1989: 126 i nn.) już przed powstaniem filozofii eksperymentalnej wyrażali opinie, że poddanie znanych ekperymentów myślowych pod osąd niefilozofów w systematycznych badaniach empirycznych stanowiłoby naturalne uzupełnienie dla standardowych metod „gabinetowych”.
Ponadto, filozofowie eksperymentalni nie twierdzą wcale, że promowane przez nich innowacyjne techniki są jedynymi właściwymi metodami uprawiania filozofii, i że powinny one wyprzeć wszystkie pozostałe narzędzia stosowane w refleksji filozoficznej od stuleci.
Niemniej jednak, dość nowatorskie podejście do uprawiania filozofii promowane przez filozofów eksperymentalnych oraz towarzysząca jej atmosfera „przewrotu” wzbudziła spore kontrowersje i wiele obiekcji ze strony zwolenników wizji filozofii jako dziedziny całkowicie autonomicznej względem nauk szczegółowych. Zarzuty wobec filozofii eksperymentalnej będą przedmiotem szczegółowej analizy w drugim i trzecim rozdziale niniejszej pracy.
1. 3. Kilka przykładów zastosowania metody scenariuszowej i podział na pozytywną oraz negatywną filozofię eksperymentalną
By zilustrować, jak pomysły filozofów eksperymentalnych wprowadzane są w życie oraz co zwykle w swych badaniach próbują oni wykazać, poniżej krótko opisuję trzy wspomniane powyżej przełomowe dla historii filozofii eksperymentalnej badania.
Weinberg i współpracownicy (2001) sprawdzali, czy zachodzą różnice między osobami o różnych korzeniach kulturowych – typowymi mieszkańcami Zachodu oraz potomkami imigrantów z Azji Wschodniej bądź Indii (wszyscy respondenci byli studentami uczelni w USA) – pod względem werdyktów dotyczących różnych scenariuszy typu Gettierowskiego. Swe scenariusze inspirowali nie tylko oryginalnymi przypadkami przedstawionymi przez Gettiera (1963), ale też, m.in. eksperymentem myślowym Freda Dretskego (1970) dotyczącym zebry w zoo (w którym pytano respondentów, czy agent widzący zebrę w zoo wie, że jest to zebra, podczas gdy mógłby to być sprytnie pomalowany muł i gdyby tak było, agent nadal myślałby, że to zebra) oraz przypadkiem Pana Truetempa (oryginalna wersja dotyczyła mężczyzny żartobliwie nazwanego Truetemp, który w wyniku ingerencji w układ nerwowy jest w stanie bezbłędnie oceniać wysokość temperatury otoczenia, choć nie zdaje sobie sprawy z tego, dlaczego tak jest – pytanie dotyczyło rzecz jasna tego, czy posiada on wiedzę o temperaturze otoczenia), pierwszy raz analizowanego
przez Keitha Lehrera (1990). Co ciekawe, choć dla wariantów przypadku Truetemp nie występowały różnice między porównywanymi kulturami (większość badanych uznawała, że oceniany agent ‘jest tylko przekonany’, nie zaś, że ‘wie’), scenariusze wzorowane na przypadkach Gettierowskich i zebry w zoo wywoływały jednak inne werdykty w poszczególnych grupach. Choć przedstawiciele kultury Zachodu nadal w większości mówili o tym, że agenci w tych sutuacjach wyłącznie żywią przekonania, ale nie posiadają wiedzy, to wśród Azjatów i Hindusów preferencje względem tych dwóch opcji rozkładały się niemal po połowie. W wyniku dalszych analiz statystycznych, eksperymentatorzy zaobserwowali dodatkowe różnice międzyosobnicze zależne od statusu-społeczno ekonomicznego – respondenci o niskim statusie-społeczno ekonomicznym nieco częściej przypisywali wiedzę protagonistom różnych scenariuszy typu Gettierowskiego niż osoby o wysokim statusie społeczno-ekonomicznym. Na tej podstawie, Weinberg i współpracownicy (2001) stawiają wniosek, że intuicje epistemiczne oraz potoczne pojęcie wiedzy są relatywne kulturowo, a także podatne na oddziaływanie innych czynników, których wpływu w tym względzie filozofowie raczej nie oczekiwali. W związku z tym poddają oni pod wątpliwość filozoficzną wagę werdyktów dotyczących sytuacji typu Gettierowskiego rozpowszechnionych wśród samych filozofów – jak się bowiem wydaje, z uwagi na daleko idącą jednolitość kulturową tej grupy, te także mogą być kształtowane przez ich kulturę pochodzenia. Dlatego też, zdaniem Weinberga i in., werdykty filozofów dla epistemologicznych eksperymentów myślowych nie mogą być podstawą dla norm epistemicznych, które można by traktować jako uniwersalne2.
W swoich badaniach, Joshua Knobe (2003a, 2003b) był zainteresowany ustaleniem, jakie czynniki skłaniają niefilozofów do uznawania, że określone działania mają charakter intencjonalny. Knobe przypuszczał, że warunki aplikacji pojęcia intencjonalności będą zależne od rozważań o charakterze etycznym, a mianowicie od tego, czy oceniane działanie ma pozytywny, czy też negatywny wydźwięk moralny. Uczestnicy jego słynnego i szeroko komentowanego eksperymentu zapoznawali się z jednym z dwóch wariantów scenariusza opisującego proces decyzyjny dyrektora pewnej firmy. Dyrektor rozważa, czy wprowadzić w życie nowy projekt, który przyniesie określone zyski. W zależności od wersji scenariusza, respondenci dowiadywali się, że dyrektor zdaje sobie sprawę, iż wprowadzenie projektu w życie będzie miało efekt uboczny – środowisko naturalne na nim ucierpi bądź zyska. W każdym z wariantów dyrektor stwierdza, że oddziaływanie na środowisko w wyniku realizacji
2 Jak będę jednak później argumentował (Rozdział III, sekcja 3.3.4.) istnieją poważne powody, by sądzić, że dane zebrane przez Weinberga i współpracowników (2001) wcale nie odpowiadają rzeczywistym zależnościom między pochodzeniem kulturowym a intuicjami epistemicznymi, bądź – innymi słowy – że uzyskany przez nich wynik jest artefaktem badawczym.
projektu go nie obchodzi, a jest zainteresowany wyłącznie pomnożeniem zysków i podejmuje decyzję o wprowadzeniu planu w życie. W zależności od wariantu scenariusza, respondenci dowiadywali się, że w efekcie, tak jak się spodziewano, środowisko naturalne ucierpiało bądź zyskało. Kluczowe pytanie kierowane do osób badanych brzmiało ‘Czy dyrektor [zaszkodził środowisku] / [wspomógł środowisko] intencjonalnie?’ Jak się okazało, wystąpiły skrajne różnice w preferencjach badanych między dwoma warunkami eksperymentalnymi – podczas gdy 82% respondentów uznało, że dyrektor zaszkodził środowisku intencjonalnie, tylko 23%
uczestników badania oceniających drugi wariant scenariusza stwierdziło, że dyrektor intencjonalnie wspomógł środowisko. Podobny układ preferencji Knobe (2003a) zaobserwował dla drugiej historyjki, dotyczącej dowódcy wojskowego, podejmującego decyzję o przeprowadzeniu pewnej akcji militarnej, której efektem ubocznym było uratowanie bądź śmierć określonej grupy podległych mu żołnierzy. Zjawisko to doczekało się nawet swej nazwy w literaturze – określane jest jako Efekt Knobe’a bądź Efekt Efektu Ubocznego (Side-Effect Effect). Zdaniem autora badań, świadczy on o tym, że adekwatna analiza pojęcia intencjonalności wymaga odwołania do etycznych aspektów branego pod uwagę działania, ewidentnie bowiem kwestia ta jest istotnym warunkiem aplikacji tego pojęcia dla niefilozofów. Co istotne – jest to czynnik zewnętrzny względem agenta, dlatego zarazem wynik ten ma podważać oczekiwanie filozofów, jakoby skłonność do przypisywania intencjonalności była niezależna od kwestii zewnętrznych w stosunku do stanów mentalnych ocenianego agenta. Zarazem jednak w swej drugiej pracy eksperymentalnej poświęconej tematyce intencjonalności, w której Knobe (2003b) poszukiwał innych czynników warunkujących aplikowanie pojęcia intencjonalności przez niefilozofów, autor podkreśla, że podstawowym przedmiotem zainteresowania są dla niego mechanizmy psychologiczne odpowiedzialne za naszą skłonność do przypisywania intencjonalności, w mniejszym zaś stopniu ustalenie, jak powinna wyglądać kompletna filozoficzna analiza tego pojęcia.
Machery i współpracownicy (2004) postawili sobie w swoim eksperymencie podobne cele, jak te, które przyświecały Weinbergowi i in. (2001). Ich badanie dotyczyło problematyki odniesienia nazw własnych, a scenariusze przez nich wykorzystane oparte były na słynnych kontrprzykładach Saula Kripkego (2000) względem deskrypcjonizmu: przypadku Gödelowskim (w którym deskrypcja wiązana z nazwą jest prawdziwa o innym obiekcie, niż obiekt odniesienia) oraz przypadku Jonaszowym (w którym deskrypcja wiązana z nazwą nie wskazuje jednoznacznie żadnego indywiduum, choć wygląda na to, że nazwa mimo wszystko ma odniesienie). Podobieństwo między ich eksperymentem a badaniami Weinberga i współpracowników polega na tym, że Machery i in. byli także zainteresowani ustaleniem, czy
werdykty respondentow dla scenariuszy wspomnianego typu są zależne od ich kultury pochodzenia. Oba zespoły badawcze zestawiały ze sobą zresztą podobne grupy:
przedstawicieli kultury Zachodu i osoby wychowane w kulturze wschodnio-azjatyckiej.
Okazało się, że w istocie przewidywana zależność ma miejsce dla scenariuszy typu Gödelowskiego – Azjaci udzielali w tym przypadku odpowiedzi zgodnej z koncepcją deskrypcjonistyczną wyraźnie częściej niż osoby wychowane w kulturze zachodniej.
Naczelny wniosek wysnuwany z tych danych przez autorów eksperymentu jest także pokrewny tezie forsowanej przez Weinberga i współpracowników – Machery i in. twierdzą bowiem, że skoro istnieją systematyczne różnice w intuicjach na temat odniesienia nazw własnych między kulturami, a filozofowie analityczni wywodzą się głównie z jednej z nich, można się spodziewać, że werdykty filozofów względem eksperymentów myślowych dotyczących odniesienia nazw własnych są tendencyjne i nie powinny być wykorzystywane jako argumenty w semantyce. Badanie Machery’ego i współpracowników oraz późniejsze badania poświęcone tej samej tematyce analizuję szczegółowo w Rozdziale V niniejszej rozprawy.
Jak widać z powyższego skrótowego przeglądu badań, które zapoczątkowały zainteresowanie nurtem filozofii eksperymentalnej, na podstawie danych pozyskiwanych w eksperymentach ich autorzy wyciągają wnioski różnego typu. Knobe (2003a, 2003b) twierdzi, że rezultaty jego badań pozwalają nam przede wszystkim na wgląd w psychologiczne mechanizmy odpowiedzialne za skłonność do aplikowania pojęcia intencjonalności, a pośrednio mogą nam pomóc w dostarczeniu adekwatnej filozoficznej analizy tego pojęcia.
Badania Knobe’a oraz inne eksperymenty, na podstawie których wysnuwa się podobne konkluzje, można zakwalifikować do pozytywnego odłamu filozofii eksperymentalnej, w ramach którego promuje się wykorzystanie metod empirycznych charakterystycznych dla nauk społecznych (stąd bliskość do wspominanego wcześniej naturalizmu metodologicznego), ale też nie kwestionuje się użyteczności eksperymentów myślowych w pozyskiwaniu filozoficznie relewantnych danych (dlatego też pozytywny odłam filozofii eksperymentalnej jest na swój sposób bliski klasycznej analizie pojęciowej). Z kolei konkluzje Weinberga i in. (2001) oraz Machery’ego i in. (2004) mają charakter przede wszystkim metodologiczny – kwestionują one bowiem sposób wykorzystywania eksperymentów myślowych rozpowszechniony w „gabinetowych” dyskusjach filozoficznych (gdzie interesujemy się wyłącznie werdyktami filozofów), ale też, ze względu na zaobserwowaną zależność werdyktów od czynników filozoficznie nieistotnych, jakąkolwiek użyteczność eksperymentów myślowych w określonych obszarach filozofii, jak analiza
