Społeczeństwo Królestwa Polskiego w XIX i początkach XX wieku. Cz. 1, Narodowości, wyznania, sekty, organizacje kościelne

W IT O L D PRUSS

Społeczeństwo Królestwa Polskiego w XIX i początkach XX w ieku

(cz. I: Narodowości, wyznania, sekty, organizacje kościelne)

O pracow anie tra k tu je o liczebności m ieszkańców K ró lestw a P olskie­

go w podziale na g ru p y w yznaniow o-narodow ościow e, je s t także próbą prześledzenia w zajem nych pro po rcji k o lejn y ch p opulacji w w y b ra n y c h p rzek ro jach chronologicznych. A naliza składu w yznaniow ego je s t pod­

staw ą (nie zawsze w ystarczającą) dla przed staw ien ia zróżnicow ania n a ­ rodowościowego m ieszkańców .

Pośród w y znań chrześcijańskich w y różn iam rzym skokatolików , p ra ­ w osław nych oraz ew angelików obu konfesji: au g sb u rsk iej i refo rm o­

w anej; uw zględniam także m niej liczne sekty. Osobne m iejce pośw ię­

cam w yznaniu m ojżeszow em u. O bok głów nych w y znań ch rześcijańskich o uk ształto w an ej w ciągu stu leci d o k try n ie teologicznej i form ach o r­

ganizacy jn ych m iały sw oich w yznaw ców w K rólestw ie se k ty w yw o­

dzące się z lu teran izm u lub kalw inizm u: m enohici, b ap ty ści i ad w en ­ tyści. W końcu X IX w. w yłam ał się z kościoła rzym sko-katolickiego ru c h m ariaw icki. Z se k t p raw o sław n y ch w K ró lestw ie reje stro w a n o tzw.

starow ierców — filiponów . Z jud aizm u w yw odzi się w yznanie k a ­ raim skie. Polscy k a ra im i to potom kow ie ludności kipczacko-połow iec- kiej. We w schodnich g u b ern iach K ró lestw a zam ieszkiw ali spolonizow ani T atarzy — m ahom etanie.

S ta ty sty k i ówczesne z ró żn y m stopniem szczegółowości re je stro w a ły członków m niejszych g ru p relig ijn y ch . N iekiedy łącznie podaw ano dane 0 liczebności katolików i m ariaw itó w , podobnie tra k to w a n o w yznania 1 sekty protestanckie. D otyczy to także p raw osław nych. Czasam i w y ­ dzielano sek ty lub w łączano je do g ru p y „pozostałe” lu b „in n e” ; tak postępow ano w w y pad k u m aho m etan i karaim ów .

A naliza składu narodow ościow ego uw zględnia Polaków , Niem ców, Rosjan, Żydów, a także L itw inó w i Czechów, w zm ian k u je i inne n a ro ­ dowości.

P raw idłow ość u zyskanych danych liczbow ych zasadza się nie tylko na w łaściw ym o p erow an iu m etodam i staty sty cznym i, ale i na w ia ry ­ godności źródła. J e s t nim spis ludności państw a rosyjskiego z 1897 r.

ogłoszony pt. „P ierw a ja w sieobszczaja pieriepis n asielen ija Rossijskoj Im pierii” . Inne info rm acje dotyczące sta n u ludności od początku w ieku X IX do w y bu ch u I w o jn y św iatow ej o p arte są na tzw . księgach lu d ­ ności

Jakość spisu z 1897 r. nie je s t w poszczególnych jego tom ach (gu­

berniach) tak a sam a; n a jsta ra n n ie j spis przeprow adzony został w W ar-

1 S. S z u l c , Wartość m ate riałów statysty czn y ch dotyczących stanu ludności b. K r ó lestw a Polskiego, W arszawa 1920. s. 47.

PRZEGLĄD HISTORYCZNY, TOM LX V III, 19T7, zesz. 2.

WITOLD PRUSS

szaw ie oraz w gub ern iach cen traln y ch . Jego zaletą jest fa k t, iż posłu­

giw ano się jed n o lity m i kw estionariuszam i, co ułatw ia opracow anie ze­

staw ień porów naw czych. In te resu jąc e są dane dotyczące w yznań oraz język a m acierzystego m ieszkańców K rólestw a. Stw ierdzić m ożna za S z u l c e m , iż w yznanie, ja k i języ k ojczysty (poza n iek tó ry m i regio­

nam i: lubelskie, chełm skie), u stalo n e było raczej ściśle i praw idłow o.

S k ład narodow ościow y ludności K rólestw a Polskiego może być zba­

d any tylk o na podstaw ie spisu z 1897 r. W szystkie inne w iarygodniejsze notow ania uw zględn iają jed y n ie w yznanie. Otóż przyporządkow anie w yznania i narodow ości je s t słuszne w odniesieniu do dużych zbioro­

wości, p rzy badan iach m niejszy ch g ru p m ogą zachodzić dość poważne odchylenia. Pom im o tych zastrzeżeń, analiza k ry ty c z n a spisu pozwala ocenić to źródło jako na ogół w y starczające i lepsze od innych. U kaza­

nie d y nam iki zm ian poszczególnych g ru p jest tru d n o w ykonalne, fra g ­ m en tary czn y m ate ria ł uniem ożliw ia zbudow anie dłuższych szeregów czasowych.

T a b e la 1 Wzrost ludności Królestwa Polskiego w XIX i XX w.

Lata Liczba ludności w tys.

Indeks wzrostu w % jedno-

podstawowy łańcuchowy

1827 i 4 032 100,0 —

1830 3 762 93,3 93,3

1835 4188 103,8 111,3

1840 i 4 488 111,3 107,2

1845 j 4 799 i 119,0 106,9

1850 : 4811 119,3 100,2

1855 4 674 ; 115,9 97,1

1860 4 840 120,0 103,5

1865 1 5 336 132,3 110,2

1870 6 026 149,4 112,9

1875 6515 161,6 108,1

1880 1 7 105 176,2 109,0

1885 i 7 688 190,7 108,2

1890 8 257 204,8 107,4

1895/97 9 402 233,2 113,8

1900 i 10 000 248,0 106,4

1905 ; 1131.2 i 280,5 113,1

1910 12 129 ! 300,8 107,2

1913 13 055 i 323,8 107,6

Ź r ó d ł o : A . K r z y ż a n o w s k i , K . K u m a n i e c k i , Statystyka Polski, K raków 1951, s. 5—6.

L udność K rólestw a Polskiego w ciągu niespełna stu lecia pow iększyła się ponad trzy kro tn i^, sta ły w zro st ham ow ały okresow o w yd arzen ia la t 1847/48 i 1855, ale ju ż od drug iej połow y X IX w. ten d en cja b y ła zw yż­

kowa. W obec słabo ro zw in ięty ch stosunków a g ra rn y c h , p rzy ro st lu d ­ ności zn ajdow ał ujście w szybko ro zw ijającym się przem yśle, łączyła się z ty m m asow a em igracja ze wsi do m iast i okręgów przem ysłow ych.

WYZNANIA I NARODOWOŚCI W KRÓLESTWIE POLSKIM

W ciągu drugiej połowy X IX w. ludność m iast pow iększyła się o 304%.

Tempo w zrostu dem ograficznego w K rólestw ie P olskim było szcze­

gólnie dynam iczne. W o kresie 1830— 1897 w ynosił on około 250%, n a ­ tom iast dla N iem iec około 204%, zaś dla F ra n c ji około 1 3 0 % 2. N a j­

większe przyspieszenie przy pad ło na przełom X IX i X X w., co odpo­

wiada fazie w ielkokapitalistycznej w g o sp o d a rc e , c e n traln y c h ziem polskich.

Podziały w yznaniow e m iały p ra k ty c z r e znaczenie w ów czesnym ży­

ciu codziennym , przynależność do różnych w y znań zaznaczano w pod­

staw ow ych dokum en tach osobistych, dlatego też dane o w yzn aniach należą do d o k ład n ie jsz y c h 3. D la la t 1827 i 1848 w śród ludności k a to ­ lickiej m ożna jeszcze w yodrębnić unitów , w późniejszym okresie (1864— 1875), po likw idacji unii, ta w ielusettysięczna rzesza tra k to w a n a była jako ludność praw o sław n a, a w sta ty sty c e językow ej zaliczana do Ukraińców , czasam i R osjan i B iałorusinów . W 1848 r. rejestro w an o w K rólestw ie Polskim około 235 tys. unitów , tj. 6% w sto sunk u do całej p opulacji rzym sko-katolickiej. W początkach X X w. pojaw iła się około stutysięczna g ru p a m ariaw itó w .

W 1897 r. liczba praw o sław n y ch (tabl. 2) je s t znacznie w yższa niż w 1913 r. W istocie spis 1897 r. uw zględniał wojsko, co dotyczyło i po­

zostałych konfesji, ale z uw agi na przew agę osób w yznania p raw osław ­ nego służących w arm ii, tylko w tej grupie zw yżka je s t ta k w y r a ź n a 4.

D okładne przedstaw ienie g ru p y p raw osław nych w u jęciu narodow ościo- w o-w yznaniow ym nasuw a tru d n o ści na tere n ie gub. lu belsk iej i sie­

dleckiej. W w yn iku ukazu to leran cy jn eg o z 1905 r. część ludności p ra ­ w osław nej przeszła (tzn. w róciła) n a katolicyzm . W edle sta ty sty k , w tym w yp ad k u n iew ątpliw ie zaniżonych, w ty ch dw óch g u b ern iach do kościoła katolickiego zgłosiło akces około 90 tys. osób. Złożony problem unicki, k tó ry tu ty lk o syg n alizu ję, posiada obszerną l i t e r a tu r ę 5.

N ieró w n o m iern y tre n d w zro stu pozostaw ał w zależności od g ru p y w yznaniow ej. N ajw iększy ch arak tery zo w ał ludność w yznania m ojże­

szowego, było to efektem nie ty lk o je j szczególnie w ysokiego p rzy ro stu

2 Wielka Encyklopedia Powszechna Ilustrowana, seria I t. X X X IX , W arsza­

wa 1905, s. 942.

®E. S t r z e l e c k i , Ludność W a rsz a w y na przełomie X I X i X X w. (w św ietle liczb) [w:] Z d zie jó w książki i bib liotek w Warszawie, Warszawa 1961, s. 212;

M. N i e t y k s z a , S pisy 1882 i 1897 jako źródło do badań nad ludnością W ar­

szaw y [w:] W arszawa popow staniow a 1864—1918, „Studia w arszaw skie” t. II, z. 1, W arszawa 1968, s. 21 nn.; Ludność W arszaw y na przełomie X I X i X X w., Warszawa 1971.

4 W edle spisu 1897 r. siły zbrojne stacjonujące na obszarze K rólestwa Polskiego liczyły około 239 tys. ludzi. W około 85% były to osoby w yznania prawosławnego, było ich zatem około 203 tys. Tak w ięc liczba praw osław nych bez w ojska w y ­ nosiła około 414 tys.

5 J. L e w a n d o w s k i , Likw idacja obrządku greckokatolickiego w Królestwie Polskim w latach 1864—1875, „Annales UMCS” t. X X I, Lublin 1966, s. 213;

A. K o p r u k o w n i a k , W okresie kształtowania się kapitalizm u 1864—1918 [w:]

Dzieje Lubelszczyzny t. I, red. T. M e n c e l , Warszawa 1974, s. 657; H. W i e r - c i e ń s k i , W spraw ie wyodrębn ienia Chełmszczyzny, W arszawa 1910; t e n ż e , Jeszcze z powodu w yodrębn ie nia Chełmszczyzny, Kraków 1913; t e n ż e , Ziemia chełmska i podlaska, W arszawa 1918; H. L i s o w s k i , Dzieje Kościoła Unickiego na L itw ie i na Rusi X V III—X I X w., W arszawa 1906; K. G r o n i o w s k i , K w e stia agrarna w K ró lestw ie Polskim 1871—1914, Warszaw’a 1966; M. W i e r z c h o w s k i , Sprawa C h ełm szczyzn y w ro sy jsk ie j dum ie p a ń stw o w ej, PH 1966, z. 1, s. 97 nn.;

F· S t o p n i a k , Kościół na Lubelszczyźnie i Podlasiu na przeło m ie X I X i X X w., Warszawa 1976, s. 46 n.

2 6 2 WITOLD PRUSS

cs

« X)D

X

X

X X

?

ΌV-

O T3С 3

>»

?o

*5_Λ

с

-i*C/O

Tt r-» Onso

*/“> ro Ό о r->

<N On«/->

00 OS V>

00 rf SO ON

ON 1

00 sO »n O

so о

f -

<N h» SOrn <N ГЧso

O SC co

r-

m r- Tj- u-ł vO Tf «O ГЛ о Г-

r- on «η ON 00 IN

<N r*1 ОС

>»

.2 22

*c «oj ^

С N

>4

£ E f

00 N ΙΛ Tf· -H

<N О *П O

Г " ОС Ό OO -Η

чО VO ^

O ' ί Ν «Λ

ОVO

00

ΙΛ w Μ

-'t ο ν о

о ç

О ОС

ос г-

— т

С *Я у

о * 5

"Ś ■§ 'S й

;г: о м о

s î § ΐ

« s s 2

^ р. w S X

^ ^ 2 Я

η ΙΛ И

* О © М

н .? ? £ Е е . с о . 2 я j «

Z Ϊ . J; fO J^{. .} S

> ? ° Ж 1

«П u

~ " й

ii О а\ о . £ *

a ź s

00 u

_? - - л г- 3 ? _ о

> яX

> V.

Λ ί­а «ο

°· «

2 s О Ви w Е с

i И :2 5 о.

в *·

5 «§ ·*

1 1

I tV) в ,_-

з .5 £ N

-, а в ·

I I 4 * s a l i-_{С w v о}

;з ^ S "!

в я

|'Л- 1

^ ё

» J3 1 I ?

» .2 а, в « Б * оо Ό ί .£_{> о}

: о

>> ~ N Л

О* N

>> к. ; _{в £»}

£ ? -Ü

Я Ь ^

■о « g

<ч *55 , 8 I ' 'S о? Ьо

Ьс -Г*·Αί â* ■*"

öoft, 53à

•С оa i

с £

;

I "8 ί ^

О

CC Pbseosiwj orwieli zeycnndai tkbozrarawzcpiawPj onniedieizerepisi ropaijnelesiantój ltczanisepriiepaszelbeosiwjaarwzuiesijabg.Imperii enpoodswzijszcO9718ii erImpkojjsRossiaijre . , s. 37PRo1cz5o19wókraKit klsiknnstatyegyk- iędlęzgwuz okistyclsoPawstleróKznyaastPien0 11s., 0519urg tierbS.A, IIt. dago9718. .1y; 28. KKSti,kcienamuat. nKyżrzowski, arsburger, Ws1zawa 196, s. 28nntraRSlsknieminnychziempoic. hok1915oprać. E.

WYZNANIA I NARODOWOŚCI W KRÓLESTWIE POLSKIM

n aturalnego, ale potężnych fal im ig racy jn y ch n ap ły w ający ch z Rosji.

Szczytowe b y ły zwłaszcza la ta osiem dziesiąte i dziew ięćdziesiąte, kiedy to w m iastach ro sy jsk ich w ładze carskie prow okow ały pogrom y, po któ rych następo w ały przym usow e w ysiedlenia lub spontaniczne w ędrów ­ ki Ż ydów z zachodnich guberni®.

T a b e la 3 Tempo wzrostu ludności wedle wyznań w Królestwie Polskim w XIX i XX w.

(w procentach)

Okres Katolicy Prawosławni Ewangelicy Mojżeszowi

1827—1848 114 147 145

1848—1870 116 X 123 149

1870—1897 153 144 129 162

1897-1913 140 117 164 148

U w aga: 1. Za każdym razem p o d s ta w ą = 100% jest ro k otwierający dany przedział w szeregu chronologicznym , tzn. 1827, 1848, 1870 i 1897.

2. Ludność prawosławna bez wojska.

Ź ródło: ja k tabela 2.

W ew nętrzne ru c h y m ig racy jn e ludności katolick iej, w sw ej m asie zdecydow anie polskiej, osiągnęły najw ięk sze n asilen ie w końcu X IX i początkach X X w. W w y p ad k u ludności ew angelickiej ten d en cja jest odm ienna. Początek i połowa X IX stu lecia to pierw sza w iększa fala osadnictw a niem ieckiego (wieś i łódzki okręg przem ysłow y), dru ga przypadła na schyłek X IX w. (głów nie osadnictw o w iejskie). W ty m drugim etapie u jaw n iły się sk u tk i ru ch ó w n a tu ra ln y c h , k tó re w po­

czątkach o kresu nie m iały jeszcze decydującego znaczenia. N atom iast praw osław ni b y ła to głów nie ludność napływ ow a; jej n ag ły i szybki wzrost po 1864 r. b y ł spow odow any zn aną p o lity k ą w ładz carskich wobec Polaków .

* * *

R epresje postyczniow e ugodziły także w Kościół k a to lic k i7. Rząd carski postaw ił sobie za zadanie uzależnić h iera rc h ię kościelną od p a ń ­

6 L. В a z y l o w, Historia Rosji, W arszawa 1969, s. 332.

7 W przypadku wyznania katolickiego ludności polskiej ze w zględu na roz­

ległość tem atyki, ograniczam się do informacji podstawowych. Statystyczny obraz Kościoła katolickiego w K rólestw ie Polskim nie posiada pełnego opraco­

wania. Do w ażniejszych pozycji należą: B. K u m o r , Organizacja terytorialna diecezji kieleckiej, „Nasza Przeszłość” t. XVII, 1963, s. 187 nn.; t e n ż e , Diecezja Siedlecka czyli Podlaska w 150 rocznicę erekcji. P rzy c zy n k i i m ate ria ły do dzie ■ jów, Siedlce 1971; F. S t o p n i a k , op. cit.; M. W ę g l e w i c z , Zabiegi p r a w o ­ dawcze i dyplom atyczn e nad u tw orze n iem arcybisku pstw a warszawskiego. S tu ­ dium archiwalne, Warszawa 1918; M. N a s s a l s k i , Wspomnienia, rew izje, w i ę ­ zienia, zesłania. Stosunek w ła d z rosyjskich do duchowie ństwa katolickiego 1893—

1914, Czestochowa 1935; H. W y c z a w s k i , Arcybisku p Z yg m u n t Szczę sny Fe- liński 1822—1895, W arszawa 1975.

Szczególnie pomocne dla niniejszego tem atu były artykuły: A. S t a n o w s k i , Diecezje i parafia w X I X i X X w. R ozw ój organizacji Kościoła w Polsce, „Znak”

r· XVII, nr 12—13, s. 1610 пп.; E. J a b ł o ń s k a - D e p t u ł a , Zakony i zgrom a­

dzenia zakonne w Polsce w X I X i X X w., tamże, s. 1653 nn.

2 6 4 WITOLD PBUSS

stw a i ograniczyć jej łączność z Rzym em . W 1867 r. poddano Kościół rzym sko-katolicki pod zarząd K olegium K atolickiego w P e tersb u rg u . Jego organizacja te ry to ria ln a ukształto w an a w pierw szych dziesięcio­

leciach X IX w. p rze trw a ła praw ie bez zm ian do w ojny św iatow ej.

B ulla P iu sa V II z 1817 r. podniosła pow stałą u schyłku X V III w.

diecezję w arszaw ską do godności m etropolii, a n astęp n a b u lla papieska z 1818 r. ustaliła, że należeć m a do niej osiem diecezji K rólestw a P o l­

skiego: archidiecezja w arszaw ska oraz diecezje: k rakow ska, ku jaw sk o - -kaliska, płocka, lubelska, sandom ierska, podlaska oraz augustow ska (sejneńska). T ery to ria ty ch diecezji p o k ryw ały się z niew ielu odchyle­

niam i z obszaram i ośm iu ów czesnych w ojew ództw . W 1833 r. dokonano podziału diecezji krakow skiej na dw ie części, o b ejm u jące tery to riu m R zeczypospolitej K rakow skiej oraz te re n y położone w granicach K ró ­ lestw a (diecezja k rakow sko-kielecka nazyw ana potem kielecką). W 1867 r. zniesiono diecezję podlaską, a jej te ry to riu m w łączono do lu ­ belskiej.

Zm iany powyższe uw aża się za pow ażny krok naprzód w rozw oju rzym skokatolickiej s tru k tu ry te ry to ria ln e j na ziem iach daw n ej Rzeczy­

pospolitej. O gólny w zrost liczby diecezji z 19 (koniec X V III w.) do 25 po 1815 r. dokonał się p rzede w szystkim w rezu ltacie podziału n a j­

w iększych diecezji: w ileńskiej i k ra k o w s k ie j8. D iecezje dzieliły się na d ek anaty ; średnio na diecezję p rzy p ad ało ich po 15 w połow ie X IX w., a po 12 w początkach X X w. Na czele d ek a n atu stał dziekan, m iano­

w an y przez biskupa. W końcu la t sześćdziesiątych liczba dekanatów spadła ze 130 do 84, jako że w ładze carskie n ak azały dostosow ać sieć d ek an aln ą do pow iatów , w now ym podziale ad m in istra c y jn y m k raju . Po 1905 r. biskupi w sposób n ieo ficjalny dokonyw ali podziału d e k an a­

tów na vice-d ek an aty . Do połow y X IX w. w K rólestw ie P olskim obser­

w uje się p raw ie całkow itą stabilizację liczby parafii: około 1820/30 r.

rejestro w an o ich 1651, około 1850/60 r. 1662. Później zaczyna się szy b ­ szy w zrost ilościowy, w 1910 r. istn iały w K rólestw ie 1723 parafie.

Zm ierzano do osiągnięcia w zględnej rów now agi pom iędzy liczbą parafii a w ielkością zaludnienia i obszarem diecezji. N ajlepiej ro zw in ięta była sieć p a ra fia ln a w diecezjach zachodnich, im bardziej na wschód, tym sieć ta staw ała się rzadsza. Liczba księży świeckich, a tak że zakonni­

ków p racu jący ch w d u szpasterstw ie ulegała zm ianom . P ierw sza z tych g ru p w zrosła z około 2650 osób w 1820/30 r. do około 2900 w 1910 r., tj. zaledw ie o 10%, podczas gdy w ty m sam ym czasie liczba p arafian podniosła się p raw ie trzy k ro tn ie. Tak więc zarów no rozw ój sieci p a ra ­ fialnej ja k i w zrost liczby księży nie nad ążał za dynam icznie p rzeb ie­

gającym i procesam i d em o g ra fic zn y m i9. W ciągu X IX stulecia w K ró ­ lestw ie Polskim d w u k ro tn ie przeprow adzono k a saty klasztorów . P ie rw ­ sza z nich w lata ch 1818— 19 staw iała form alnie za cel obrócenie fu n ­ duszów k laszto rny ch na uposażenie now o tw orzonych diecezji. A rcy ­ biskup F. M alczew ski został w ów czas skłoniony przez rz ą d do podpi­

sania k a saty przeszło 40 klasztorów . Znacznie pow ażniejszy cios życiu zakonnem u przyniósł ukaz k asacy jn y z 1864 r. Zniesiono w szystkie klaszto ry liczące m niej niż 8 członków. Pozostałe klasztory, 10 żeńskich L 22 m ęskie zostały '[skazane na n a tu ra ln ą likw idację, gdyż zabroniono

8 A. S t a n o w s k i , Diecezje i parafie, s. 1611 nn.

9 Tamże, dane statystyczne na podstawie tabel: nr 7, s. 1622, nr 10, s. 1627, nr 11, s. 1629, nr 14, s. 1637, nr 17, s. 1642.

WYZNANIA I NARODOWOŚCI W KRÓLESTWIE POLSKIM

im przy jm ow an ia now icjuszy. Z anikow i życia zakonnego w ram ach pozostaw ionych przez d aw n ą R zeczypospolitą przeciw staw iał się od drugiej połow y X IX w. ru c h tw orzenia now ych zgrom adzeń. B yły to w większości ta jn e kongregacje kobiece prow adzące p race szpitalniczo- -pielęgniarskie, w ychow aw cze i c h a ry ta ty w n e i0.

Dla statystycznego u jęcia n iek tó ry ch danych o kościele rzym sko­

katolickim może m ieć w agę porów nanie sta n u sprzed 1864/65 r. oraz po 1905 r. W edle d anych z 1857 r. było w K ró lestw ie P olskim 11 sem i­

nariów duchow nych; po 1864 r. w ładze rosy jsk ie zezw oliły na istnienie tylko jednego. W 1855 r. p rzy p ad ał 1 ksiądz na około 910 w yznaw ców , zaś w edle zamieszczonej tab e li w początkach XX w. średnio na około 2900. Ludność katolicka w zrosła w om aw ianym okresie dw ukrotnie, natom iast liczba księży p a ra fia ln y ch i zakonnych spadła z około 3970 do około 2770. P rz ed 1864 r. działały 142 k laszto ry m ęskie i 34 żeńskie.

W początkach X X w. pozostało legalnie w K rólestw ie P olskim już tylko 5 klasztorów m ęskich i 8 żeńskich.

U nicka diecezja chełm ska dzieliła się na 21 d ek an ató w i 270 p a ­ rafii. Istn iało 347 kościołów (jeden k ated raln y ), sem inarium kształciło duchow nych tego obrządku, zakonnicy bazylianie rozlokow ani b y li w 5 klasztorach. W 1855 r. p racą d u szp astersk ą zajm ow ało się około 270 duchow nych. W ty m m niej w ięcej stan ie d o trw ał kościół unicki do pierw szych k a sa t w 1865 r . 11

W edle spisu w 1897 r. w K ró lestw ie Polskim m ieszkało 7032 tys.

katolików , zaś około 6755 tys. jako swój język ojczysty podaw ało polski. W yznanie katolickie utożsam iało się w ięc z narodow ością pol­

ską. W śród lu te ra n było pro p orcjo n aln ie trz y k ro tn ie m niej Polaków niż w zborach reform ow anych. N iski w skaźnik zadeklarow anego języka polskiego o d n ajd u jem y w środow isku w yznania m ojżeszowego. W skaź­

nik 5,2% praw o sław n y ch o b ejm u je zapew ne ty lk o część daw n y ch u n i­

tów, i to ty ch , k tó rz y o tw arcie p rzyzn aw ali się do polskości. Szacunkow o w obu w schodnich g u b e rn ia ch w końcu X IX w. było około 300 tys.

ludności au tochtonicznej, a w ięc ty lko 10% z tej g ru p y deklarow ało swoją polskość, co n a w e t p rzy założeniu pew nego postępie ru sy fik ac ji w ydaje się w ielkością zaniżoną. Około 30 tvs. N iem ców w edle danych z 1897 r. w yznaw ało katolicyzm .

W g ru p ie rzym skokatolickiej 4,3% to L itw ini; byli oni pod w zglę­

dem etno g raficzn y m n a jb a rd zie j z w a rtą te ry to ria ln ie m niejszością n a­

rodowościową w K ró lestw ie. W la ta c h sześćdziesiątych X IX w. s ta ty ­ styka re je stro w a ła około 264 tys. L itw inów , w końcu w iek u liczba ta wzrosła do około 304 tys. W g u b e rn i suw alskiej L itw ini stanow ili w końcu X IX w. 52% całej ludności. W n iek tó ry ch pow iatach udział był jeszcze w yższy: sejn eń sk i 71% , k a lw a ry jsk i 8 7 % zaś pow iaty m ariam polski i w ładysław ow ski b y ły niem al rd zen nie litew skie (97%).

Litw ini to ludność w iejska, w m iastach skup iało się zaledw ie 2 % ogółu.

W 1897 r. na obszarze całego im p eriu m rosyjskiego zam ieszkiw ało około 1210 tys. osób tej narodow ości ta k więc 25®/o L itw inów przypadało na K rólestw o Polskie. G ub ern ia suw alska przed staw iała n ajb ard ziej b a rw ­ ną m ozaikę w yznaniow o-narodow ościow ą. M ieszkali tam katolicy, p ro ­ testanci, m ojżeszow i, w śród praw o sław n y ch filiponi, z w iększych grup narodow ościowych Polacy, Litw ini, Niem cy i Żydzi. P rz e trw a ła też

10 E. J a b ł o ń s k a - D e p t u ł a , op. cit., s. 1653 nn.

11 Wielka Encyklopedia ... t. XL, s. 69 nn.

2 6 6 WITOLD PRUSS

X)4)

С δ.

ca ce .Si

-Q ίΠ И

N Λ -ЬЙ ΐ Cj РЧO u_{О .}

сcd

n r^· — h- ^ νΟ

Г) 1Л ΙΛ N Г<1 (N m v~i O', © t-- m © η N N η η N N

XX

ОN Оα

£

ε

CUο

0)

'I -ο_S-

£

ο00 α>

cd Μ -*ο(Λ

ε5^

.5 Ο

*слΰ Ο

cd ·—

и с я ce а сд

•Ncd О*

fS OO 1/Ί r-· <4 Cv f"

o\ о — r - r -

r^

O sON

w θ\ m 0\ oo r i ΙΛ OŃ oo о - T f r i (N

— < СП 4 0 Î S ^ © 4 0 Μ N 00 П ^ Tf ■

*o «o <N co en en Os 4 0r-

Tf 40 00 r t r*^ 00 СП

l · - j w n r i n K

о

M

On oo^ N oo <л

vo oC ri en ’'t СП 00*'

en0) ON О — Ό «O

oo r f — m ό en Tf N m M (N N ~(

Ι έ H 5

< =

w лcd ^

· * Λсо о

£ D

Έ J2 ■*_{о о .2 --}

•S « 13 -*

? ô ü У

■ί ^ от cd —1 S от

E<υ Ncd ÛÎ

£ *

* *2 2 tsl

WYZNANIA I NARODOWOŚCI W KRÓLESTWIE PO LSKIM

g arstk a ludności m ah om etańskiej, p o d trzy m ująca tra d y c je tatarsk ieg o pochodzenia 112.

M ariaw ity zm narodow ościow o całkow icie polski pow stał w K ró le ­ stw ie jak o ru c h p iety sty czn y w łonie Kościoła rzym skokatolickiego, pod duchow ym przyw ództw em M arii F ranciszki F eliksy K ozłow skiej (1862—

1921). S ta w iał on sobie za cel „m oraln e odrodzenie rzym skiego k a to -

T ab ela 5 Skład wyznaniowy Polaków w Królestwie Polskim w 1897 r.

Wyznanie lub sekta

Liczba %

Procent Polaków w stosunku do całej grupy

wyznaniowej

Katolickie 6 644 025 98,3 94,5

Prawosławne 31 883 0,5 5,2

Starowiercy 24 0 0

Ormiańsko-grego-

riańskie 22 0 0

Ormiańsko-katolickie 377 0 90,4

Ewangelickie •

Ewangelicko- 31 174 0,4 7,6

Augsburskie

Reformowane 1 143 0 21,0

Baptyści 127 0 3,5

Menonici 30 0 0

Anglikańskie 25 0 12,8

Inne chrześcijańskie 77 0 7,8 ·

Mojżeszowe 46 390 0,7 3,5

Karaimskie 36 0 17,5

Mahometańskie 143 0 X

Pozostałe 27 0 X

Razem 6 755 503 X . X

Źródło: Pierwaja wsieobszczaja pieriepis t. I , s. 258; E. C z y ń s k i , Etitograficzno-statystyczny zarys. Liczebność i roz- siedlenie ludności.polskiej. W arszawa 1909, s. 76.

licyzm u” , w szczególności duchow ieństw a, oraz szerzenie k u ltu M arii (stąd nazw a M ariae vita). M ariaw ity zm w yrósł na tle nieko rzy stn ych stosunków relig ijn y ch w okresie popow staniow ym . Z arządzenia władz carskich s ta ra ły się u tru d n ia ć duchow ieństw u katolickiem u pracę spo­

łeczną i narodow ą. D ziałalność duszp asterzy nie zawsze licu jąca z za­

sadam i sta n u kapłańskiego staw ała się źródłem napięć pom iędzy p le­

banią a parafian am i, zwłaszcza w m ałych m iejscow ościach. N apięcie

12 E. K a c z y ń s k a , S połeczeństw o i gospodarka północno-wschodnich ziem Królestwa Polskiego w okresie ro zk w itu kapitalizmu, W arszawa 1974, s. 41; S ło w ­ nik geograficzny K r ó lestw a Polskiego i innych k rajów słowiańskich t. X I, War­

szawa 1890, s. 618; W. Z a ł ę s k i , S t a ty s ty k a porów naw cza K r ó lestw a Polskiego.

Ludność, stosunki ekonomiczne, Warszawa 1876, s. 31; P ie rw a ja wsieobszczaja Pierepis (suwalskaja gubernia) t. 60.

2 6 8 WITOLD PRUSS

polityczne i ru c h y społeczne sp rz y ja ły pogłębieniu m istycznej re lig ij­

ności, co znajdow ało m .in. w yraz w ak cji założycielskiej różny ch ta j­

nych zgrom adzeń zakonnych. W w a ru n k a ch osłabionej k o n tro li ze stro ­ ny h ie ra rc h ii — istn iał p o d atn y g ru n t do pojaw iania się prąd ó w n ie ­ zgodnych z n a u k ą Kościoła. Założycielka m ariaw ity zm u w yw odziła się ze Zgrom adzenia S erafitek w Z akroczym iu, następ n ie p rzeb yw ała w Płocku w Z akonie S ióstr Ubogich św. K lary . W dn. 2 sie rp n ia 1893 r.

wedle tra d y c ji m ariaw itó w F. Kozłowska m iała p ierw sze objaw ienie, w czasie którego u jrz a ła up adek m o raln y księży i straszliw ość gniew u bożego, M atka Boska m iała tę k a rtę odw rócić i pojednać ludzi z Bogiem.

W n a stęp n y m w idzeniu Jezus m iał nakazać założenie zgrom adzenia księży, k tó rz y nazyw ać się m ają m ariaw itam i, a ich zad aniem naczel­

nym będzie n ieu stająca ad o racja S a k ram e n tu i osobliwy k u lt M atki Boskiej N ieustającej P o m o c y 13. P ra w ie w szystkie późniejsze posu­

nięcia Kozłowskiej poprzedzały podobno naw iedzenia i objaw ienia. Z a­

łożycielka m ariaw ity zm u , fizycznie upośledzona, o dużej in teligencji i pełna in icjaty w y , a do tego posiadaiąca skłonność do m istyki, p rz e ­ konana o sw ym posłannictw ie, była idealnym in sp irato rem r u c h u 14 Szybko też zdobyw ała zw olenników , w śród k tó ry ch najw iększą rolę odegrał ks. J a n K ow alski.

W ładze kościelne początkow o tolerow ały działalność m ariaw itów . W 1903 r. k ilk u n a stu księży z M. Kozłow ską udało się do Rzym u, gdzie zostali p rzy jęci przez P iusa X, ale n ie uzyskali p o tw ierdzenia sw ych projektów . Po pow rocie z Rzym u działalność m ariaw itó w zaktyw izow ała się, a zm iany w prow adzane w kościołach, do k tó ry c h m ieli dostęp, n ie­

zgodne z k u lte m rzym skokatolickim doprow adzały do zaburzeń. K olejna au d iencja w W atyk an ie nie p rzyniosła spodziew anych rez u lta tó w . W 1904 r. K ongregacja Św. O ficjum postanow iła rozw iązać zgrom adzenie m ariaw itów . Po nieud any ch pró b ach zalegalizow ania ru chu, m ariaw ity zm zerw ał z Kościołem , ogłaszając ko lejn e objaw ienie M. K ozłow skiej po­

tępiające rzym ski katolicyzm . Rozłam ten przyniósł dalsze lokalne za­

burzenia, k tó re nieraz kończyły się rozlew em k rw i po obu stronach.

M ariaw ici skierow ali w ysiłek org an izacy jn y na w ew n ętrzn e skonsoli­

dowanie, a także p raw n ą legalizację. W ładze rosyjskie, początkowo podejrzliw e, okazały w krótce ze w zględów politycznych zain tereso w a­

nie ty m ruchem . W 1906 r. m ariaw ity zm został oficjaln ie uzn an y przez rząd, w kilk a la t potem zatw ierdzono s ta tu t p a ra fia ln y o p a rty na w e­

w nętrzn y m sam orządzie.

N aw iązanie k o n tak tów ze starokatolicyzm em sfedero w anym w tzw.

Unii U trechckiej i dopełnienie sa k ry biskupiej w 1909 r. w U trechcie dla J. K ow alskiego um ożliw iło tem uż jako konsekrow anem u biskupow i udzielenie n astęp n ie sa k ry trz e m in ny m duchow nym m ariaw ickim . W len sposób m ariaw ity zm uzyskał h iera rc h ię episkopalną. P rzek ształcenie się tego rucjiu w swego ro d zaju w yznanie starokato lickie (od 1910 r. jako S taro k ato lick i Kościół M ariaw itów ) odpow iadało w yznaniow ej polityce władz carskich. Osłabiać bow iem m iało najw iększą siłę· duchow ą i osto­

ję polskości, jak ą b ył Kościół rzym skokatolicki. N aczelną w ładzą m a ria ­

13 „Mariawita —■ C zćińel Przenajświętszego Sakram entu”, pism o tygodniow e ilustrowane, red. i wyd. ks. J. К o w a 1 s к i nr 1 z 3 stycznia 1906; „Mariawita — Pism o Starokatolickiego Kościoła M ariaw itów ” г. I, 1959, nr 1.

14 S. G r e 1 e w s к i. Wyznania protestanckie i se k ty religijne w Polsce w s p ó ł­

czesn ej, Lublin 1937, s. 435. T. K r a w c z a k , Mariawityzm, drogi rozwoju w la ­ tach 1906—1976, W arszawa 1977 (maszynopis).

WYZNANIA I NARODOWOŚCI W KRÓLESTWIE POLSKIM 2 6 9

witów b y ł synod, w ok resie m iędzy synodam i działała K a p itu ła G ene­

raln a z dożyw otnim m in istrem na czele. O rganem sta ły m b y ła w yb ie­

raln a R ada Kościoła. T e ry to ria ln ie m ariaw ici zorganizow ani b y li w p ro ­ wincje, k tó ry m i zarządzał m in iste r prow incjonalny, te dzieliły się na okręgi z kustoszam i na czele, n ajniższą jed no stką b yła parafia, k tó rą kierow ał proboszcz 15. C h a ry ta ty w n a działalność m ariaw itó w (tanie k u c h ­ nie, p rzy tu łk i, am b u lato ria, k u rsy dla analfabetów ), zakład ane przez nich w a rszta ty rzem ieślnicze, ferm y rolnicze, sklepy, a n a w e t dom y pracy dla bezdom nych zyskiw ały im dosyć licznych zw olenników . G m i­

ny m ariaw ick ie dysponow ały około 60 kościołam i i około 150 kap lica­

mi. W ydaw ali oni też w łasne tygodniki: „M ariaw ita” oraz „W iadomości M ariaw ickie” . Działalność ta, w ym agająca dużych funduszy, m usiała być finansow ana ze źródeł postronnych; tw ierdzono, iż w spom agały ją władze rosyjskie.

Liczebność m ariaw itó w je s t tru d n a do ustalenia, s ta ty sty k i w y zn a­

niowe zaczęły w y odrębniać tę pru n e od 1907 r. Było ich w ted y 59 tys.

W 1909 r. s ta ty sty k a odnotow ała 73 tys. W innych opracow aniach liczba m ariaw itów około 1909 r. w ah a się od 159 do 180 tys., zaś sam i m a ria ­ wici u sta la li sw oją liczebność na 200 tys., co jed n a k w y d aje się w iel­

kością zaw yżoną. N ależy przypuszczać, iż do 1914 r. zw iązek m ariaw i­

tów, dy sponujący funduszam i i o feru jący sporo dogodności, zdobyw ał dalszych zw olenników 19. N ajw ięcej m ariaw itó w zam ieszkiw ało w g u b e r­

ni piotrkow skiej (53%) oraz w arszaw skiej (28%). M ariaw ici re k ru to ­ wali zw olenników raczej z ludności ubogiej, zarów no w m iastach jak i wsiach.

T ru d no je s t na podstaw ie dostępnych m ate ria łó w sklasyfikow ać Niemców w yznań i sekt n iep ro testan ck ich . Istn iały g ru p y w yw odzące się z sek ty o nazw ie N iem iecki Kościół A postolsko-K atolicki, utw orzonej w lata ch czterdziestych X IX w., a także Kościoła S tarokatolickiego, k tó ­ ry pow stał w w y n ik u secesji części h iera rc h ii rzym skokatolickiej po I Soborze w aty k a ń sk im (1869— 1870).

Schizm a w schodnia w yłączyła Kościół p raw o sław ny spod w pływ ów rzym skich i cyw ilizacji łacińskiej; p ró bv ponow nego połączenia b y ły n ietrw ałe albo m iały w ąski zasięg te ry to ria ln y i ja k w w y p ad k u u n i­

tów polskich w dru giej połow ie X IX w. uległy likw idacji. S ek ty p ra ­ wosławne pow stały w większości w ypadków z X V II-w iecznego „rask o - łu ”, k tó ry by ł w y n ik iem p ro te stu przeciw ko zm ianom liturgiczn y m w prow adzanym przez p a tria rc h a t m oskiew ski p rzy p oparciu caratu . Raskolnicy prześladow ani w Rosji uciekali za jej granice, m .in. osiedlali się na w schodnich te re n a c h Rzeczypospolitej tw orząc o sady tzw . sta ro ­ obrzędow ców (starow ierców ). N ajb ardziej ra d y k a ln y ich odłam to fili- poni (od im ienia m nicha F ilip a P u sto w iaty z I poł. X V III w.). Do la t trzydziestych X IX w. m ieszkali oni w lasach aug ustow skich i na S u - walszczyźnie, sk ąd znaczna ich część w yem igrow ała n a M azury (okolice

15 Wielka Encyklopedia t. XLV, W arszawa 1910, s. 542; S. G r e 1 e w s к i, op.

cit., s. 97.

“ T ru dy W arszawskogo Statisticzeskogo Kom iteta, wypusk X X X IX t. I Warszawa 1910, s. 64; Wielka Encyklopedia t. XLV, s. 542. W literaturze z kręgów Pozakatolickch stanowczo odrzuca się opinię o pomocy w ładz rosyjskich w orga­

nizowaniu m ariawityzm u. S. W ł o d a r s k i , Historia Kościoła Polsko-Katolickiego, Warszawa 1964; S. W ł o d a r s k i , W. T a r o w s k i , Kościoły chrześcijańskie, Warszawa 1968, s. 257.

2 7 0 WITOLD PRUSS

M rągow a), u zy sk u jąc na to zgodę w ładz p r u s k ic h 17. W 1840 r. w ów­

czesnej g u b ern i augustow skiej m ieszkało około 4 tys. staroobrzędow ców . W 1893 r. m iało ich być około 5 tys., p raw ie w szyscy w g u b ern i su ­ w alskiej 1S. Spis z 1897 r. liczbę staroobrzędow ców u stala na ponad 9 tys., ale zaliczono tu także w ojsko, a więc osobv baw iące czasowo.

W ydaje się, iż w końcu X IX w. na stałe zam ieszkiw ało (głów nie gu ­ b ern ia suw alska) około 6 tys. ty ch sekciarzy. Ludność ta nie ulegała polonizacji, izolowała się w sw oich w siach zajm u jąc się ro lnictw em i ogrodnictw em .

* * *

U strój kościołów ew angelickich k ształto w ał się w Polsce od końca X V III w. P ełn e praw a obyw atelskie ew angelikom p rzyznała ustaw a sejm ow a z 1767 r. P od staw ą p raw n ą Kościoła E w angelicko-A ugsbur­

skiego w in te re su ją c y m nas okresie b y ł ukaz z 1849 r. Jego konsystorz, organ kolegialny, sk ład ał się ze św ieckich i duchow nych i posiadał w szelkie p rero g aty w y przysłu g u jące w ładzy kościelnej. W skład kon- sy storza w chodził św iecki prezes, w ice-prezesem b ył duchow ny (pa­

sto r) z ty tu łe m generalnego su p e rin te n d e n ta , k tó ry m usiał być podobnie jak i prezes zatw ierdzony przez cara. Pozostałych m ianow ał nam iestnik, potem g en e ra ł-g u b e rn a to r. G en eraln y s u p e rin te n d e n t b ył głow ą K oś­

cioła i sp raw ow ał fu nk cje dożyw otnio. W szystkie sp ra w y dotyczące Kościoła leżały w gestii synodu. K ażdy zbór (parafia) stanow iący pod­

staw ow ą jed no stk ę kościelną posiadał proboszcza. S p raw am i zboru k ie­

row ało w y b ieran e przez w iern y ch K olegium Kościelne, w sk ład którego wchodził pastor, k tó ry mógł być jego prezesem . Istn iał także sąd k o n­

systorski. P rz y p arafiach działały na ogół k a n to ra ty czyli szkoły r e ­ ligijne. T e ry to ria ln ie dzielił się kościół na su p e rin te n d e n tu ry (diecezje) z su p e rin te n d e n te m zw anym seniorem . W skład diecezji w chodziły p a ­ rafie z filiam i.

Na przełom ie X IX i XX w. s tru k tu ra organizacyjna w yzn ania ew an ­ gelicko-augsburskiego przed staw iała się następująco. W sk ład pięciu diecezji: w arszaw skiej (siedziba W arszaw a), kaliskiej (Kalisz), p io trk o w ­ skiej (Tomaszów), płockiej (Gąbin) i augustow skiej (Suw ałki) wchodziło 66 p a ra fii i 33 filie obsługiw ane przez 63 p a s to ró w 19. W szystkie die­

cezje tw o rzyły W arszaw ski E w angelicko-A ugsburski O kręg K o n sy sto r­

ski. A naliza d a t pow staw ania k o lejn y ch zborów aug sb u rsk ich na obsza­

rze K ró lestw a pozw ala na odtw orzenie faz i k ierun k ów osadnictw a nie­

m ieckiego. Z niecałych stu zborów istn iejący ch przed 1914 r. ty lko trzy d a tu ją się z połowy X V II w., trzy naście pow stało w lata ch 1770— 1795 (w arszaw skie i kaliskie), n a stę p n y okres to lata 1800— 1810, pierw szy etap kolonizacji niem ieckiej. W czasach k on sty tu cy jn eg o K ró lestw a w ła ­ dze sp rz y ja ły kolonizacji, co z n a jd u je odzw ierciedlenie w liczbie no­

w ych zborów . Do końca la t czterdziestych pow stało ich 53, tj. 56iJ/o

' 17 S. W ł o d a r s k i , W. T a r o w s k i , op. cit., s. 101; E. I w a n i e c, O sad­

n ictw o sta r o obrzędow ców , w powiecie augusto w skim [w:] Studia i m ate ria ły do d zie jó w Pojezierza Augustowskiego pod red. J. A n t o n i e w i c z a , Białystok

1967, s. 401 nn.

18 Wielka Encyklopedia t. X X I, W arszawa 1898, s. 442.

19 W. G a s t p a r y, Z d zie jó w Kościoła Ewangelicko-A ugsburskiego w Polsce 1918— 1949 [w:] Kościół i teologia. Praca zbio rowa dla uczczenia sześćdziesięciolecia urodzin ks. biskupa dr A. Wantuły, W arszawa 1965, s. 68.

WYZNANIA I NARODOWOŚCI W KRÓLESTW IE POLSKIM

w szystkich, jak ie istn iały p rzed I w o in ą św iatow ą. W całym n a stę p ­ nym półw ieczu o tw a rto ju ż ty lk o 11 p a ra fii i f i l i i 20.

Od 1880 r. u trw a lił się zw yczaj odbyw ania co ro k u syn od u ogólnego, w k tó ry m uczestniczyli w szyscy duchow ni; synodow i przew odniczył su p erin ten d en t g en eraln y ; do tego o k resu p rak ty k o w a n e b y ły tylko synody d ie c e z ja ln e 21. D ecyzje w sp raw ach kościelnych zap ad ały w ięk­

szością głosów, p rzy rów n y ch rozstrzy g ał głos prezesa K onsystorza.

Uroczyste nabożeństw a sy n o daln e od praw ian e były w jęz y k u niem iec­

kim, dopiero od początków X X w. w języ k u polskim . Na synodach z la t 1885— 1890 podjęto in icjaty w ę przełożenia po raz pierw szy na języ k polski ksiąg w yznaniow ych K onfesji A ugsburskiej (au to rstw a F. M e- lanchtona i M. L u tra), a tak że p rac n a d polską w e rsją śp iew nika koś­

cielnego. J e s t to św iadectw em , iż w śró d uczestników zboru w zrastało zapotrzebow anie n a te k s ty w yznaniow e i litu rg iczn e w jęz y k u polskim , co może być tra k to w a n e jak o sym ptom polonizacji. Szeroką a k cję w tej dziedzinie podjęto w początkach X X w., gdy fu n k cje g eneralnego su perin ten d en ta o b jął Ju liu sz B u rs c h e 22.

P rzed I w o jn ą św iatow ą w e w szystkich p a ra fia c h ew angelicko- -augsburskich znajdow ało się 98 kościołów, 18 kaplic, 364 dom y m od­

litwy i 270 szkół e le m e n ta rn y c h 23. W większości b u d y n k i kościelne po­

chodziły z połow y stulecia, by ły obszerne, w m odnym naów czas sty lu neogotyckim. Do dzisiaj w iele z n ich n ad al służy ew angelikom . Zbory nie odg ry w ały w iększej ro li w ów czesnym życiu publicznym , do ich podstawowych fu n k cji n ależała o rganizacja życia religijnego, a także działalność ośw iatow a i c h a ry taty w n a .

Spraw am i w yznania ew angelicko-reform ow anego w K ró lestw ie P o l­

skim zarządzał K onsystorz. P rezesem b y ła osoba św iecka, zaś w ice- -prezesem s u p e rin te n d e n t (zw ierzchnik kościelny). P rz y K onsystorzu działał sąd. Z arząd zboru należał do K olegium K ościelnego w ybieran ego przez p a ra fia n (tylko mężczyźni).

U strój Kościoła reform ow anego posiadał c h a ra k te r synodalno- -prezbiterialny. W ielkie znaczenie o dgryw ał synod jak o zgrom adzenie przedstaw icieli parafii, w gestii którego leżały w szystkie sp raw y doty­

czące Kościoła, synod w y b ie ra ł K onsystorz. P a sto r zboru w przeciw ień­

stwie do Kościoła au g sburskiego nie w chodził w skład K olegium Koś­

cielnego, a tylko zap raszany m ógł uczestniczyć w obrad ach z głosem do­

radczym. W zborze w arszaw skim od jego założenia w 1776 r. istn iał na tym tle sw oisty k o n flik t pom iędzy pasto rem a k o le g iu m 24.

T eryto rialn ie Kościół te n tw o rzy ł jed n ą S u p e rin te n d e n tu rę o b ejm u ­ jącą kilka p a ra fii i filii. W przeciw ieństw ie do augsburskiego na

20 Statystyka zborów ew angelicko-augsburskich w edle superintendentur, [w:]

S. G r e l e w s k i , op. cit., s. 237 nn.; E. K n e i f e 1, Die Pastoren der Evangelisch-

•Augsburgischen Kirche in Polen. Ein biografisches Pfarrerbuch m it einem A n ­ hang, Ansbach 1967.

21 Gedankenbuch zur 25 jährigen Jubelfeier der allgemeinen Prediger-Synoden des Warschauer evangelisch-augsburgischen Konsistorial Bezirks, W arschau 1905.

22 Księga pam iątkow a G im nazju m im. M. Reja utw orzonego przez zbór Ewan- Selicko-Augsburski w W arszawie 1906—1926, Warszawa 1927, s. 17.

23 W. G a s t p a r y , Kościół Ewangelicko-A ugsburski w Polsce podcza» I w ojny światowej, [w:] Księga jubileuszowa z okazji 70-lecia urodzin ks. prof. dr J. Sze- rudy, Warszawa 1959, s. 21.

24 Z. T r a n d a , W. P r u s s , Parafia ew angelicko-reformowana w Warszawie J® latach 1776—1914, „Jednota. M iesięcznik R eligijno-Społeczny” nr specjalny 1976,

'—8, s. 14 nn.

2 7 2 WITOLD PRUSS

teren ie Polski genetycznie niem ieckiego, w yznanie refo rm ow ane je s t u sw ych źródeł polskie, choć w ok resie n a s in te resu jąc y m zróżnicow ane narodow ościow o. D w a zbory refo rm o w an e w Ż ychlinie k/K o nin a i Siel- cach k /S to p nicy w yw odziły się z o kresu refo rm acji. Pozostałych sie­

dem działało w: W arszaw ie (od 1776 r.), Zelowie (1803), K ucow ie (1850), L u b lin ie (1870), Ż y rard ow ie (1874), Łodzi (1903) i Staroiw icznej (1904).

Ton Kościołowi refo rm ow an em u n a d aw ał stołeczny zbór w arszaw ski, którego Kolegium , a tak że w iększość p a ra fia n szukała ideow ej łączności z polskim ru ch e m refo rm acy jn y m . Z w ierzchnikiem K ościoła b ył su p er­

in te n d e n t, k tó ry jednocześnie sp raw ow ał fu n k cje pierw szego pastora z b o ru w arszaw skiego.

P ro te sta n ty z m w Polsce przedrozbiorow ej nosił cechy federacji.

,.U nia Kościołów p ro testan ck ich obojga w yzn ań w K sięstw ie M azowiec­

kim będących łącznie z K ościołam i prow in cji M ałopolskiej” z a w a rta w S ielcach w 1777 r. je s t tego p rz y k ła d e m 25. W okresie K ró lestw a Pol­

skiego próbow ano naw iązyw ać do tej koncepcji. W 1822 r. ówczesny S u p e rin te n d e n t Kościoła reform ow anego w K rólestw ie, K a ro l D iehl zo­

sta ł seniorem tzw . Je d n o ty M ałopolskiej w zaborze austriack im . Z arzą­

dzał także zboram i w P oznańskiem , sk ąd się w yw odził. Z jego inicja­

ty w y w 1828 r. pow ołano w spólną organizację Kościoła ew angelicko- -augsburskiego i refo rm o w aneg o w K ró lestw ie Polskim , tw orząc jeden G e n e raln y K onsystorz z dw om a prezesam i, k tó rz y sw e fu n k cje pełnili p rz e m ie n n ie 2e. W ładze zaborcze początkow o resp ek to w ały tę zmianę, ale ostatecznie w połowie X IX w. n a swój sposób ureg u lo w ały spraw y kościelne. W 1849 r. rozw iązano K onsystorz G eneralny . P osunięcie to u łatw iał i ten fakt, iż w spólnej a d m in istra c ji obu w y zn ań sprzeciw iał się lu te ra ń sk i ośrodek U n iw e rsy te tu w D orpacie, p osiadający wpływ na w arszaw ski zbór a u g s b u rs k i27. D ecyzje te u trw a liły podział kościo­

łów e w a n g e lic k ic h 28. Siedzibą K onsystorzy dla obu w y zn ań b yła W ar­

szawa.

U dział ew angelików w składzie w yznaniow ym ludności K rólestw a Polskiego w ah ał się od 4,5 do 5,4% — najw yższy osiągnęli w połowie X IX w. L u te ra n ie zam ieszkujący K rólestw o Polskie b y li N iem cam i w różnym stopniu spolonizow anym i lub P olakam i pochodzenia niem iec­

kiego. Z agadnienie to tru d n e jest do jednoznacznego rozstrzygnięcia.

W ty m w y pad ku uw zględniać należy regionalizm y, inaczej też kwestia ta p rzed staw iała się w n ajw iększych m iastach, tj. W arszaw ie i Łodzi.

Zarów no baptyści ja k i m enonici rek ru to w a li się z em ig rantów nie­

m ieckich lub zgerm anizow anych potom ków osadników holenderskich.

W śród lu te ran ó w języ k niem iecki jako ojczysty pozw ala zaliczać prawie całą ludność do g ru p y niem ieckiej, bo ty lk o 7,6% lu te ra n deklaro­

wało sw oją przynależność do polskości.

E w angelicy refo rm o w ani w K ró lestw ie Polskim b y li pochodzenia czeskiego, szw ajcarskiego, niem ieckiego, a także holenderskiego i fran ­ cuskiego. N ajliczniejsza g ru p a czeska to potom kow ie B raci M orawskich,

25 S. G r e 1 e w s к i, op. cit., s. 200.

2* Ustanowienie Generalnego Konsystorza Ewangelickiego w Królestwie Pol"

skim — w ypis z protokółu Sekretariatu Stanu Królestwa Polskiego, Warszawa 1828·

27 Z. T r a n d a , W. P r u s s , op. cit.

28 Skorow idz i streszczenie rozporządzenia władz, do których duchowni ewafl"

gelicko-augsburscy w Polsce (W Królestw ie Polskim) urzędujący stosować się win­

ni, Warszawa 1887; Przepisy i zarządzenia spraw Kościoła Ewangelicko-Reform o' wanego w Królestwie Polskim, W arszawa 1884.

WYZNANIA I NARODOWOŚCI W KRÓLESTW IE POLSKIM

2 7 3

T a b e la 6 Ludność ewangelicka w Królestwie Polskim w XIX i XX w.

Wyznanie — sekty

1848 1897 1907

liczba % liczba j % liczba 1 %

Ewangelicko-Augsburskie 260 324 97,7 414 769 97,3 583 172 95,6

E wangel icko-Reformowane 3 854 1.4 5 502 1,3 • •

Bracia Morawscy 756 0,3 — — — —

Menonici 1 532 0,6 758 0,2 • •

Baptyści • • 3 993 0,9 • •

Inne • • 1 180 0,3 26 723 4,4

Razem 266 466 100,0 426 202 100,0 609 895 100,0

Źródło: D la 1848 i 1897 — ja k tab. 2; Nasielenije 10 gubernii Carstwa Polskogo w 1907 godu, „ T ru d y W arszawskogo Statisticzeskogo K om iteta” , wypusk X X X III, W arszawa 1907.

Wedle danych K ościoła Ewangelicko-Reformowanego w 1907/08 r. w Królestwie Polskim mieszkało 7 991 re fo rm o ­ wanych: powołane źródło dla 1907 r. umieszcza członków wszystkich wyznań i sekt poza luteranam i w rubryce ,,in n e” , określając łącznie ich liczbę na 26 723.

którzy w początkach X IX w. przeszli przez Śląsk do Polski, osiedlając się w m iejscow ościach okręgu łó d zk ie g o 29.

Inną g ru p ą w śród refo rm o w any ch b y li rd zen n i polscy potom kow ie rodzin w znacznej części szlacheckich, k tó re w okresie k o n trre fo rm a c ji pozostały w iern e zasadom kalw inizm u. W obu zborach, częściej w r e ­ form owanym , zd arzali się neofici i k onw ertyci. P ro p o rc je językow e w a-

T a b ela 7 Skład narodowościowy ewangelików w Królestwie Polskim w 1897 r.

(w procentach)

Narodowość Luteranie Kalwini Baptyści Menonici

Niemcy 88,7 27,0 90,5 94,4

Polacy 7,6 21,0 3,5 4,5

Rosjanie 0,4 0,7 0,2 —

Żydzi 0,1 0,3 0,3 —

inni 3,2 51,0 5,5 1,1

i Razem 100,0 100,0 100,0 100,0

Uwaga : 48,5 % ewangelików-reformowanych tj. około 2670 osób ja k o swój język ojczysty deklarow ało język czesk i.

Źródło: Pierwaja wsieobszc2oja pieriepis, Obszczyj swod, s. 110 n.

runkowała geografia osadnictw a oraz c h a ra k te r m iejscow ości. W iejska kolonizacja niem iecka rozpościerała się po obu stro n a c h W isły od N ie­

szawy po K azim ierz Dolny. N a ty m obszarze w każdej gm inie w ie j­

skiej stw ierd za się różnej w ielkości kolonie założone przez Niemców.

Następny pas osad ciągnął się z zachodu na wschód, jego lew e skrzydło Przekraczało W ieprz sięgając B ugu, p raw e zaś obejm ow ało te re n y od granicy p ru sk ie j przez północne po w iaty gu berni kalisk iej i p iotrk o w ­

s* J. S t a h l , Z arys historii Kościoła Ewangelicko-R eform owanego w Polsce, ..Jednota” 1973, nr 7—8, s. 14.