A N N A L E Ś
U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K L O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A
VOL. L, 5 SECTIO C 1995
Instytut Biologii UMCS Zakład Systematyki Roślin
D o m in ik F I J A Ł K O W S K I , M o n ik a G O Ś
Z m ian y sza ty ro ślin n ej torfow iska w ęglanow ego Sawin po jego p e łn y m zag o sp o d aro w an iu rolniczym
Changes in Plant Cover of the Carbonate Peatbog Sawin Following Its Complete Agiicultural Management
WSTĘP I CHARAKTERYSTYKA PRZYRODNICZA
Torfowisko Sawin położone jest między Chełmem i Włodawą (ryc. 1).
Ma kształt zbliżony do prostokąta o wymiarach 7x2 km. Jego łączna po
wierzchnia wynosi ok. 1400 ha. Wschodni brzeg torfowiska przylega do osady Sawin, a brzegi: południowy, zachodni i północnozachodni stykają się z płaskimi wzniesieniami pól uprawnych. Zajmują je utwory kredowe bo
gate w wapń (wg badań autorów do 80%). Z nich wytworzyły się ciężkie rędziny kredowe, pokryte miejscami cienką warstwą holoceńskich utworów piaszczystych (nierzadko trzeciorzędowych). Od strony północnej utwory kredowe obniżają się, tworząc granicę Pagórów Chełmskich. W sąsiadują
cych tu lasach strefę tę pokrywają liczne leje krasowe zanikające ku pół
nocy. W jednym z nich powstało jeziorko słone. Praktycznie więc wszyst
kie brzegi torfowiska zasilane są spływającymi wodami bogatymi w wapń.
Osady tego składnika widoczne są często na łodygach roślin. Płytkie pod
łoże organiczne (ok. 2 m) zajmuje rozlasowana gytia wapienna, która uszczelnia dno torfowiska i powoduje jego podtopienie. W okresach su
szy torf często znacznie wysycha, stąd obserwuje się występowanie zbio
rowisk kalcyfilnych z rzędu Molinietalia oraz szuwarów ze związku Magno-
caricion.
92 Dominik Fijałkowski, Monika Goś
F i j a ł k o w s k i zarejestrował stąd i opisał przed melioracją 29 zespo
łów. Zestawiono je niżej, podając ich szacunkową powierzchnię w hektarach:
1. Cladietum marisci
ha
600,00 16. Verat.ro-Molinietum
ha 0,50
2. Caricetum ripariae 1.00 17. Cirsio-Poligonetum 1,00
3. Caricetum acutiformis 3,00 18. Trollio-Cirsietum 0,01
4. Caricetum appropinquat.ae 10,00 19. Cirsietum cani 0,05 5. Caricetum gracilis 1,00 20. Anthyllidi-Trifolietum
6. Caricetum elatae 15,00 montani 0,02
7. Caricetum buxbaumii 1,00 21. Lolio-Cynosuretum 150,00
8. Caricetum caespitosae 1,50 22. Auenastro-Cynosuretum 0,20 9. Filipendulo-Geranietum 1,00 23. Caricetum dauallianae 0,02
10. Molinietum 24. Schoenetum ferruginei 100,00
medioeuropaeum 200,00 25. Salicetum nigricantis 2,00
11. Selino-Molinietum 110,00 26. Salicetum pentand.ro-
12. Carici flauae- -cinereae 1,00
-Molinietum 100,00 27. Betuletum humilis 1,00
13. Cirsietum riuularis 1,00 28. Blysmo-Juncetum effusi 0,01 14. Poo- Veratretum lobeliom 0,10 29. Inne zbiorowiska 100,00
15. Inulo-Molinietum 0,80
W zespołacli występowały rzadkie gatunki roślin. Niżej podano ich wykaz oraz szacunkową powierzchnię w przeliczeniu na pełne pokrycie w hektarach;
„+” — pojedyncze egzemplarze:
ha ha
Asperula cynanchica 0,01 Nuphar lutea +
Betula humilis 0,50 Nymphaea candida +
Botrychium lunaria + Ophioglossum uulgatum +
Carex buxbaumii 0,05 Phyteuma orbiculare +
Carex caespitosa 1,00 Pinguicula uulgaris +
Carex daualliana 0,02 Prunella grandiflora +
Carex distans 0,01 Schoenus ferrugineus 80,00
Carex tomantosa + Sparganium minimum, +
Cirsium canum 0,04 Stachys reda +
Cladium mariscus 500,00 Tofieldia calyculata +
Dactylorhiza maculata + Trifolium montanum +
Epipactis palustris 0,02 Trollius europaeus +
Gentiana cruciata + Veratrum album
Inula salicina 0,03 ssp.lobelianum 0,05
Iris sibirica +
W łatach pięćdziesiątych F i j a ł k o w s k i bezskutecznie proponował Woj. Konserwatorowi Przyrody objęcie ochroną całego torfowiska. Mimo to wykopano sieci rowów odwadniających do 2 m głębokości, zaorano i ob
siano trawami użytkowymi. Po kilku latacłi intensywną gospodarkę łąkową utrzymano tylko na 20 ha w południowo-wschodniej części torfowiska. Tam utrzymały się łąki „pokazowe” . Pozostały teren ulegał murszeniu, przesusze
niu i degradacji. Pojawiły się chwasty łąkowe (trzcinnik piaskowy, pokrzywa,
oset polny) i inne rośliny synantropijne. Zmiany, jakie zaszły na torfowisku,
Zmiany szaty roślinnej torfowiska węglanowego Sawin...
93
--- - a = = - b 1-B6 -c 10-32 - d
Ryc. 1. Położenie torfowiska Sawin; a — granice torfowiska, b — drogi bite, c — miejsca wykonywania zdjęć fitosocjologicznych, d — numery dominujących zbiorowisk (zgodnie
z tekstem)
Location of the peatbog Sawin; a — peatbog borders, b — beasten tracks, c — sites where phytosociological records were madę, d — numbers of prevailing communities (according
to the text)
są tematem niniejszej publikacji. Podobne badania na Krowim Bagnie prze
prowadził J a r g i e ł ło (8).
METODA PRACY
Badania fiorystyczne szaty roślinnej torfowiska Sawin były prowadzone w latacłi 1993-1994. W ich wyniku wykonano 86 zdjęć fitosocjologicznych powszechnie stoso
waną metodą B r a u n - B 1 an qu e t a (1). Zakwalifikowano je do 32 zespołów i zbioro
wisk o nie określonej bliżej przynależności syntaksonomicznej. Reprezentuje ona kształto
wane przez kilkanaście lat układy roślinności synantropijnej z dominacją przede wszyst
kim Urtica dioica, Cirsium aruense, Calo.magro.stis epigeios, Potentilla anserina i Car- daminopsis arenosa. Wszystkie zdjęcia uporządkowano i zestawiono w tab. 1-6. Każdy zespól i zbiorowisko scharakteryzowano krótko pod względem składu florystycznego i warunków ekologicznych, a także oszacowano powierzchnię i udział gatunków sy- nantropijnych (tab. 7). Wraz z badaniami fitosocjologicznymi prowadzono obserwacje nad florą, a zwłaszcza jej rzadkimi elementami. Okazało się jednak, że występujące przed osuszeniem gatunki rzadkie wyginęły. Stwierdzono tylko małe (do 1 ara) sku
pienia kłóci wiecłiowatej. W badaniacli podjęto próbę wskazania stopnia degradacji środowiska ekologicznego, walorów przyrodniczych oraz wartości użytkowych dziczeją
cych łąk. Badania glebowe torfowisk węglanowych na Lubelszczyźnie przeprowadził Z a- w a d z k i (10).
94
Dominik Fijałkowski, Monika GośWYKAZ ZESPOŁÓW ROŚLINNYCH
W wyniku osuszenia torfowiska i,jego zagospodarowania rolniczego znisz
czono całkowicie wszystkie podane wcześniej zbiorowiska roślinne, nie wy
łączając obrzeży torfowiska. Nieco zarośli utrzymało się tylko w jego połu
dniowo-wschodniej części. Jednak na skutek silnego przesuszenia i tu pier
wotne układy roślin zielnych zanikły, a utrzymały się tylko zarośla wierzbowe z pojedynczymi brzozami. Tak więc po ok. 20 latach użytkowania wykształ
ciły się fragmenty łąk intensywnie użytkowanych, z wsiewanymi trawami, głównie Dactylis glomerata, Phleum pratense, Phalaris arundinacea, Arr- henatherum elatius i Festuca pratensis. W miarę osłabienia intensywności nawożenia mineralnego zbiorowiska te przekształcały się w łąki z domina
cją Festuca rubra i Poa pratensis. W dalszym etapie nasilania się procesów murszenia torfu wkraczały chwasty z dominacją Urtica dioica, Calamagro- stis epigeios, Cirsium aruense, Potentilla anserina i Cardaminopsis arenosa.
Stwierdzone na bagnie Sawin zbiorowiska zestawiono niżej w 6 klasach fito- socjologicznych i 32 zespołach. Podano je głównie na podstawie publikacji M a t u s z k i e w i c z a (9) i F i j a ł k o w s k i e g o (5).
K la s a Phragmitetea R. T x. et P rs g . 1942 1. Glycerietum maximae H u e c k 1931; tab. 1, zdj. 1-2.
2. Eleocharitctum palustris S e n n ik ó w 1919; tab. 1, zdj. 3-4.
3. Phragmitetum communis (G am s 1927) S c h m a le 1939; tab. 1, zdj. 5-6.
4. Typhetum latifoliae Soó 1927; tab. 1, zdj. 7-9.
5. Caricetum ripariae S oó 1928; tab. 1, zdj. 10 11.
6. Caricetum gracilis (G ra e b n . et H u e c k 1931) R. Tx. 1937; tab. 1, zdj. 12.
7. Caricetum acutiformis S a u e r 1937; tab. 1, zdj. 13.
8. Phalaridetum arundinaceae (K och 1926 n.n) L ib b . 1931; tab. 1, zdj. 14-15.
K l a s a Molinio-Arrhenatheretea B. T x. 1937 9. Epilobietum hirsuti W e s th o f f 1969; tab. 2, zdj. 16-17.
10. Molinietum medioeuropaeum K o c h 1926; tab. 2, zdj. 18-23.
11. Cirsio Polygonetum R. Tx. 1951; tab. 2, zdj. 24-27.
12. Cirsietum rwularis R a l s k i 1931; tab. 2, zdj. 28-32.
13. Cirsietum cani (K la p p 1965) B a l.-T u l. 1973; tab. 2, zdj. 36-37.
14. Deschampsietum caespitosae G r y n i a 1961; tab. 2, zdj. 36-37.
15. Holcetum lanati I s s l e r 1936; tab. 2, zdj. 38-39.
16. Arrhenatheretum medioeuropaeum (Br.-BI. 1919) O b e rd . 1952; tab. 3, zdj.
40-46.
17. Poo-Festucetum rubrae F ij a łk . 1959; tab. 3, zdj. 47-48.
18. Anthyllidi-Trifolietum montani M at. 1981; tab. 3, zdj. 49-51.
19. Lolio-Cynosuretum R. T x. 1937; tab. 3, zdj. 52-53.
20. Zbiorowisko z Cirsium aruense; tab. 4, zdj. 54-59.
Zmiany szaty roślinnej torfowiska węglanowego Sawin...
95
21. Zbiorowisko z Galium mollugo\ tab. 4, zdj. 60-61.22. Zbiorowisko z Cardaminopsis arenosa; tab. 4, zdj. 62.
23. Zbiorowisko z Pussilago farfara; tab. 4, zdj. 63-65.
24. Zbiorowisko z Potentilla anserina; tab. 4, zdj. 66-67.
25. Zbiorowisko z Urtica dioica; tab. 4, zdj. 68-71.
K l a s a Epilobietea angustifolii R. Tx. et P rs g . 1950 26. Rubetum idaei P a s s . 1982; tab. 5, zdj. 72-73.
27. Rubo-Calamagrostietum epigei F ij a łk . 1978; tab. 5, zdj. 74-75.
K la s a Arłemisietea L obm ., P rs g . et R. Tx. 1950 28. Eupatonetum cannabini R. T x. 1937; tab. 5, zdj. 76-79.
29. Rubo-Solidaginetum serotinae F ij a lk . 1978; tab. 5, zdj. 80-81.
K l a s a Plantaginetea majorisR. Tx. et P rs g . 1950 30. Lolio-Potentilletum anserinae K n a p p 1946; tab. 5, zdj. 82-83.
K la s a Alnetea glutinosae Dr.-BI. et R,. Tx. 1943 31. Salicetum nigricantis F ij a lk . mscr.; tab. 6 zdj. 85-86.
32. Salicetum pentandro-cinereae (A lniq. 1929) P a s s . 1961; tab. 6. zdj. 84.
OPIS POSZCZEGÓLNYCH ZESPOŁÓW
A. Z e s p o ły s z u w a r o w e z k la s y Phragmitetea
(tab. 1, zdj. 1-15)Szuwary na badanym terenie związane sa niemal wyłącznie z rowami odwadniającymi. Zajmują w nich dolne części, przy zaleganiu wód grun
towych na głębokości od 0 do 50 cm. W warunkach skrajnego braku wody nie można mówić o zróżnicowaniu stwierdzonych tu 8 zespołów.
Wszystkie zajmują powierzchnię łącznie kilku arów, nie mając zarówno w krajobrazie, jak i użytkowaniu żadnego znaczenia. Najbardziej uwilgot.- nione miejsca (niekiedy przy tworzącym się lustrze wodnym) zajmują małe skupienia Typhetum latifoliae (zespół nr 4), Phragmitetum communis (3) i Eleocharitetum palustris (2). Nieco suchsze dna rowów są miejscem wy
stępowania Glycerietum maiimae (zespół nr 1), Caricetum ripariae (ze
spół nr 5), Caricetum gracilis (zespół nr 6), Caricetum acutiformis (ze
spół nr 7) i Phalaridetum arundinaceae (zespół nr 8). Wszystkie zespoły są zubożałe w gatunki i mają niekiedy charakter jednogatunkowych sku
pień.
96
Dominik Fijałkowski, Monika GośB. Z e s p o ł y ł ą k o w e z r z ę d u MoZmietoZia (tab. 2, zdj. 16-39)
Łąki tej grupy charakteryzuje stosunkowo niska użyteczność gospodar
cza. Związane są z glebami o dużym stopniu przystosowawczym w odniesie
niu do poziomu wód gruntowych (70-200 cm). Przeciętny poziom zalegania tych wód w granicach ok. 120 cm ma miejsce w skupieniach z Epilobium hirsutum (zespół nr 9 — Epilobietum hirsuti), Molinia coerulea (nr 10 — Molinietum medioeuropaeum), Cirsium oleraceum (nr 11 — Cirsio-Polygo- netum) oraz Cirsium riuulare (nr 12 — Cirsietum riuularis). Nieco such
sze miejsca zajmują skupienia Cirsium canum (nr 13 — Cirsietum cani),
T a b e I a 1i Numery zespołów 2 I 4
1 * I
] 1
6 i 7 « ' '■Zwarcie roślin zielnych (c) % 10 9 9 8 6 10 7 I 8 1 7 I 9
{ 1 : 10 “ ~l uTl 10 10 1 1 i Pokrycie mchów (d) %
! + * + ł + 4 1 + 1 + 1 +
4 . j._...J_...
+ ♦ I * - !
ł 4 i
; Poziom wody gruntowej cm 30 35 10 15 “io7 170 15 1 10 120 130
! ! !
25 11001100 1 200 ioo!
i Nr zdjęć fitosocjologicznych 1 2 3 5 6 ' | 8 j 9 J 10 1 1 i
u [ n 1 II 2
‘(ratunki charakterystyczne i wyróżniające zespoły z klasy Phragmitetea
!/. G lvceria maxima
i 9 8
....
1 ...
12. Eleocharis palustris l 1 7 r ° 4 1 4 i
'.3. Phragmites australis + 5 7
1
4 i
'<■/. Typha lati fo lia 3 *
.... !
\Phragmition:
i
\Equisctnm Jluwatile + 4 1 + 4 4
\Rorippa amphibia + 4 *
\Typha angustifolia 3 3
j.5. Carex ripar i a 8 4 i
i <5. Carex gracilis 4 1 + 7 4 + 1
i
J 7. Carex acuti/órmis ..
4 4 4 * 5 ♦ - j
Phalaris arundinacea X
1
\f1agnocaricion:
•Cicuta virosa 4 "'•'I
i( ’arex d a ta + 4' 1
\C.arex ros trata +
I
!i
\Phragmitetea: r
..
r 1
\Berula crccta 1
\Cialium palustre 4 1
\Scutellaria galericulata 4 + *
\Mentha aquatica 4 * ♦ + 1 4
\Alisma plantago-aguatica + * * + *
Zmiany szaty roślinnej torfowiska węglanowego Sawin...
97
Ciąg dalszy tab. 1 — Table 1 continued!Nr zdjęć fitosocjologieznych i 1
: ____ _ _ . I 1
I ] 3 " ! 5 i i
1 8 ! 9 110 1 i2 i j13 J l5i jGaliinki towarzyszące zbliżone do siedlisk z. klas:
\a) Molinio-Arrhenalheretea: 1
1 ihestuca rubra
! 4 2 3 3 1
■Poćipratensis 4 1 *■ 4 4 1 1 2 ! 1
1 2
\ciim acium dendroides
* + 4 + ♦ 4 4 4
\Caltha palustris * 4 4
\L) chm s flos-cuculi ♦ +• 4 ł
.Lysimachia vulgaris +■ * * * + 4 i
\Equisctum palustre * * *
\(}alium m ollugo 4 * 1 *
\Iiryum caespiticum * + * + 4 * 4 *
■Geum rivale 4 4 4
[Juncus articulatus + + 4 4
\Lythrum salicaria + + 4 4 4 ł 1 4
\M edicago lupulina • *
\M olinia coerulea * 4 i
\Ranunculus acer + 4 '■
\Sanguisorba officinalis
4 + 4
yichillea millefblium 4 4 4 ;
[Agrostis alba 4 4 i
\Anthoxanthum odoratum 4 4 l • 1 1 i
'Cerastium holosteoides
1 * ■
i
D escham psia caespitosa + + 1 4 ; i
i
\bl gatunki synantropijne:
\Eupalonum cannahinum j
+ + 4
■■Rlantago maior 1
[Rotentilla anserina * 4 1 4
j Tussilago farfara * ł
\lJrtica dioica
4 4 4 + 4 4
[Ranunculus repens l + i- 1 4
\Carduus crispus + +
|c/r.r/um arvense 2
Gatunki towarzyszące występujące 1 i 2 razy: Phleum pratense 13(+), Filipendula ulmaria 13 i 15(+), Inula britannica 6(+), Juncus effusus 11(4-). Myosoton aquaticum 1(+), Potenłilla erccta 12 i 15(4-), Alopecurus pratensis 15(+), Cirsium canum 13(4-), Cirsium palustre 6 i 13(4-).
Deschampsia caespitosu (nr 14 — Deschampsietum caespitosae) i Holcus lanatus (nr 15 — Holcetum lanati).
Podobnie jak zespoły szuwarowe, również zbiorowiska trzęślicowe z rzędu
Molinietalia występują przy górnej amplitudzie potrzeb wilgotnościowych.
98
Dominik Fijałkowski, Monika Goś T a b e l a 2Numery zespołów 10 11 12 13 14 15
iPokrycie zarośli (b) % * ! 1 3 ! 4 I T i
IZwarcie roślin zielnych (c) % 9 10 o 9 o i 10 1 10 1
10 9 10 10 8 10 ,0 10 io i o 9 8 8 0 8 ! (Pokrycie mchów (d) % * * * I 3 1 1 * i 4 ! i 4 1 * 4 1 4 1 i ♦
i * 4 * 4
jPoziom wody gruntowej cm r i40 150 120(150 NOi 180: 120j 200 120 100 90 80 100 .20 200.100 70 .20 ; IM) 200 180 NO ro (Nr zdjęć fitosocjologicznych 16 17 18 19 i 20i 2‘ i 22 24 25 26 21 28 29 30 31 33 34 "36 37 38
Drzewa i krzewy:
Frangula alnus i. 2
i - H
Salix cinerea 1
i
j&j/ór nigricans 1 4 - i
i ,Sahx rosm annifoha
1 . 1 4
L Gatunki charakterystyczne i wyróżniające zespoły z klasy Wolinio-Arrhenatheretea
9. Epilobium hirsutum i
i
JO. ALolinia coerulea 3 8 8 6 5 1 3 1 4 4 3 4 . . .
JO. G entianapneum onanthe * 4 j
\1J. Cirsium oleraceum 5 8 6 +
.. . .
i
( // . Polygonum historia r i- r r
J7 2. Cirsium rhmlare 4 3 * 4 8 6 6 2 !
\j3. Cirsium canum 1
....
4 r ~ • 4 • • 8 5 7 !
\14. Deschampsia caespitosa 4 4 1 4 4 4 + 4 1
....
4 ó 6 1
i (75. Holcelum la na t i
AJolinietaha:
\Angelica sylvestris
- -
— ...
—
—
—
— -
--
— — .. . •
..
• - +
• i
+
• -r".. -
1 ....
4 1 * 4
• ' S 1 ' i
i
Cirsium palustre * n
C limacium dendroides * * * + 1 * + 1 4 4 1 • i
Eąuisetum palustre ■ 4 4 4 i
Galium uliginosum + + i
Juncus conglomeratus *
J . + -
i
Lotus uliginosus 1
( . . .
4 4
Lychnis ffos-cuculi ł 4 1 « ♦ 4 4 i
Sanguisorba officinalis 4 ■ 4 4 4 1 * *
Selinum carvifolia 4 1 4 4 4 4 4 1
Lythrum salicaria 4 * 4 1 4 4 4 1 4 1 4 4 1 4
Veronica longifolia 4 4 4
Caltha palustris 4 4
Juncus articulatus 4 ♦ 4
M yosotis scorpioides 4 4 4
Filipendula ulmaria * 4 4 -
Faleriana officinalis
J
4
4 . i
Succisa pratensis
1
" 1
J *
. . . J
4 4 1
Zmiany szaty roślinnej torfowiska węglanowego Sawin...
99
Ciąg dalszy tab. 2 — Table 2 continued■Nr zdjęć fitosocjologicznych ló 17 IR l« ! 20 21 22 23 24 25 26 2- 28 2<ł 30 31 32 33 31 35 36 3" 38 39 M olinio-Arrhenalheretea:
L
[Alopecurus pratensis l 4 ■r
L
'fe stu c a rubra * 1 1 2 1 4 4 1 1 4 4 2 1 2 1 2 2 i 2 3 1
\Poa pratensis * + 4 1 4 1 1 2 1 2 2 1 3 2 I 1 2
3
7 2 ■łCampanula patii la 4 4.
Cynosurus cristatus 1 L *
Festuca pratensis 1
L
4 4
\Achillea millefolium * 4 2 4 1
Taraxacum ojficinale 4 + 4 4
Galium mollugo 1 4 4 4 1 1 1 1 4 1 4 4 4
Dactylis glomerata 1 2 4 4 4 +
Centaurea jacea
Ranunculus acris 1
1
♦
+
♦
- - - - — ■ rPrunella vulgar/s 4 + * 4
Anthoxanthum odoratum 4 + 1 1 * 4 4 4 4 * * 1 4 4 1 • r 'l 4 I j
Cardamine pratensis • r r - 1
'Leontodon hispidus 4 4
_ !
•Rumex acetosa 4 4 4 4 4 i
'Trijolium pratense - ... - 4
; 1'eronica chamaedrys 4 4
I
[Lathyrus pratensis 4
. J i
•Galium boreale ....
4 * " 1 1
\Geum rivale ■ F 4 — i
\lnula britannica 4 4
+
\lm da salicina 4
■
J
Lysimachia vulgaris * 4 4 4 4 4 4 4 4 * + ,
Phieum pratense 1 4
i
Acrocladium cuspidatum * 2 1 1 4 1 4 1 4
(Bryum caespiticum 4 * • 4 4 4
i Cerastium holosteoides
i
-
.. .J
4 4 4 - 1
i Gatunki towarzyszące:
a) rośliny synantropijne:
Cardaminopsis arenosa 4 + 4 4
Arctium tomentosum
Calamagrostis epigeios 3
1
t 4
+
♦ -
Carduus crispus *
Cirsium arvense 4 1 4 1 4 4 1 4 4 4 4 4 4 4 i
E upatonum cannabtnum 3 1 1 3 4 3 1 2 4 4
Galium aparine
____
4 J
4 1
100
Dominik Fijałkowski, Monika Goś Ciąg dalszy tab. 2 — Table 2 continuedNr zdjęć fitosocjologicznych 16 17 18 19 20 31 22 23 24 2? 26 27 28 29 30 31 32n13 34 35 : 36
1 * s
Potentilla anserina h l
■ 4r
I 1
Eanunculus repens 1 ♦ * 1 ♦' 1 ' 1 ■ .. " i
Urtica dioica
___
1 + * 4 i 4 i !
i
Carex hirta * * * * ♦
i *
Epilobium palustre *
_
4 4 4 1
1
b) inne grupy roślin: 1
Carex acuta * * *
Lycopus europaeus * * * r r
1
Phragmites australis + 1 4 1 1
i j
Stąd ich siedliska ulegają silnemu przesuszeniu, rozkładowi torfu i jego mur- szeniu. Efektem tego jest postępująca eutrofizacja i wkraczanie chwastów.
Ogólny ich udział w zespołach sięga 30% łącznego składu roślinności ziel
nej. Niektóre zdjęcia zbliżają się w ten sposób do zbiorowisk z panującymi zespołami synantropijnymi zestawionymi w tab. 4 i 5.
C. Z e s p o ły łą k o w e z r z ę d u Arrhenatheretalia
(tab. 3, zdj. 40-53)Łąki kośne reprezentowane są przez 4 zespoły. Zajmują one nieco wilgot
niejsze siedliska (średni poziom wód gruntowych przy 130 cm) niż zbiorowi
ska z rzędu Molinietalia. Zespół Arrhenatheretum medioeuropaeum (nr 16) nie jest jednak układem naturalnym, lecz sztucznym, powstałym na skutek wsiewu Arrhenatherum elatius, Dactylis glomerata, Phleurn pratense i Fe- stuca pratensis. Naturalny charakter ma Poo-Festucetum rubrae. Powstał on na skutek degradacji łąk zagospodarowanych. Ma dość duże znaczenie paszowe, chociaż dostarcza mniej siana niż zespół rajgrasu francuskiego.
Naturalny charakter mają jeszcze inne 2 zespoły: Anthyllidi-Trifolietum montani i Lolio-Cynosuretum. Wykształciły się one głównie na obrzeżach torfowiska przy niskim (ok. 2 m) poziomie wód gruntowych. Pierwszy wy
różnia się alkalicznym podłożem i występowaniem roślin siedlisk wapien
nych. Drugi zespół ma szeroką amplitudę ekologiczną i znany jest jako pa
stwiskowy. Ma on bardzo duże walory zdrowotne i smakowe dla zwierząt, chociaż produkuje stosunkowo mało masy organicznej. Ponieważ na torfo
wisku Sawin zespoły łąk kośnych wykształcają się również przy górnej am
plitudzie wymagań wilgotnościowych, podłoże jest przesuszone, ulega mur- szeniu i atakowi chwastów. Ich udział w poszczególnych płatach sięga po
nad 30%.
Zmiany szaty roślinnej torfowiska węglanowego Sawin. . .
101
T a b e l a 3Numery zespołów 16 17 18 “ 19 1
Pokrycie roślin zielnych (c) % . ' ____ __________
10 10 10 9 10 10 9 0 10 10 9 9 10
Pokrycie mchów (d) % + + * 4 4 4 4 + 4 4 4 4 + 4
Poziom wody gruntowej cm 120 110 120 120 120 150 150 170 100 120 200 120 170 100 N r zdjęć fitosocjologicznych 40 41 42 43 44 45 46 47 48 4Q 50 51 52 53 [Gatunki charakterystyczne i wyróżniające zespoły z klasy M olinioArrhenatheretea:
16. D actylis glom erala 1 1 2 1 1 5 7 4 1 1 !
16. Arrhenathcrum elatius l 2 1 4 1 4
16. Phleum pratense + 2 - 1 1 2 1 3 4
16. Festuca pratensis 1 2 + 1 2 +
16. Brom us mollis 4 * + 4 -f 4
16. Geranium pratense 1 +
16. D aucus carota ►
1 7 Festuca rubra 2 2 1 2 2 ♦ 1 3 4 2 1 1 1 2
17. Poa pratensis 2 2 2 1 4 2 "i" 5 1 1 2 3
18. Anthyllis vulncraria .... 4 4 4
Trifolium montanum 1 1
[18. G alium boreale 5 6 8
tĄrrhenatherion elations:
\Campanula p a tu la 4 4 + 4 * V
G alium mollugo 4 4 2 6 5 1 + 3 4 1 4 4 4
Knautia arvensis
\Pastinaca sativa 4
bllopecurus pratensis 4 2 +
\Taraxacum oflicinalc + 2 * i
Trifolium repens 1 *
Heracleum sphondylium
19. Belhs perennis 4 4 4 4
19. Cynosurus cristatus 4 t 4 4 4 i 1 2
\19. L o l tum perenne 1
+ 4 2 i 5
i 19. llanunculus sardous 4 4 4
\Cynosurion:
Briza media 4 4 4 4 i 2 1
Luzula capmcstris 4 4 2 1
D ianthus deltoides 4 4
A rrhenatheretalia:
Achillea millefolium 4 ł * 4 1
C hrysanthem um lecanthemum 4
Anthoxanthum odoratum 4 4 4
...
1 L_.
4 4
L
4 I 4 2 2
102
Dominik Fijałkowski, Monika Goś Ciąg dalszy tub. 3 Tablo 3 continuodN r z d j ę ć f i t o s o c j o l o g i c z n y c h 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53
M ohm o-A rrhenatheretea:
Angelica sylvestns ■* 4
D eschampsia caespi losa 2 2 + 1 3 + * * * 4 ♦ ł 1 4
Lysimachia vulgaris «• + 4 4 4
Climacium dendroidcs * * * * ♦- +
Cirsium rivulare * ł ♦ +
Caltha palustris * 4
H olcus lanatus * 1 1
Polygonum bistorta * ♦
Sanguisorba officinalis * *
Equisetum palustre + * * *
l.x>tus uliginosus *
Succisa pratensis 1 4
M ol i ni a coerulea 1 1 + + * 3 3
Ccrastium holosteoides + 4 + i *■ i
P ru n d la wdgaris 4 4 *
Trifolium pratense < ł
Rum ex acetosa + + + + + + +
la leria n a officinalis * +
Ccntaurea jacea * * 1
Ranunculus acer * *
Cardamine pratensis *■ +
Euphrasia rostkoviana
___
*
Lathyrus pratensis
Cirsium canum r •
Cirsium oleraceum
Calliergon cuspidatum + * 4 4 4
Campyliu m chrysophyllu m + + + + * + 4
Cirsium palustre +
F.pilobium palustre + + +
Filipendula ulm ana + ł +
Galium praecox + ł +
Geranium palustre *•
Geum rivale 4 + + *
/nula bnlannica 3 + + *
Leontodon autumnalis
Selinum canńfolia h 1 ♦
Zmiany szaty roślinnej torfowiska węglanowego Sawin...
103
Ciąg dalszy tab. 3 — Table 3 continued48(+), Eąuisetum aruense 45(4-), Phragmites australis 48(3), Potentilla erecta 48 i 50(4-), Ranunculus polyanthemos 49 i 51(4-), Veronica chamaedrys 41 i 53(+).
D. Z b i o r o w i s k a z k la s y Molinio-Arrhenatheretea z d o m i n a c j ą c h w a s tó w
(tab. 4, zdj. 54-71)
Wkraczanie chwastów na łąki uprawne związane jest przede wszyst
kim z silnym przesuszeniem podłoża torfowego. Poziom wód gruntowych kształtuje się średnio na głębokości ok. 150 cm, podobnie jak przy zbiorowi
skach z klasy Molinio-Arrhenatheretea. Powoduje to przesuszenie wierzch
nich warstw gleby, eutrofizację i murszenie torfu. Powstałe po wypadnięciu traw luki zajmują rośliny synantropijne (chwasty). Najbardziej uciążliwy charakter mają skupienia klującego ostrożenia polnego i pokrzywy. Wpraw
dzie jest ona rośliną leczniczą, ale wykruszającą się w sianie. Leczniczy jest także podbiał i w tych celach mógłby być wykorzystywany. Zwarte kobierce gęsiówki są wprawdzie też lecznicze, ale nie chwyta ich kosiarka ze względu na niski wzrost. Zabezpiecza ona rozpylany torf przed wywiewaniem i stwa
rza warunki do rozwoju niskich traw. Jednak dominacja traw uniemożliwia korzystanie z łąk w celach zarówno pastwiskowych, jak i produkcji siana.
Kilkusethektarowe łany łąk pomelioracyjnych zostały zamienione na cał
kowite nieużytki gospodarcze. Zawartość w nich chwastów, sięgająca 80%
roślin zielnych, uniemożliwia uzyskiwanie jakichkolwiek użytków gospodar
czych.
104
Dominik Fijałkowski, Monika Goś T a b e l a 4Numery zespołów 20 21 22 23 1 24 25
Pokrycie roślin zielnych (c) % 8 8 8 9 9 9 8 8 8 9 9 8 8 9 9 9 8 o
Pokrycie mchów (d) % * * * * 4-
120 120 150 190
4
200 200
4
160 160 i:o
4
130 160 120 150 Poziom wody gruntowej cm 170 120 120 130 120
N r zdjęć fitosocjologicznych 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 6S 66 67 68 6“ 70 71 a) Rośliny synantropijne:
20. Cirsium arvense 7 6 6 5 5 3 4 4 m 1 4 1 4 2 4 2 ‘i
1
\21. C arduus crispus 7 7 i 1 4 1 4 ■ ■ i
22. C ardaminopsis arenosa 9 1 1 4 1 ... - q
\23. Tussilago fa rfa ra * 4 4 4 7 8
8 i • 1
<1
24. Potentilla anserina 1 2 1 i 4 4
25. Urtica dioica 1 2 1 1 1 1 4 2 i * 1 4 5 5 2 1 1 1 i
C alam agrostis epigeios 1 1 4 1 2 1 3 4 — 1
1
Ettpatorium cannabmiim * + * * 3 3 1 “ 1
1
\Galeopsis pubescens
4 > + 3 4 4 1 1
\Galeopsts tetrachit ♦ 4 i 4 4 i
- 1
Galium aparinc 4 3 4 i t i
Melandriitm album 4 4 4*1
L
O donliles rubra * * • 4
\Polygonum lapathifolium 1 4 4 1 4 3
Sonchus arvensis 4- 4 4
\Sonchus asper 4 4 -
Tripleurospcrmum inodorum 4 4 4 --1
b) Gatunki charakterystyczne i wyróżniające z rzędu M olinielalia: i
\Cirsium palustre ♦
Cirsium ole race urn i 4 4 ■ ł i
rhndarc + + * 4 4 1 i
C irsium canum + 4 4 4
[Climacium dendroides 4 * * 4 4 4 i
\l3eschampsia caespitosa 4 4 4 4 * 4 4 4 1 4 l 1 4
Epilobium paluslre 4 4 4 4 4 4 4 4
- i
Equisetum palustre 4 4
Eilipcndula ulmaria 4 4 4 4 4 + 1
lanatus 4 4 4 4 4 1
\Galium boreale ł 4
Ga//K,M uliginositm * 4 J
[Geranium paluslre 4 4 4 i
- i
1
—
4-
j/j 'simachia \ndgaris + ł + 4 4 4 * 4 *
\Lychnis flos-cuculi + 4
•
*
\I.ythrum salicaria 1 4 1 4 1 1 4 4 4
\M olim a cocru lu a 4 4 4 1 1 4 2
[Sanguisorba officinalis * *■ U
Ciąg dalszy tab. 4 Table 4 continued
Nr zdjęć litosocjologicznych j 54 j 55 j 56 j 57 J 58 j 59 J 60 j 61 j c) Gatunki charakterystyczne i wyróżniające z rzędu Arrhenatheretalic
62 l 6 3 j6 4 j6 5 jóóT67 168 | I
69 j 70 T 71 1
Alopecurus pratensis * 4 4 4 4 4 4 4 4
+ i
Arrhenatherum elatius 4 -t- + 4 4 4 4 i
Belhs perennis 4 4 i
Brom us hordaceus * 4 4 4 *
Canipanula patula 4 4 i 4
Cynosurus cristaius 4 4 '' . ' j
D actylis glom erata 4 2 4 4 4 + i 4 4 4 4 4 i
Festuca rubra 2 1 2 4 1 2 1 4 l 2 2 2 1 1 1 4 1 4
G alium mollugo * 4 4 1 3 4 1 l + 4 4 4 4
G eranium pratense 4 4 4
Lolium perenne 2 + 4 4 4
Poa pratensis 1 2 2 2 4 1 1 2 l 1 1 1 2 2 I 1 - 4
Taraxacum officinale 4 4 4 4 4 1
. J
Tri/blium repens * 4 + * + 4 i
id) gatunki charakterystyczne i wyróżniające z klasy Molinio-Arrhenatheretea I
\Anthoxanthum odoratum
1 _______ ..
1 1 1 1 1 4 1 + 1 I 1 4 1 4 1 i )
lAchillea millefolium + + + * 4 1 1
1
\Cardamine pratensis + 4 4 I - - ,
fe r a s tiu m holosteoides 4 + 4 4 4 4 4 ■ j
\Euphrasia rostkoviana ♦ + ł
f i
[Festuca pratensis * 4 1
\Lalhyrus pratensis 4 j
.Leonlodon hispidus 4 4 1
i
\Phleum pratense 1 1 4 + + 4 4 4 4 4 4 4 ' i
•Plantago lanceolata 4 + 4 4
\Poa tririalis 4 4
\Ranunculus acris 4 • 4 4 4 4
\Rhinanthus m inor 4- 4 4 4
\Trifolium pratense 4 4 4 4
{Picia cracca 4 4 4 4
L - J
\Geum rivale 4
hritanmca 4 4 4 4 4 4
1 j Se) Różne grupy roślin:
^Lcontodon autumnalis
!
4 4 4 r 4 r i
! 1
\M alachium aąuaticum 2 1 3 !
[Phalaris arundinacea L_
2 1 1 1
i Peronica cham acdrys 4 4 4
\Ranunculus repens + 4 4 4 4 1 4 4 1 j
[Galium palustre 4 4 4 4 2 ł
\Calliergon cuspidatum * 4 + 4 4 4 4 • 4
\Bryum caespiticum 4 4 4 + 1
.... J
Gatunki występujące 1 i 2 razy: a) Arctium tomentosum 61 i 63(4-), Solidago gigantea 64(+), b) Angelica sylvestris 69(4-), Epilobium hirsutum 65(1), Hypericum perforatum 59(+), Succisa pratensis 59 i 61(4-), e) Carex gracilis 67(+), Eąuisetum flwiatile 67(4-), Potenłilla erecta 63 i 66(+).
106
Dominik Fijałkowski, Monika Goś T a b e l a 5Numery zespołów 26 27 28 29 30
Pokrycie roślin zielnych (c) % 9 9 8 9 9 9 9 9 9 9 9 9
Pokrycie mchów (d) % 4 + 4 4 4 + 4 4 4 4 4 4
Poziom wody gruntowej cm 190 200 180 190 80 200 90 200 200 180 190 200 Nr zdjęć fitosocjologicznych 72 73 7 4 7 5 76 77 78 79 KO 81 82 83
a) Gatunki charakterystyczne i wyróżniające zespoły z klasy Epilobietea angustifoliii:
26. Rubus idaeus 9 6 4
27. Calamagrostis epigeios 6 2 1
Epilobium angustifolium 4 4 4
Senccio sylvaticus 4 +
Rubus caesius 1 4 *
b) Gatunki charakterystyczne i wyróżniające zespoły z klasy Artemisie/ea:
28. Eupatorium cannabinuni 1 7 5 7 7 3 1
29. Solidago gigantea 8 7
Artemisia vulgaris 4 4
Carduus crispus * * *
Rum ex obtusifolius 4
(Jrtica dioica 1 4 1 ♦ 4 4 4
Silene alba 4 4
Berteroa incana 4 4 4 4 4
c) Gatunki charakterystyczne i wyróżniające zespoły z klasy Plantaginclea maioris:
Lolium perenne 4 4 4 3 1
130. Potentilla anseńna
4 4 1 4 4 1 • 2
Agrostis stolonifera 4- 4 4
Capsella bursa-pastoris 4 4 4
Planlago lanceolata + 4 4 1
Plantago maior 1 4 4
Prunella vulgaris 4 4 1 4 1
Ranunculus repens 4 1
d) Gatunki charakterystyczne i wyróżniające z rzędu fifolinietalia:
Cli maci u m dendroides * 4 4 4 4
D escham psia caespitosa 4 4 4 4
Epilobium palustre ♦ +
H olcus lanatus 1 +
Lysim achia mdgaris 4 4 4 4 4 1 1
Lychnis flos-cuculi * 4 4
Lythrum salicaria + 1 + 4 4
Molinia coerulea * 1 3 4
Succisa pratensis 4 4