I. TBoru,ą I METoDoLoeu reo,ąŃ EKuLqGICZNu-KRAIqBRAZuWYCH

I. TBoru,ą I METoDoLoeu reo,ąŃ EKuLqGICZNu-KRAIqBRAZuWYCH

Andrrcj RICIILING

?ak|ad

Geoeko|ogii

Wydziału Geografii

i Studiów

Ręiona|nych

Uniwersytefu

Warrzawskięo

Rozwfu znÓwxowłżorw

-

UToPIJNA IDEAcZY REALNA szAI\rsA ?

Rozwój zrównowazony (sustainable developrnent), to termin' który w ostatnich latach

zrobił

oszałamiająpą karierę. Jest

dziś

używany

powvechnie przez

specjalistów,

a

^I,akirc

figuruje w języku potocznym' gdzie odmieniany ^jest przez wszystkie

przpadlo.

Koncepcja rozwoju zrównoważonego utożsamiana jest

z taĘ

^formą eksploatacji

veroko

rozumianych zasobów natury, która pozwala na zaspokojenie obecnych

i przyvłych

potrzeb społecznycĘ a|e nie prowadzi do degradacji eksploatowanych systemów

i

ich otoczeńa. Akceptacja takiego

załolżeńa provtadzić musi do ograniczenia wykorzystańa zasobów przyrodniczych i

narzucenia odpowiednich wzorców konsumpcji.

Przycz1.ną popularności założeń rozwoju zńwnoważonego jest posępująca degndacja środowiska przyrodniczego. obserwowana zarówno

w skali

lokalnej, jak

i

wyruźna

w

skali globalnej. Degndacja t^

w,raża

^{się przede}

wvystkim w

wyczerpywaniu zasobów surowco- wych nieodnawialnych, nadmiernej eksploatacji zasobów odnawialnych

i zaniqzyuczetiu

nafuralnych ekosystemów @olmer, Gabel' opschoor 1996).

Degradacja środowiska

przy'rodniczego

jest efeltem indywidualnych dffiyzji

uĄ[kowników środowiska.

Deązje

te są bardzo często racjonalne z

pulcu

wir{'enia danego uzytkownika'

ale

szkodliwe

w skali całych

społeczenstw. Koncepcja rozwoju zrównowa- żonego jest też sĘmulowana przez globalne zagro'żnnia, takie

jak

kwaśne deszcze,

,,dzi:ra

ozonowa'',

czJ

rosnącil zavtutość

co w

atmosferze. Wszystkie te zagroilenja są skutkiem działalności

gos@arczej

człowieka, stąc coraz częściej kwestionuje się isniejące załgŻr;nia w

&ifuirue

gospodarowańa Zasobami

prarrody. Na Ętyczny

^stosunek

^do

realizowanych obecnie systemów gospodarczych rłpł1rra również glębokie przekonanie, że wiele programów rozwojorłych zakończyło się niepowodzeniem' jak

chociazĘ

^program walki z pustynnieniem.

Firor

⁽¹⁹⁹⁴⁾

pr4pomina

dominujący

rł rołnictwie trajów rozwinęrycłr

proces łączenia

mĄch

gospodarstw w

Óźe

kompleksy rolne,

co

związane

Ęo ^z

postępującą mechanizacją obróbki ziemi. Efektem było

zmniejvenie

liczby ludnosci zatrudnionej w rolnictwie i spadek kosztów wytwarzania żyrvności, ale równocześńe pojawiło

sĘ

paradoksalne

zjawi*o

ograni- czania konsumpcji. Procesem towarzysząpłm

Ęa

bowiem migracja drobnych farmerów do miast' gdzie często osiegali oni dochody niewystarczające na zakup produktów, wytwauanych niegdyś przez siebie.

A. RICHLTNG

W wielu

krajach podejmowane

są projelcy

mające

na celu

wypracowanie strategii rozwoju zrównoważonego. Warto wspomniec

o

projekcie

,lrównoważona przyvłość

^Repu.

bliki

Czeskiej

i

Słowackiej''. Program ten realizowany

Ę

^{w |atach}

^{l99l -}

^{1995 przez.}

^zesfi

złoŻony z przedstawicieli 15 uniwersytetów

i

insqfutow naukowych Czech

i

Słowacji. W jego ramach opracowany

zŃał

zeslaw map obejmujący zarówno an^1izę wszczegolnych ^geokom- ponentów,

jak i

ocenę stabi|ności

i

produktywności terenu,

a

takŻe propozycje zrówno- ważonego wykorzystania zasobów przyrodniczych (Novacek' Meder|y 1995).

Powvechne, zwłaszcza

w

krajach

o

w}zszym poziomie rozwoju. stają

się

fula|arua mające na celu złagodzenie negat'Ywnego

wpłrvu

człowieka na

pł.zy'r@.

W1razają się one

@olmer, Gabel' opschoor 1996) w obowiązku seglegowania śmieci, opodatkowaniu towarów

(i form działalności)' tłpĘwających degrafująco na stan środowiska

przyrodniczego, promowaniu

inwesĘcji

przyjaznych środowisku, wzroście cen surowców

i

opłat

za

emisję

zanieczyuczeń. Coraz częścĘ

zagadnienia przyrodnicze

są

rozpatr}nvane

w

kategoriach ekonomicznych i traktowane na równi z innymi zmiennymi rządzącymi procesem rozwoju.

DÓry

przykład zależnolści strukfury

i

sposobu funkcjonowania krajobrazu od procesów społecznych i gospodarczych (rys.

l)

zoslał zawaIty w pragy di Castńego i Hansena (1992).

Rys. l. cztery

stadia krajobrazu

Francji kvtałfujące

się ^pod wptywem czynnikow ma}ro- ekonomicznych (wg di Castńego,

lŁnsena

1992). objaśnienia w tekście'

RozwÓr znÓwxowAzot.ry'...

htyczył on

terenu

Francji, ttóra

tralcowana jest

jako

paltstwo reprezentatywne

da Unii

Europejskiej. Przykład ten

był

ostatnio po\rytarzany przez

wielu

autorów.

W

Po|sce

po

raz

pierwgy

ukazał się drukiem,

w

rozsze|zonym wydaniu ,'Eko|ogii

KĘobrazu''

fuc.łrlinga

i

Solona (l996). _{Komentarz do}

rysunb

^{w cytowanej}

prblikacji Ęł

nasępująry:

l.

Górna, lewa czę'ść rysunku przedstawia tradycyjny krajobraz antropogeniczny

z |ięnymi żywopłotami

(bocage)'

dominującymi w wielu regionach Francji przez stulecia.

Poza wysokimi walorami estetycznymi,

trajobraz

t€n charakter}zuje

się wysoĘ

ńżrrorodnością

biologiczną co jest

efelr1em

zńżńcowania upraw i

^znacznego zagęszczenta ekotonów, spełniających m.in. rolę korylarzy.

Z pnktu wi&enia

panujących warunków ekonomicznych

i

społecznych' przedstawiony _system uĄltkowania ziemi może

Ęć

^{uznany z'a} zrównoważony.

2. Górny,

pravy

rysunek pokazuje zmianę użytkowania, która dokonała się 25-30 lat temu ^(w

rzeg}rriśosci chodzi o *ydarzenia z przd 30-35 lat pońeważ |$iążka di

Castriego

i

Hansena lkazała się w 1992 r.). Zmianę tę ęowodowĄ warunki rynkowe w Unii

Europejskiej. Najbardziej

opacalnym

sposobem gospodarowania

stała się

uprawa zóżL, prz'eznaczonych

w

większości

na

ekspoń.

Ten rodzaj

upra}vy, przewziajpca wówczas na terenie Francji, lYymaga dostawy dużej

ilości

energii (nawozy, pa|iwo

i in.) ijest

wyraznie

agresFilny wzgl@m

środowiska.

Jego efellem jest erozja g)eb, zaneczyszczeńe

wód gruntowych

i

eutrofizacja wód

powierzchniowych

Różnorodność

biologiczna

(zaró*no

w

obrębie gafunków uprawnych'

jak i dziko

_Zyjących)

obnĘła

się

dramatyczńe,

zarówno

z

powodu

zmniejvenia zróżnicowania

warunków

śro&wiska' jak i

stosowania cięzkiegp

spŹętu'

chemicznych środków ochrony

oraz

nawożeńa' Przedstawiony system gospodaro- wania zacz.ął się zmieniać około

l0

⁽ 15) lat temu w zwią.zhr

z

nadprrc&kcją zboża i

obniżĘ

jego _ceny.

3. Dolny, lewy rysunek przedstawia ^teren porzucony

prze

rolników. Regeneracja roślinności prowadzi

do powstańa gęsĘch zarośli. Złłiększa się

produkqia biomasy

i

różnorodność biologiczna, ale ńwnocześnie qrzrasta zagrożenin pożarami, zwłaszcza na potudniu Francji.

Tereny charakterrzują się również małą prrydatnością do *ykorzystania rekreacf nego.

4. Do|ny, prawy rysunek to krajobraz, klóry może

Ęć

^{określany jako} zrównoważony |ub

bliski

tego stanu. Gęstość za|udnieńa

jest

niewielka. Ludność wiejska spełnia równocześńe rolę producenta

ży*nosci

(uprawa

owoów,

ekśensyvma hodowla

Ęda,

^{proÓtkcja serów)}

ⁱ

^rolę

ochronną w Śosunku do ^przyrody' z

równoczesną

promocją aktylvnosci

relcearyjnej mieszkańcow miast

w

ekosysternach typu parkow€go.

w tak

uksztaŁorłanym krajobrazie ekotony są |iczne, a różnorodność bio|ogiczna

&za.

Na|ezy podkreślić, że w krajobrazie tego typr produkcja żywności jest nastawiona na jakość _a nie na ilorft.

W opisie rysunków dwukrotnie moina zna|eźć stwierdzenie, że przedstawiony _stan ma charakter zrównoważony.

Czy

tak jest rzecrywiście ? Zrównowazenie jest tu rozpatrywane

z

punktu widzeńa interesow człowieka, a nalezy pamiętać, że pomiędzy potuebami gzłowieke

i

,,interesem''

przyroiy

istnieje

konflil.t z

założLenia.

Tylko

nafuralne systemy

przyrodniee

rozwijają

się w

sposob

w pełni

harmonijny

i

^znajdują

się w

stanie równowagi. Znanę

i

powvechnie akcepowane jest założenie, że układy nafuralne funkcjonują

w

sposob na1tar.

dziej

efektywny. Łatwo dowieść,

że

początkowe

i

końcowe stadium rozwoju krajobrazu,

z

prary

di

Castiego i Hansena, nie jest w tym sensie zrównoważone. W warunkach eksp|oatacji zasobów nafura|nych

i

emisji

ńŹnorakich

zanieczyszczeĄ funkcjonowanie systemu krajobra- zowego jest zablrzone, a w procesie przedstawionych zmian obecne

Ę

^{elementy degndacji.}

;

l0 A Rffi^G

Można zatem stwierdzić'

lę rtqy _{n &}

czyruenia nie tyle z rozwojem zrównoważonym, ile

z

działaniami zmierzającymi do zmniejszeŃa Śopłria ńezrównorważeńa laajcbrazu.

Nie umniejva to w niczym znaczenia

działń,

o których

Ęa

mowa we wstępnej części

niniejvego

tekstu. Głównym zadaniem stojącym obecnie przed prryrodnikami jest zmiana ,'eksp|oatacyjnego'' podejścia

do

prob|emów śIodowiska

i

propagowania

na rz€z

^zmiany,

dominującego w świadomości społecznej, założenia, że ,'więcej'' jeŚ ^zawsze czymś lepszym

niż ''mniej".

^Potrzebna

jest

właściwa

eólkacja

ekologiczna, popu|aryzująca ograńczenie

zĘdnej konsumpcji' bardziej

efektywne

i

wie|okrotne wykorzystanie

dobr

^przyrod'v

i

zwiękwenie wykorzystania zasobów odnawia|nych.

w ska|i globalnej $órmym

^prob|emem

jes ograniczenię

nadmiernego wzrostu

ludnosci i

zapewnienie środków

na o@wiednie działania. Kraje

słabo rozwinięte mają znacznie więcej trudności

z

wdrożeniem nowvch zasad stosunku człowieka do dóbr przyro.

dniczych

nŹ

kraje o wysokim poziomie gospodarczrym. chociaż to właśnie one

ponovą

winę za pojawienie się większości zagroŻeń

(Firor

1994). Jest zrozumiałe . ż'e kraje

biedniejve

też

muvą

mieć prawo do rozwoju' stąą przynajmniej w okresie przejściow1'm,

niezĘdne

wydają

się działania

proeko|ogiczne,

w skali

globalnej

i

kontynentalnej, finansowane

pnez

kraje wysoko rozwinięte. Działania te są stymu|owane pn.ez katastrofiane prognozy' jak

chociazĘ

przltwzon^ w pracy Fo|mera, Gabela

i

oprchoora (1996). Autorzy

ci dowodzą

że obecnie

około 40%

światowej produkcji biotycznej

jeś

zużywane

pn'ez |udzi.

natomiast według szacunków na 2 030 r. odsetek ten sięgnąć może i 80oń. Przy|muje się również, że do 2 050 r.

liczba ludnosci podwoi się, co przy

obecnych założeniach

p,iąp;ać powimo lO-kotne

zwiększenie produkcji przemysłowej.

LITERATURA

di Castri F., Hansen

A.

^J-, 1992 - The Ewironment and Development Crises as Detetminants of Landscape Dynamics. _fw.'| }Iansen

A.

J., dt Castń F. (red.) - Landscape Boundries' Ecologica| Studies ^92, Spńnger Verlag.

Firor J., |994 - Zmieniająca się atnosfera. Jeszcze jedno w1nwanie dla cywilizacji.

(tłumaczenie

z

^{język^} angielskiego W. Lenart).

Wyd

Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa.

Folmer H., Gabel L., opscłroor

H.,

|996 -

Eknomia

środowiską i zasobóv naturalnych, (tłumaczenie

z

jęryka angielskiego T. Zy|icz). Wyd" Krupski

i

S.ka.

Novacek P., Mederly P., 1995 - Czech and Slovak Studies of Susainable Development.

Ekologia (B ratislava) l/95, Supplement.

Richling

A., Solon 1., 1996 - Ekologia Krajobrazu (wyd. 2).

PWN, Warszawa

^,;::

Krzysztof H. WOJCIECHOWSKI

.

Insrtyfut Nauk o

Zjemi

Uniwersytefu

Merii Cuńe Skldowskiej' I,ublin

i.

HARMoNIA IG,AJOBRAZU JAKO CEL EKOROZWGIU

Koncepcja ekorozwoju, jako konsekwerrcja zainicjowanego na

Konferencji Sztokholmskiej '.Programu Srodowiskowego Narodów Zjednoczonych"

(INEP)'

rozwińęta

w

Raporcie

Komisji Rozwoju i

Srodowiska (Bruntland

Repoń

1987),

wyraźnie

poo<resla konieczność zrównoważeńa działań ukierunkowanych na zaspokojenie potrzeb ludzkich,

z

moŹ|iwościami wykorzystania

zasobów środowiska. opr1a na tych założeniach

teońa zrównoważonego rozwoju (sustainable development) zoŚała pn11ętajako podstaworły kieru- nek działań

ludzkości

na konferencji w fuo de Janeiro

w

1992 r.

Traktując pojęcie zrównoważenia d}namicznie. przyjmuje się obecnie konieczny (lub pożądany) do osi4gntęcia układ

zńwnoważony,

^jako olrreślony

wprzez

^stan zrównowaŹenia procesow.

a nie stan

docelowy

(wilbanks

1994).

Ta

równowaga, dotycząca generalnie poduk|adór,r' środowiska: przy'rodniczego

i

pozaprzyrodniczego,

musi Ęć

analizowana na poziomie wzajemnych re|acji pełnego zestawu komponentów środowiska

wraz z

vkładami antropogenicznymi.

Ten typ ana|Ą' stanowiąc klasyczny

o}:rz'ar

bdawczy

ekologii krajobrazu,

powinien

doprowadzić

do

ustalenia

kryteńów

oceny

poziomu

uzy'skiwanych stanów zrównowaŹenia badanych procesow

i ukłaów. Bardzo przy&tne jest fu

^pojęcie

harmonii.

Próba głębszego rozważenia całego obszaru znaczeń pojęcia harmonii,

w

odniesieniu do lrajobrazu' wvnika z pojawienia się

i

stopniowego upowwechniania no*ych idei leząrych u podstaw

teońi i

praktyki ochrony

i

kształtowania lrrajobrazu'

Moina

uznać,

że

ideę te

w

pełni oddaje jedcn z podstawowych dokumentów' prz}'jętych przez

IUCN,

a dotyczących tra.

ktowania krajobrazu. Jest to tzw. Deklaracja

z lake Distńct (Lucas

1992)'

Dla

pełnre';wego zobrazowania

zmian w pojmowańu idei ochrony i

zagospodarowania lrrajobrazu warto prrytoczyć krótki zestaw cytatow z tej Deklaracji:

,,Krajobrazy

o

niezwykłej wartości,

piękności i

walorach pomawczych po.'łstały

w

wielu obszarach świato dzięki harmonijnemu wsftłdziałaniu ludzi z siłami

przyroĘ

^(..-). Dńęld nim

rozwinęĘ się i przetrwaĘ liczne specyjczne

ekosystemy

(.'.). Trwałe uĘtlrowanie

tych krajobrazów ^(...) pozwala

na

przetrwanie tradycyjnych wartości

i traĘcyjnych

^sposobów życia, na

ich

ewolucję w harmonii ze srodowishem (...)'

Co

^najwcrźni ej sze

'

^te kłajobrazy są

żyjącyni

modelami zróvnoważonego rozwoju

i

regionalnego wykorzystania zasobów' od którego zależec będzie przyszłośc ludzkości

i ^planety

^(...).

Ukazują że

możliwe

jest

takie

zapĄektowanie

stabilnych systemów'

które

zapewnią utrzymanie ekonomiczne,

które

są satysfakcjonujące

socjalnie i

duchowo' które zachowuj

ą

harmonię z

pnyrodq a

nadto są estetyczni e akceptowalne i zachowują kulturową tożsamośc społecmości ".

Dfugość tego cł'tatu usprawiedliwia nie Ęlko

^bogactwo

^treści Deklaracji,

lecz

'dolMn€n'owane'

ząsłdlńano zmi.enione, spojrzenie

pu'noonitow na cele,

sens

i zalces

I

I I

t2

K. WorcEcHowsKI

&iałari

^wobec krajobrazu'

Tres Deklaracji

obrazuje także

obgar

zaga&liefl wymagający ana|izy

' ^a

może krJtycznego przedefiruowanl"'

uk ry

^{badania, ocenv.}

ⁱ

^{działania wobec}

krajobrazów

o@wiadaĘ

współcześnie określonym celom. ^Spośród tych zagadnień ^pojęcie harmonii odniesione ^do krajobrazu wydaje się jednym z k|uczowych'

W

opisach

i

uaaanlacrr

r..io6.-o"y"t'

^{pojęcie harmonii} uĄ.tkowane

Ęło

^{od dawna}

chocpojmowaneimożliwedozdefiniowaniawróżnysposob.Zasadniczomoż.nawyróżnić

trzy koncepcje pojmowania tei

tatego.ii

^{(Bartels 196ó),} rozwinięte ^na gruncie metodo|ogii

i

zakresu badań geograficznych i ekologicznych ^. Harmonię krajobrazu można więc rozumiec jako:

l.

czysto estetyczny aspelc krajobrazu, pojmowanego jako sceneńa'

i. Jópi.'i aoJtońool' 'róilowa'enia,

perfekcji, mechanizmów samoregulacji w krajobra- zie pojmowanym jako geokomPleks

3. wzajemne dopasowanie, zestrojenie' cech środowiska przyrooniczego

i

sposobu jego wyko- rzystywania, zagospodarowania lub ochrony'

Dwiepierwvezwymienionychkoncepcjilurmońikrajobrazukorespondująbardzo

wyraźnie

z

dlYoma nurtami badań krajobrazówych: architektonicznotstet-vcznym

i

^przyro-

dniczym.

oceńający

^jakorkl krajobrazów

z ^prnktu

^widzenia

jego wańosci

estetycznej bardzo często ^postugują

się pojęcień

^harmonii,

jako kategońi

szczególnie

uiryteznej w

^relacjo.

."**i"

^istoty piękna przyrody, lub postrzeganej sceneńi (widoku).

W piśmiennictwię

,

zańesu

"*.yr."'-p"ię.i"

^harmońi

Ęło

wykorzyqlrvane ^od

bar&o dawnychc'aso*.chŃwydajesię'zetatategoriaestetycznazdoĘavczegó|neznaczeniew

okresie Renesansu' gdy posiuki.."ania miary piękna

i

doskonałości częslo koncentrowaĘ ^się na usiłowaniach okreśtenra wymiernych ^(nawót |iczbowo) proporcji i cech Zestrojenia elemen.

tówocenianejcałości(chocwgoiaosbckiego(1987),cytującegoProkopazCezarei'istotna

w

ocęńe

dosionałości ^formy

juz

_{u rchyłku} chrześcijańskiego Antyku). Kr}teria--tego zestro-

jenla

(oopasowania)

zrnieńały

się

z

ewolucją norm

i

poglądów estetycznych. WsŃłgzesna estetyta' )ajmująca się przede wszystkim badaniami efektów twórczości

aĘŚycznej,

^bardzo

dalekoodbiegpjącaodmetodologcznejiteor€tycznejjednolitości,uznajejednakmożliwośc badania

estetycznego

prękna natury wprzrł. poszukiwanie w niej ^pewnych

^całości

estetycznych,

ctraratteryzfficr' sió na.-oniinó'1'ra nądzonych rytmem, proporcją

ⁱ

,yńć..ią' &,,ac.ającyćn.ii,ovta"ą _'t.ulc*ą jM.orawski

^1980).

Zgodnie z

^poglądami

niektórych teoretyków

".,.ryń, *".nki.*

^{odczucia jakości} estetycznej postrze$nego krajo.

brazu jest jego

postrze$nie

'iontemplacyjne'', zajęcie ,,postalvy esteĘcznej'' (Gołavewska 1984). Uznając ^harmontę

l.-4ot.a'o . ^*Jt.go.'ę

^{z'łoinną oraz}

^uyrtźnie

^{z'a|eż'rą od gustów}

(ub

pog]ądów; estetycznycń oceniajaceg9

traj9b1z' ^{można tej} właściwosci

^krajobrazu nadawać różną wagę

." ^j,ocesie dny .luto'"i

krajobrazu (Wojciechowski ^1986). Bardzo

lnt"..,ują*

^{są tu, glęuoto} zakorzenione w

traĄcji

kulturowej, regułami ^sięgające wczesnego

średniowiecza, prawida uzyskiwania harmonijnego Zestrojenia

clementórv ^krajobrazu obowrązu1ące w vtuce ogrodniczej Dalekiego

w*!1!u

Gtoh ^1988).

Przyjmując ł.oncepc;ę

ńńonii sińllo

(1975), uznając

ją

za jedną

z

"cech jakościo-

wych',

warunkowaną

wysoĘ

oceną wspótwystępująq'ch, 'zestrojonych'' elementÓw' ^napo- tkamy na istotne

trudności;.;ń"jąd *uńĄ iaistnienia harmońi

krajobrazu ^na jęZyk

pojęc przyrodniczycn. roricepc1a sircetto wydaje się jednak przydatna d|a

^rozwaŻań

l3

HARMoNIA KRArcBRdU....

doĘczących harmonii krajobrazu

kulturowego,

umożliwia bowiem głębsze

^rozumienie względności odczucia harmonii krajobrazu.

Zgdnie z

wynikami badań percepcji środowiska,

isńeją

syfuacje, gdy ocena jakości krajobrazu może

Ęć

bardzo różna dla różnych grup obserwatorów. Te różnice są szczególnie wyraŹne, jeś|i oceniających różni m.in. stopień osobistego poznańa krajobrazu, wykvtałcenie

&tyczące krajobrazu,

wieĘ

cel oceny i in' Mimo

Ęch

^{różnic, niema|} powvechnie ujawnia się opinia, że harmonijnym jest w krajobrazie niemal to wszrystko, co dla obserwalora

zwięane jest z dugą tradvcją

współwystępowania.

PrzeciEnego

obsernatora

ńe razi

^wspótwy-

stępowanie elementów architektury i zagospodarowania pochodząrych

z

różnych, odległych o wieki okresow i stylów, jeśli całość widoku ocenia jako powstaĘ w historycznej

przevłości.

wśrod tych opisow wyróżniają się

sformułowane niejednoznacznie aksjologicznie oceny

i

opinie dotycząc€ krajobrazów, oddające głównie emocjonalny

charaker,

które dla oceniającego są całkowicie obce |ub epory*czne. Uzasadnieniem może

Ę.ć

^{tu sąĄ że harmonia}

takich

krajobrazów' kazdorazowo'

ad hoc,

odnoszona może

Ęć ^{Ę1dź pnez}

^{analogię do}

krajobrazów swojskich

i

znanych,

ądź

^też'

^do

''wyobrażeń krajobrazowch'|, utworzonych w

świaómości

obserwatora, pośrednio paprzez

różne środki rozpowvechniania

informacji (kształc€nie'

lektuę' filmy, telewizję' reklamy itp.). Ten

mechanizm powstawanra ocen krajobrazu można uznać

za

niemal powvechny w odniesieniu do krajobrazów kulturouych ocenianych przez ńeprofesjonalistów.

Poszukując w piśmiennictwie uzasadnienia

opińi

o harmonijnosci lub braku harmonii poprzez analizowanie opisow krajobrazów, uznanych przez

wielu

autorów

za

harmonijne.

oraz ich moĄfrkacji, można dojść do interesujących, ogólniejszych wniosków. okazuje się, że trudno przytoczyć opinię, że dysharmonię powodują nawet najbardziej kontrastujące ze

soĘ komponenty naturalne, niezmienione przez człowleka' wsŃfuystępujące w

^obrębie

krajobrazu.

w początkowym okresie kształtowańa się architektury krajobrazu,

^jako

*yodrębnionej dyscypliny twórczej, ocena wartości estetycznej stanowiła

^podstawę vacowania ^jego jakosci, zas o jakości estetycznej decydowała często doskonałość kompozycji, podporządkowana

nornom

nawiązującym do przyjętej konwencji stylu.

Kf}teńum

fornra|nej harmonii. a więc doskona|ości kompozycji, uznawane

Ęło

jako jedno

z najbrdziej

istotnych.

Współczesna architektura krajobrazu rozwinęła rozumienie harmonii kompoąvcji krajobra- zowej,

jako

kategońę wykraczającą

poza

doskonałość estetyczną

fizjonomii

środowiska.

obecnie ana|Ła zestrojenia elementów krajobrazu uwzględnia bowiem nie ty|ko Zewnętrzną postrzęgalną postać obiektów ,

|ęz

tzkŻe ich istotę i jakosci, _a nade wszystko funkcjc (lcżące w zakresie zainteresowań autorów).

sąd

też' w klary{rkacji krajobrazów pojawia się kategońa

"krajobrazu ku|furowęgo' harmonijnego'.

i

cel projektowania, okreś|ony jako: '.utrzymanie w krajobrazie równowagi biologicznej, zapewńającej harmonijne wspołdziałanie ^gospodarki naturalnej

i

"vtucznej" (Bogdanowski 1979).

Badając jakość krajobrazów kulturowych, architekci rozpatrują

jako

glówne aspekty vr,nętrz krajobrazoqvch

ich funkcje i cechy

kompozycji, wyróżniając

wśród

składników docelowego

Ńsztattowania

harmonijnego krajobrazu kulfurowego

ład

funkcjona|ny

i

ład forma|rro-kompozłcyjny. BÓhm ⁽¹⁹⁸⁷⁾ charakteryzując współczesne przeobnźenia krajobrazu

miejskiego

podkre'śla

cechę wyróżniającą hiŚorycznie utrwalone cele

ksztahowania podstawowej subsrancJi nuast podporządkowanie''harmonii wnętrz''.

l4 K. WorcEcHowsKr

Współczesne

teorią

dotycząpe podstaw

hamnnii

krajobrazu

kvtdtwanego

^przcz

architeklów. w corźu większym stopniu uwzględniają wvniki empirycznvch badań preferencji

i

^{gustów (Groat} 1988), choc

ńę

dają się one jednoznaczńe interpretować. Wskazują jednak

na

stałą ewolucję odczuć harmonii

w

postrzeganvm krajobrazie

i

^gotowość

do

akceptacji układów nowatorskich i niełpow-vch.

Pojmowanie harmonii jako stopnia doskonałości mechanizmu samoregulującego układ

przyrdnczy tłydaje się pozornie

^proste.

Układ

harmonijny

jest

układem odpornym na

zaklocenia'

układem stabilnym. Pojęcie stabilności obejmuje wie|e właściwosci ^s.vstemów (ekwifinalność, trwałość, bezwładność, elasĘczność' odpornorc

i

in

)'

Uzrrając właściwości ekos.vstemów

za

moi,Ewę

do

określenia

w

sposob

coraz

bardziej dok|adny

i

obiektvwnv trudno

jest jednak określić warunki oceny stopńa

doskonałości

układów

odbiegających znacznie od stanu pełnej naturalnosci i równowagi.

W

naukach przyrodniczych

uz}vanie terminu

nharmonia''

nie upowvechniło

się prawdopodobnie

ze

względu na postęp analiryczn-vch

i

szczego|ow.vch badań' dotyczącvch wzajemnych za|eŻności e|ementów ekoqystemów. Ekologia krajobrazu, syntetrzująca

Ęniki Ęch

^badań

^{na poziomie}

"krajobrazowym.'.

a więc

układów

o bardzo wvsokim

stopniu złożoności, wypracowała własne zestawy wskazników, charakteryzujące stan ''zdrowia'. lub 'niewydolności,, qvstemów prz.vrodnicz'vch' własne koncepcje warunków ewolucji, stabitizacji

i

odporności r}*ch systemów, okreś|ane

przez

ana|izę

i

modelowanie syst€mów spuężeń zwTotry-ch pomiędzy povczegó|nymi komponentami, warunkująwmi funkcjonowanie krajo- brazów (geokompleksow), jako _{układów obiegu} eneryii i mateńi. Człowiek jest fu

c4'nnikiem

deformująrym lub zakłocającym funkcjonowanie naturalnych

proceńw

_. a interakcje międz.v społeczeństwem

i

środowiskiem przyrodniczym, oceniane

z

tego punktu widzenia, charaltre.

r.rzują się zawsze awmetńą

(fuchling

Solon 1994).

Sąd

przyjmowane

jako Ęlteczne

^dla

niektórych przedsięnzięc praktvcznych sposot

okreś|ania,

metodami

przyrodnicąvmi.

stopńa

Zniekształcenia lub przeobrazeńa ekorystemów' uznanvch

za

pierwotne

dla

danego układu warunków siedliskowych, trudno uznać

za

^prz1datne dla określańa całokvtatnr

@.

stawowvch walorórv krajobrazów ku|turourych.

Więkvosc

obszarów

navej

^planety, a

w vczególnofui navego

kontynenfu, zajmują obszary. gdzie naturalne s'vstemy

samoregulacji

układów prz-vrodniczych rrlegĘ zakłoceniu przez celowe działanla człowieka. Na tych obszarach dążenie

&

przywtocenia harmonii |ub

do

stworzenia

ukladu

harmonicznego

(w

wąsko pojęt.vm znaczeniu ekologicznym) winno zatem oznaę,ać eliminację wszelkiej działalnosci |udzkiej

i

oczekirł'anie na naturalne

odwo- rzenie

stabi|nego' samoregulującego

się ukłafu' wydaje się to

praktvcznie niemoż|iwe. a przyjęcie koncepcji

harmońi

krajobrazu ograniczone do doskonałości. dojrzałości i stabilności ekoąvstemu. ma ograńczoną uż-weczność w zastosowaniu do układólv

kĄobrazowych.

celo-

wo

ukształtowanych

przez człowieka. JednĄ zawańa w

"ekologicznym,. rozumieniu harmonii. cecha uk|aÓr. dorycząca.1ego wewnętrz nej. strukturalnej doskonałości

i

zrównowa- żenia zasfuguje na uiYagę' jako _{istotny atrybut harmonii} kra1obrazu.

Koncepcja harmonii' obejmująca całoksztzrh $zajemnego dopasowania

przyrŃ

^oraz'

sporcbu

jej

wykorzystania

i zagos@arowania,

zawierając

wiele

sfer rłzajemnych relacji różn.vch jakościowo zbiorów obiektów' które na podstawie odnriennych procesow perc€pcji są postuegane, rozpoznawane. nazJwane

i

oceniane nieza|eżnie

od

siebie,

jest vczególnie

trudna do objęcia analizą'

Henvolrł

xnaroBRAzu.'..

l5

Do

tak rozumianego pojęcia harmonii moŹna

@chodzić i

podchodzi się

z

różnych

pzycji. Historia cywilizacji

ukazuje,

że

właściwie

do

czasow nowozitnych,

w

kręgu tzw.

kultury

Zachodu, harmonia sposobu zagospodarowania

i

warunków przyrodniczych

Ęa

utożsamiana

z

wydajnością Zastosowanego sposobu eksploatacji zasobów przyrodnicirych Tę ltydajność zwyczajowo określano wskaznikami ekonomicznymi. Stopień akceptacji, dopaso- wania, sposohr zagospodarowania do warunków przyrodniczych pozostawał Zatem

\t

^prostej za|eżności

od

cz1te|nych, dająrych

się

rozpoznawać

oznak

intensywności

i

nowoczesności technologicznej wydajnego eksploatowania przyroty.

Zmiana pojmowania harmonii krajobrazu, polegająca na

poverzańu

sfery obiektów

i ich cech wzajemnie

''dopasowanych'.

|ub

'.zestrojonych'' następowała

stopniowo,

lecz widoczna

jest we wvystkich

nurtach badari lrrajobrazowych.

Autorzy

koncentrujący swe zainteresowania na aspektach fzjonomicznych krajobrazu, jego wartości estetycznej, zaczęli uwzględniać ^dTżenia do zachowania wartości przyrodnicrych terenu, jako jednego

z

ce|ów poprawnego pryjektowania krajobrazowego (zapewne

nie bez wpłrvu ewolucji

gustów

i

$zrosfu

świadomości ekologicznej społeczeństw).

obęcnie

uznawany

za

harmonijny jest

krajobraz kulturowy ,,jeśli

sposób

jego uĘtkowania jest

dostosowany

do

^charakteru

środowiska

pnyrodniczego i geograjcznego oraz

zgodny

z prawami nimi

rządzącymi,,

@ogdanowski

^1976).

Tego

rodzaju

@ejście powvechne jest

_obecnie

w

założeniach

i

praktyce projektowańa krajobrazów

(Lyle

1985). W teońi projelrtowania pojawia się pojęcie s}nergti'

rtyraźnie rozleglejwe i

^glębsze

od harmonii fizjonomii

wnętu

a

krajobrazowo- architektonicznego (BÓhm l98 l ).

Teoretycy eko|ogii krajobrazu skłonni są urłzględnić

w

metodyce swych prac oceny

i

opisy

krajobrazów oparte

o

doświadczenia osobiste

(paygge vecu) i

oceny subiektyvr,ne.

Reprezentacyjną może

Ęć ^tu

^{koncepcja Naveha (1995),} który postuluje'

aĘ

^prz}' opisie

i wańosciowaniu krajobrazów

ku|turowych

wyjść poza układy

ekosystemów oplsyrłane teoretycznie przez Formana

i

Gordona. Proponowana przez Naveha teoria postuluje przejscie od sforma|izowanych analiz do poziomu świadomości |udzkiej

i

do reprezentacji krajobrazu nie przez model matenratyczny, |ecz

wprzez

^opis

w

natura|nym języku _{oddająrym osobiste} doświadaenia, per€pcję kreatyrłną i sposób rozumienia

przyroĄ'

Propozycja Naveha przenosi

w

metodykę badań krajobrazow1.ch formułowane

już

wcześniej

@ickett i McDonell

1993)

opińe o

konieczności ńwnorł.aŹnego traktowania przyrodniczej

i

pozaprzyrodniczej _częśrci układów krajobrazowych, o urłzględnianie calej zło- żoności pozycji ^gzłowieka

i

społeczeństwa w tych układach. Warto przypomniec,

irc

^jeden z

pionierów myś|i

ekologicznej

Renó Dubos (Dubos 1970)

postulował

uuzględnienie

w rozważaniach dot'vczących wzajemnych

relacji

człowieka

i

środowiska

nie tylko

przemian układów przyrodniczych, 1er,z |akżę cech

i

przemian gatunku ludzkiego, rozpatrJ'.wanych we

wszyskich

wymiarach: somatycznym' psychicznym, społecznym i ku|furonym.

Wychodząc

z pwyiej

przytoczonych koncepcji pojmowania współwystępowania oraz

dopasowania systemów przyrodniczych i

pozaprzyrodniczy_ch.

których

mateńalnym rezultatem może

Ęc

harmonijny układ krajobrazowy (za Vida|em de

la

Blache

-

krajobraz

jako zwierciado cywilizacji),

można rozpatry.wać, obok argumentów racjonalnotkonomi-

cznych' przyrodniczych i eŚetycznych także inne,

odwołujące

się do sfery

wartości kulturowych i kultowych oraz motywacji etycznych.

K.

WoJcEcHowsKI

Zlwny teoreĘk ekologii krajobrazu' Foreman (|987), rozważając metody zapobiegania

zakloceniom funkcjonowania układów krajobrazovych wskutek pozornie

^poprawnego wykorzystywania ekosystemów, rozpatrywanych

jako

wyizo|owane

w czasie i

przestrzeni sytuacje' stwierdza, że nie można pomijać etycznych aspektów takich przypadków. Powołując się na dziewiętnastowiecznego

piońera

ochrony przyrody' filozofa

i

pisarza Davida Thoreau' wskazuje

na końeczność

(mot}'\łowaną

wzclędami

etycznymi) uwzględniania

verokiego

kontekstu przestrzennego

(i

eko|ogicznego) rozważanych,

dla

niewielkiego obszaru, proble- mów, umożliwiającą eliminację możliwych, negatywnych konsekwencji dzia|ań przekszta|ca- jących wybrany wycinek przestrzeni geograficznej.

Uwzględnienię aspektu etycznego. aspektów kulturowych

i

społecznych

w

badaniach przyrodniczych

o

zastosowaniach

praĘcznych, umożliwia

^glębszą

analizę i

uzasadnienie

d1żeń do

wzajemnego zrównoważenia

(a więc osiągania harmonii)

planowanych lub zalecanych przekształceń układów przyrodniczych' powiązanych

różnymi

ty'pami

więzi

z układami społecznymi' Można w ten

spońb

zmodyfikowac planowane

kierunki i

tempo lub zasięg przestrzenny działań,

gĄ

racje ekologiczne, skojarzone

z

argumentami nafury et.v-

cznej,

zacznąĘć

traktowane jako równoważne dla przesłanek ekonomicznych lub, akfualnie uznawanych za

najefeĘrłniejsze, rczwięań

technicznych.

Sądzę,

żę

praktyczne

i

konkretne rozwinięcie koncepcji ekorozwoju

uda się

łatwiej rłprowadzać

w Ęcie,

jeś'li uzyska się akceptację społeczną dla proekologicznych rozwią.zań.

Tę

akceptację

uzyskać można dzięki

skojarzeniu argumentacji przyrodniczej

z wizjani

możliwego łagodzenia konlliktów spo|ecznych, dzięki dostosowaniu kierunków kształtowania

i

ochrony

krajobrazów

do systemów potrzeb

i

wartości Zawartych

w akualnej i

przert'idv- wanej, społecznie obowią4ującej _, koncepcji wzorców jakości

iycia'

Upowvechnienie idei rozwoju zrównoważonego (ekorozwoju) wymagac

Ędzie

^nadto

podjęcia starań w kierunku

przełoŻenia

z|oiorrych

zagadnień

wspóŁależności

rozwoju c1rrilizacyjnego

i

przemian środowiska na środki

przekazl

o odporviednio wysokim stopniu oddziabrłania. Mogą to

Ęć

^formy przekazu dotychczas w tym zakresie niewykorzysrywane.

Przykładem może słuŹyć' ujęta w formę po€n'afu, charakterystyka stabilnego

i

harmonijnego środowiska życia szwedzkiego miasta (Buttimer

l98l),

obrazująca zestrojeńe komponentów w delikatnej harmonii, zgodnej Z tonacją przyrody, lecz stworzonej przez

człollieka'

Proponowane podej&;ie wydaje

się zgńne z

współcześnie rozwijanymi

i ^konkreĘ-

zowanymi prawidłami rozwoju, określanymi jako ekorozwój lub rozwÓj zrównoważony. Mogą one

Ęć

łatwiej opisywane i popularyzowane przy zastosowaniu pojęcia harmonii.

LITERATURA

Bartels

D..

1969 - Die Harmonie Begrilf in der

Geografe.

..Die Erde" 2-4.

Białostocki J.' 1987 - Refleksje i syn|ezv ze świata sztuki.

PWN

Warszawa

Bogdanowaki 1.,1976 - Kompozycj

a i

planowania v, architeklurze krajobrazu. Ossolineum.

Wrocław-Warszawa.Kraków.

Bóhm A.' l98l - o

budowie

i syneĘi wnętn

urbanisĘcznych. Politechnika Krakowska, Kraków.

Hanuou,

xne.loaRAzu....

t7

BÓhm A.' |987 - Koncepcja sieci synergicznej dla

rekompozycji

krajobrazu

osiedla

blokowego.

_fw..|

Ochrona i

kształtowanie

krajobrazu w

zabytkowych układach przestrzennych. Politechnika Krakowska, Iftaków.

Buttimer

A., l98l

^- Reflections on Lundagard. Lund Studies in Geography. Nr.48.

Foreman

R.T.T.,

1987

-

The Ethics of Isolation , ^the spread of Disturbance ,and Landscape

Ecologł.

_[w:] Goigel

M. ^(red)

- l'andscape Heterogenity and Disturbance. Spńnger Verlag.

Gołaszewska

M.,

1984. Zarys

EsteĘh. PWN,

Warszawa

Groat

L.,

|988

-

Contextual

compatibiliĘ in

architecture:

an

issue of personal taste

? _Iwi]

Nasar J.L.

(rd.)

- Environmental Aesthetics. Cambńdge

Uńv.

Press.

Itoh

r.,

1988 -

space

and

Illusion in

the Japanese

Garden .

weatherhilL/Tankosha

,

^New

York. ToĘo.

Kyoto .

Lucas P.H.C., 1992 - Protected Landscapes. Chapman and

tlall,

London.

Lyle J.T., ¹⁹⁸⁵ - Design

for

Human Ecosystems. Yan Nostrand Reinhold Co. New

york.

Morawski s., 1980 - Some

Thoughts

on the ^,,End of

Aesthetics,,.Papers

of

Polisłt Aesthetitians.

IX

Congress of Aesthetics. Dubrovnik.

pAN,

_Warszawa.

Naveh

2.,

1995 - Interactions of landscapes and cultures. Landscape and Urban planning _32.

Pickett

s.T.A., McDonell M.J.,

1993 - Humans as

Compnents of

Ecosystems

(A

synthesis) Spńnger Verlag. New York.

fuchling

A,Solon

1.,1994 - Ekologia Krajobrazu.

PWN,

Warszawa.

Sircello G., 1975 -

A

New Theory of Beau'y. Princeton

UniversĘ

Press.

wilbanks

T.1., 1994

-

"susrainable Development'

in

Geographic perspective.

Ann. of

the Assoc. of Amer. Geogr.(8a).a.

Wojciechowski

K.' l98ó - Problemy Prcepcji i oceny

estetycznej

bajobrazu. uMcs'

Lublin.

-lllariusz KISTOWSKI

Ketedr. Gcogrefii

F'izycznej i

Ksztełtowenia Środowiske

Uniwersytetu Gdłrńskiego

Pnonr,lłr poLA PoDsTAwowEGo w ocEIYIE PloTENcJAŁU KRAJoBRAZU NA OBSZARACH

IT,fi,ODOGI,,ACJALI\TYCII

Wsręr

Jedną

z

bardziej interesujągych propozycji metodologicznych oceny przyrodniczych uwarunkowań zagospodarowania przestrzeni jest koncepcja potencjału krajobrazu stworzona

we

wschodnioniemiełkiej

szkole

komp|eksowej

ceoerafij fizye'nej w

^połowie

lat

sześć- dziesiątych. Podstawy koncepcji stworzył Ne€f (1966), a

jej

rozwój dokonał się vczegó|nie

dzięki pracom IŁas€ (l97E,

1983),

ldóry

opracował

metot

potencjalów częściolłych łrajobrazu.

Koncepcja potencjafu krajobrazu powstała

w

warunkach

goaodarki

centralnie stero- wanej i wspomagać miała realizację jednego z dołtrynalnych zadań komunizmu, mówiącego, iż,

,,pnyrda

^{ma przede} wszystkim shrzyć zaspokajaniu potrzeb człowieka''. Stą! tez, prerwo-

tnie, potencjał krajobrazu olreślono jako jego zdolnośc do zaspokajania

potrzeb społeeeństwa, wynikającą

z

cech jego struktury

i

fulkcjonowania

.

Zwtacano

zaś rnniejvą

uwagę

na

odpomosc krajobrazu

na

działalność antropogeniczną

a

koncentrowano

się

na wymiernych ekonomicznie

zasobch i

walorach krajohrazu.

Z

czasem

jednaĘ

koncepcja zyskała pewną popularność talęe w Europie Zachodniej (w

RFN, Austrii'

Francji)

i

^zatraciła

ideologicz ne wątki'

Spotykane

w

literaturze definicje potencjału krajobrazu (Haase 1978, Przewoźniak

l99lb, Richling

1992)

sąz regĘ

zbliżone.

Wvystkie z

nich podkreślają rolę człowieka (lub społeczeńswa), jako podmiotu wykorzysfującego potencjał krajobrazu. Podej&;ie takie wydaje się tylko

w

części stuszne, poniewaz aktualny brak zainteresowania człowieka określonymi

zasÓami i

walorami krajobrazr:' rie oznae,a, iż zainteresowanie nim nie może pojawić się w

przyvłości. Tnrdno więc z całą

pev*nością stwierdzić

w

określonym momencie,

że

dane

zaŃy

i walory bajobrazu nie tworzą jego potencjału, bo nie są przedmiotem zainteresowania człowieka.

Potencjał krajobrazu można zatem zdefiniować jako wvelkie zasoĘ i

walory krajobrazu Qego cechy materialne

i

estetyczne), kreujące

jego zdolność do

zaspokojenia potrzeb człowieka (fizycznych

i

psychicznych), aktualnie

i

w

przyvłości

oraz podtrzymu.;ące tę zdolność w vryniku działania

w

krajobrazie mechanizmów samoregulacyjnych

i o@rno-

ściowych.

hzn'cr4o unroD

ocENY PoTENcJALU KR-Ą"IoBRAzU

Koncepcja całkowitego potencjału krajobrazr1 interesująca z metodologcznego punłcu

h'osl.E'v

Pol.Ą PoDsTAwowEGo...

l9

widzenią

o|<azda się trudna

fu

praktycznego zastosowania. Rozwiązanie tego problemu

@-

jął

się przede wszystkim tlaase

(l97E,

1983). Początkowo, zastosował on energetyczne ujęcie zasobÓw krajobrazu, uznawane za obiekt}łvne

i

najbardziej przydatne do

pońmań

wielkości zasobów o odmiennym cbaralcerze ^(np.

surowów

mineralnych

i

zmienrych klimatycznych).

Potencjał całkowity }Iaase (1978) przedstawil w postaci

formĄ:

P=R+G+B+K

gdzie:

P -

ogólny potencjał,

R.

stała dostawa energii słonecznej,

G -

potencja|na energia mateńi znajó{ącej się na

ńżnej

wysokolści

i @|egającej

giravl|zcji,

B

- energia 7Ąwantl w

materii krajobrazu' która powstała wskutek procesow kosmicznycĘ

geologicznycĘ bologicznych i glebotwórczycb'

K

^. energia powstała w procesie

pofukcji.

W

praĘce

jednak zaśosowanie

i

tego wzoru stalo się niemożliwe ze

wglęór

na brak metod jednolitego pomiaru niektórych

z

wymienionych rodzajów ener$i. |Jźrytw'na stała się Datomiast, sformułowana także przez Haase, koncepcja potencjałów częścioltych krajobrazu.

Istotnym krokiem metodycznym

Ęło

uwzględnieńe samoregulaclnych funkcji krajobrazu

w kontekscie działalności człowieką ujęte w

częścioqrym potencjale

samooczyvczania i

regulacji biotycznej.

W swojej koncepcji Haase (1978) urłzględnia siedem

potencjałów częściowych }rajobrazu, defi niując je w następljący sposob:

l.

^potencjal

produktywności

biotycznej to zdolność krajobrazu do wytwarzania substancji organicznej (biomasy) w wyniku fotosyntezy

i

innych procesow oraz zdolność do regeneradi

i

odtwarzania tych procesow,

2.

potencja|

wodny

to zdolność krajobrazu do wykorzysryrłania zakumulowanych

w

nim zasobów

wodnych do @rzymyrłania

^procesow

życiowych roś|in i

^zwierząt,

a

^takirc

alimentacji wód powierzchniowych i podziemnycĘ w sposob umożliwiający

ich wykorzystanie przez człowieka'

3. potencja| samfi)czyszcz.nia to zdolność

krajobrazu

do

akumulowania, transportu

i

transformacji mateńi pochodzenia _sposób umożliwiający neutralizację skutków antropogenicznego

ich

oddziałr.wania (c;ąz!

'

^pyły

_' na ^ś;ieki,

środowisko

^o@dy

(ponowne^stałe),

^w

włączenie w naturalny

obĘ

^mateńi),

4.

potencja| regu|acji

bioĘcznej

to zdolność krajobrazu do reprodukcji biologicznej'

czyli

@rzymy\łania i

odtwarzania procesow

zyciowych

organizmów' występowania różnoro- dnosci biologicznej

i

stabilności ekosystemów,

a talże

utrzymyrłania równowagi

pomi@y

abiotycznyni

i biotycznyni

składnikami ekosystemów oraz optymalnego uykorzystania

niv

ekologicznycĘ

5.

^potencje| lunowcowy to zdolnośc krajobrazu do

akumulĘi i

transformacji

ńżnych

form mateńi (w t}m nośników energii),

w

sposob umożliwiająry

ich

pozyskanie

i

wykorzystanie

przezczłouieĄ

6.

^potencje|

zabudowy

(przydatnorśr:i, zdolności

do

zabnrdony)

to

zdolność krajobrazu do wytworzenia warunków sprzyjających |okalizacji stałej zabudorły

i

związanycb,

z nĘ

funkcji oraz możliwości ich dugotrwałego

użytkowanĘ

20

M.

KrsrowsKr

7. potencjal rekr€acyjny to

zdolność

traińrazu do

wytworzenia warunków umożliwia.

jących

człowiekowi zaspokojenie

ptrzeb zwięanych z wypocąłtloem i oówarzaniem sił

biopsychofizycznych oraz doznaniami estetycznymi ^(tab.

l)

Do

listy potencjałów częściowych fuch|ing (1992) dodaje potencja|

atmoderyczny,

definiując

go jako

zdolność krajobrazu

do

tworzenia

takiego

stanu

powłoki

powietrznej

(skłaól

powietrza atmosferycznego

i

warunków klimatycznych),

który umożliwia

^rozwój

procesów biologicznych i działa|no'ł! ełowie'k'a.

Koncepcja ta ^stanowiła pnk uyjścia dla veregr propozycji oceny

wielkosci potencjałów częściowych krajobrazu. Przykłady pochodzą

prz*

wszystkim z krajów niemie-

ckiego kęgu

językowego

oraz

Czer,h

i

^Słowacji,

^gdzie

metoda potencjałów częściowych

krajobrazu

zna|azła

vczególnie szerokie zaŚoso*anie.

Zaprezentowano

także ńeliczne

opracowania polskie. Generalńe, zaznaczA się stopniowa ewolucja od metod opierająrych się glÓwnie na mateńalno.przestrzennej analizie krajobrazu, ku metodom

uwzgl@iającym

aspe-

Ę funĘonowania krajórazu.

Jest

to zjawisko

korzystne

w świetle

zAwłażonego przez,

Drdom

(1983) wpły-vru

sąsiednicĄ a

nawet

brdziej

odległych, jednostek przestrzennych krajobrazu na wielkość potencjału danego obszaru.

Lista

potencja|ów czgściowych krajobrazq wymienianych przez

ńżnych

autońw, jest bardzo obszerna

i

zróżnicowana. Niekiedy' jak u autorów słowackich (otahel

i Polacik

1983' 1987),

może to być wynikiem

wielofunkcyjności

i

zróżnicowania krajobrazu oceńanych obszarów (tab.

l).

^Naleury jednak pamiętać o zugestii

rŁase

(1978)'

aĘ

nie

zwiękvać liczĘ

potencjałów

eEściolłych,

negując

tym

samym kompleksowy charakter

tej

metody oceny krajÓrazu.

oprócz wcześńej

wymienionych potencjałów częściowych, definiowany

Ęvra ^talże potencjał balneologicmy (Kistowski, Szczepaniak

1990), traktowany odrębnie

od

rekrea-

cyjnego. Przewoźniak

(l99la) wy&iela

^potencjał funkcjonalny, okeś|ając ^go jako _zdolność

środowiska przyrodniczego danego obezaru do wpĘvania na slan i

funkcjonowanie środowiska obszarów otaczajągych.

Wyodębnienie

tego potencjatu wydaje

się

niesłuszne,

gdJż

ocena firnkcjonowania krajobrazu

i wpływu na

otoczenie

stanowi

element oceny

wielkości

potencja|ów srmfl)czys'zczania

i ręulacji biotycznej,

określanych

łączńe

^jako potencja|

samoręu|acyjno-odpornościowy' ZrevĘ

sam autor

w

swoim kolejnym opraco- waniu pomija juz potencjał funkcjonalny

(Pzewoźniak l99lb).

warto

zwrócić uwagę na stosunkowo duzy zamęt terminologiczny

w

odniesieniu do nazęw11igtw6 potencjałów

czę&iowych łrajobrazu. Przykladowo' potencjal zabudowy

u

rbase

(1978)' okreslany jest

przez Mannsfelda

(1983)

jako potencja| pzyda-tności

do zabudowy,

potencj.| rozwoju

systemu

osadniczęo u

Kistowskiego (1995)

lub

potencjal

trłnsrrrbacyjny

(Przewoźniak 199lb).

Polacik i otahel

⁽¹⁹⁸³⁾

dzielą go

nawet

na

cztęry subpotencjały: budowy obiektów

rekreacyjnych,

budowy obiektów |ecznictwa, zabudowy

mieszkeniowej i zabudowy przemys|owej. Tę niejednolitośc nazewnictwa i

^podział

potencjałów można eęściowo uzasadnić zróżńcowaniem skali i ce|u opracowania (tab.

l.)'

Dokonany

przee|& pozwolił

stwierdzić, że oceny wielkości potencjału krajobrazu są najczęsciej wykonywane

w

skalach średnich

(l

: 50 000

- l:

200 000)' rzadziej

w

skalach

d'łch (l

^{: 5} 000

- l

^{: 25 000)'}

njna&iejw ^maĘch

(mniej-szych

od l

: 500 000). Podać jednak można przykłady opracowań dla bardzo

óźych

obszańw

(np

były

ZSSR)'

wykonane

w skali l

: 8 000 000 (Donczeva,

Klimienko

1985).

w

ocenach stosuje się prawie rłyłącznie

PnosI.Ev Pol"Ą, FoDsTAwowEc'o. . .

2l

skale

bońtaqyjne, ryfrowo.opisowe,

Ędz ^{rłyłączńe}

^opisowe.

W

^ska|ach bonitacyjnych przyjmuje

sĘ

od dwoch do sześciu stopni oceny. Najczęściej stopni tychj€st

trzy'

cztery lub

pięc. Pomimo wszelkich

zaslrzeŻeń,

rtyrażanych w odniesieniu do stosowania

skal bonitacyjnych w proceórrach oceny krajobrazr1 uznać trzeba, że jest to rradal jedyna rnetoda pozwalająca

na

oc€nę

lźych obezańw na

podstawie

verokiego zestarłu informacji

o krajohrazie.

W

zwią,zku

z

tym,

za

niekonsekwentne

i

niejasne

trzeb

uunac

próĘ

oceny potencjału krajobrazu bez określania pregrzyjnych kryteńów wartościowania ocenianych cech komponentów krajobrazu |ub

ich

grup' Przykładem może tu

Ęć

opracowanie Przewoźniaka

(l99lb). Puedstawił

on opisową ocenę wielkości potęncjałów częściowych krajobrazr1 nie precyzującjednak wagi poszczególnych kryteriów

Ę

^ocęny.

Tabela metod ocenv wie|kości

A||16' 'oŁ ^ob'sz.l

oF.ooł!i. ^cńvy potodcj.łóry cz$śdow},oh.

Polotcj.ly człąio'c.

SutDoteocidy

Kryrłi oo.dyFłei5q

StL

Pol:

po&r.łow€

ooery 'ot€ńcŁ|'jw

SL.l-r

I

,

_{3 4 ó}

G lŁ^s

(lyn, ler3)

!--a-.qT-

l.łoeh'a!ćci

botyczrsj 2.Wodry

3.Srmczyszczuit aRe$bcji biotFej

(bi,ot},!z!€j zdohoóoi '€ga.r.c}.tsąi) 5.Suowoor.y

6ZzŃvy

7-8,!kjoref!ry

. poocsy fizycaoóeofuzlo i bioĘioz!. w glcDio' łor|źe i powba' rzoźte tcłcnu

. u.oby w.ód Pod,iEEych ⁱ powiczctabw5rĄ a.dy' ^.pływ ilihncn

rl.'*mr,;j. wody * środo*isku rbic5rczl5lo i

bot}Ioz!}'ttr

. prooły obegu ortedi i coelgii w

b|i'tłuic.

. ..d z.c'ho*.ńit (!r'.k'r.r.łir) uo.J.czĘd cl.oc!tó* tf.jobf.zD

. aoĘ suto*ów mbenhych ^(ńeod.

nrq'irhc lub oduwirhe w czsb

geologicaym)

. waDti loo.GfuicŹ!€. ^Ptjoo.6y t.oĄllebaą gĘto&ość wód Enoto*j,sn'

o8r'ojrz!'i, furoinrh9 (w}łnil.jłac z lpĘod.rfu rob.i lcća€i t'o*}rcji

octooly).

.pr4rodlbzB. socjrho.etooomiczne i tuhur.hod€tj.czlG p'r'eśls|.i ko'd[o(b

ozlo'i*| (ljęcic stgtszę liż polszeotdo roaainr tęlrcrcL).

zlcs,lie

K MĄNNSFE-D (19r3) Faaa teorcqEzlt

l . Prcdutry*:rcś,ci biotJrczlGj

2. z.a.lrei. w wodę

3. Usuw.oi.

aiccztszczei (s@oczFzczEir)

a. R!h,e.cyj!y s.Pradoołci

&

ńdoryv

. ż'aoóć gleĘ z usf8tę&i,oin ożyeilów j1 ogr.nicz.jrqth i podoo6złqrct.

. z8oby wód podzie@rl' odpłr . mzliwoćć usowrnir hb ncurrlizrcii aioczyrzozoń płp!'tL

. u*]uato*.air Ębgr|ficae ^zrbrrdowy

fiziotq

(geoloqk) ^4.d.ojfuł|

22

M.

KrsrowsKJ

,

_{3 1 5 ó}

S. POLACIK J. OINE- (ler3) Tdr'.ńśti Pat

N.rodowy

iilo

oElb. P reinb Trtrań*icj ł,tltnĘ' Słowrcjr

. r..iib. !.rg!q mżliwdć wy*picair lrwil P&lpic t.reau (w t}4n fi*liodć).

tlwo&i.nic skrl asoey'oóE raŁ . btrliz.cj. obszłliw c&uilytł i p

łożooic ard poziorem mzr (doaępo|ó) . rzeó. i gotf}dc !.Ę@ (lay' j."jc.) . &fcwośt.ny Iaó!€' filkc}' ochmo lro

. &.e.yjŃść tr.jobr.a (wił*ow.)

. '.Er.hG waoŃi LliE.Ą/ce

o rotrlir..;jr ob6z!ów lłryółczrso. struttlt. Lfri'hr.al.

. lobliz.cj. Fo&tcji rolit*j

l: l00m poL 500ń x

Job

Sstopaiowr J-dopdiow.

5-doFi'T.

5..!oFbw.

5*!iirwt 3l?dio*.

3.śto?dio9.

@io*r

4-co?oio*.

4-aoFiof,.

2-łwbwr

rohiozoj

Z. fckorcji zimroj

(glówtri'

'JobrD!)

3.zsotów ltrhlń 4AĘ/'!oóoi spoto.

cao*ffitioz!3j S.fc&c*ji lelabj

ó.w'rfiżysbi.l.

7'Butowy sŁci t'Bodoqry sżrkię

t!.]"st)rczaFh

9. Bodovry obiettiw Uzy Ascrcyiaoj lo.Bot|oc'y óiotniw l€czti'.w.

llzffirry 'zzffi|tyF.Ńy.

s|owej (pc.iuj6ł W. WENGARTNĘ

(ter3) ozsść Alp srl.dnrstiĄ

AlsEń

l . |,roduŁtyBoŁ'i hiottrzlcj

2. Wodly

3. Bldowley a.Rrb!.cyjtry

t-łcai€ 25 Ęit!'riór' ' ^{t}'tń podst.'w€ to:}

zrwmoii h@Bl w glebie' rlugość alegan

potrywy śńcrrcj' ryrdli elspoąłcj1 ^pok4rcie

tcrBtrtl ftpó|ozośle _Fo€sy mrxfoĄnoiczno' &odai podom wrid gE'dto*}cĘ odpl]ry r-2€.ay, z|goźeni€

l.winei fuigżlvDi i blob\mi.

l: lm 000 nooctory Geotoryletś ragi ńliżooej ao lrwzltt)

5-d.pli(trr

(fu pddcj.|!

cr&ołitego

E. PEIZOID (ret3) 3lo tm'w

otolioroh DoŚs€ldofl'

Niilv

J.Lo F4łl.d:

l.Poa.ocjd rodry L'dptyw' oP.4 t€Ęe'.tu.. _Powletz.'

Ę\soŁo{łj !d Pozi'Eo mrzr ^uĄtowraie tereĄ t5p gleĘ' dówo" ^{pozio'my wrid} gnntołJrĘ p{wei. porencj.lrc i rtn|.he, e,kspoąrjr i nrchy'enie

l:5UX) poh

looilr x l0oń cił3b

.dV. DoNcuvA

LV.l(Lncxo

(ter5) otśa zssR.

Jto lrzlfind

soblotelcj.łu rł

obrębic poteacjdl

!||mocąBzcze!.I l.Poteacj.ł ai.cry - sz.zotri. .fuśfcry

(znoho&j do ćrsĘbu- cji 5 sub6tacji s*odli*rrh)

vgpr: Ilen't|x' przemtcŚzczlrr.. sĘ lt!..

!o*iltz' ^ich wieltość (rnln m'} 9rr'L cą| ilteosyaTości wzemieszrait

powk:t-rr. sprajrjqce z.grożeniu: i'we'sj. i ia.ermir

Ęły'

bE.ze nńow€. ^tĄsoŁie

Fędro(łj

wiŃ!. cąmiti

sprąjrjroe ś.@ocz]8zoeiu:

Ętdy' w

^{tym dc'}

&.Dbwę (y.\ bwze, Promienio*'mre s|oooozno i oltrńoletowe. Czlmfi u.ar- pehirjłpe: rozcdonlowuie rzc'iby ie'Eau i sieci r..ca€j. nas)cede FzeB'st,etlt. sloPiń be4iccroistwt elologiczlcgo lotliz.cji

l:t0m0m

'€gloly frrycz'o- gcognfiozoe

J. OTAHEL S. PoLActr(

(rer7)

Ęi@

Lb.or*łi

^Ko'lily

Slow-jr

l . I|rzyodarzy po..ń- cjd uboizrcyjoy

2' SPołecao<Lonorni.

caY pot€ncid

3J(o@e.cyjry

4.Prcdutcji m|aicĄ

. b?y środowisf. Fzyto&ioz.8o' ^otwo|ry powier.ahnio*c, rody podzieme, VJt;

tę'ęn\ v.sPółcześoc Foccśy geoĄnmiczoe . lrierrrchil wspró'|czesoej sieci oodricĄ mzmieszozenie ńntcji mirstotwó,'cz}rĘ roaieszczenic hóaolści słsiedźwo z typ.mi qżs4łmi w hieruchii

. $wory powierzcbniowe, występoweie w&l porłierzctniovryth i podzjemrĄ sprdLi i rozc?-lmlow.aie pzioof,- neźby' g.J{f,'.y tzeźiotvtorczr, wrnnli tlim5,czro' zwiążi

pooiędzy qprni geotoqlokńr . tlrły bonitrcyjne glĄ rruti thy- ca., pozitne rgzczlootoweb tBby, fu ffdti t.'€ńu

l:JO000 poL

5mE . x gxtn

hoBLrM

PoLA PoDsrAwowEco... 23

3 4 5 6

J. Or^lE

S. PoLAc!(

(o{)

5j,.op.trz.nn w cioily

ófrprt-zcnn w wody 7-Rlh!.cyjEy

l.n!.Ł LJ'qrcaogo

9.cń6Fd.*i l.ó.j

10. Ochlitrly

w(xr PooaEBDFo ^(|/9m r,

eldai. wyd.jloi: frd€'l' typy utwon'w

rcojogicErh' w któf}Ęh w}'śĘFljł woćy lxxtacme

. wieltość _odplygtl v ciebĄ obcz.ry b€zryodne

. bt|i". _{flO form} *tyw!óci rclrc.c.vjlej i mź-liwo.ici ich oF.wi.!i. w ńfoycb typrch źodowill.. od ilo&' do6rłpnych fofD zr|eł

*b|to.ć pol.acjtłu

. tny !Ą/ttowei. terBlu' Pozio@ ^ro2.

cdo''Lo*ub rz.źty, Łootrrśtowość Ęo- nmica. ws?ó,lcz.śoFh form użyrlowroil

|€!odD i i.h włr.sa<*ci estetyczne, zrgo tE'\,st},re' .tŃcyjldć obicłoi* hbtorrczoo-kutnooq.ych

. Foek .t!/t'!o{ić orsy &zcwoej' frokcjc

ochme lrsłiĘ,

. utilrtowrić środo*islr w stdi regio-

trrhej' stopió toaE.stowoó.i środowistr kzsźny' .w& 'o{ślimjśoi} ^{stopioń przo-}

l:500q) 500m" ^poLx 50Om

RIc.l[-TNG (r9r5b)

grrLlb

l .Rekrc..'yjĄł

Vgtówto*.

-rctrcrojr strcjomr

-rchcecjr wodar 2.Robbr]:

-upr.w poloĘćń -hodowli 3.Gospod.'Łi le&ej 4.Go'spo&fu ryórckiej S.Zrbudowv

. tt.Łc}.i!ość i aóżaicowoie Lrrjohr:a, rzeór ic'€il" wody pow.' |..y' obbĘ ku|fufy mrterirhj

. rzeńq zrlesielią *ody, z.i!w€sto*.!rc ll!'Ftj'oe.

. óioofti *odną szbli żogĘowe (oioĘ tedy)

. ĄrEość gl€Ę ltoznricctri€ ftźbytq@

. toĘlelsy qa/ltfu zieh'nFL

. toĘletśy lofue o firntcjrch gocpodt- ablcn

. woóy płiorzchniowe nb złdliś{,zlsz'zŃ . Fztd.h. rohiczt i noin&: gnmtiq wody ''u!tor.L ^{rż.źb. t€'t€m}

I : !00 000 37 ndL!6egio- nów f4l.czao goognficaych

3-rtoFirr.

J.SNDE.AROVA (rerr) F... t€ffi]/Ea.

l.Biologicay pot.Ócjd 2.C*oelologiozry p

rercj.l st biliz.cyjly 3Pot€ncjd woday

4.Nix&va-z:Ę

potercjd sorowco*y s.Potątcjd bodowl.ly

6'Pot€ocj.ł rctrr..yjly TSiotyczly poteacjt t.Zbiór wrrtcici nrtu-

nĘ,tL i htturo*1rch

. boitrojr gleb' si€dli.t to&qń i wrid

. odporność ar imisje, &ieki bbcydy, !.wozf,

rtD-. jerhosrtowy odpły* powierzchni.o*y z oĄrct ztwd' ł5ępowraie wrid leoaicz1ci . wFtę,?oweiG r&owów !.tu.|h}ćh . rz.ót l€tfio' pod|oże spolo8llac' dcĘFcić dl. ts&spolt\ pl.oy lozwqiu produrcji i ośidli

. wł^&ił(xci t.{ęou oddziĄ/*qi+! torad.

nie nr psphirę odołiotl

. !.b..hdł' i óbotodnoóć ctcysteoó'w . ceoc (aie _O,lto &oime) ot ny przyro&bzc i zrĘtŁi tulry

lv{- KIsTow$s

N. SZ&EPN\IAK

( leeo)

leL XJsrovsc

(1991, 1993) obszrr p<i'boooo ssctodniei Polrti

APote'.jdy oży|towe

l}lodlktyłlolici birt}!zrcj 2.Stowcowy

. toĘ|elsy F4d.tnos.i ^{rohiczcj glob,} $ry

siodliśŁowe |^sów' smlEieli so' w ..'nfl6fż fityEao&' i z-lewdie wł..ściwe jczir . wie&o{ć, ilość i rodzrj u.'ohlnnowqrch zł'ż ^gurwqów ltti'€r.hrh

l:2m0OO 4-{toeoiow!