Psychologia zeznań świadków (w ćwiczeniach) - Agnieszka Roszkowska, Jan M. Stanik - pdf, ebook – Ibuk.pl

Psychologia zeznañ œwiadków

(w æwiczeniach)

NR 105

Psychologia

zeznañ œwiadków

(w æwiczeniach)

Redakcja naukowa

Jan M. Stanik, Agnieszka Roszkowska

Wydawnictwo Uniwersytetu Œl¹skiego Katowice 2009

Redaktor serii: Psychologia

Jan M. Stanik

Recenzenci

Józef K. Gierowski Mieczysław Radochoński

Redaktor: Barbara Malska Projektant okładki: Małgorzata Pleśniar Redaktor techniczny: Barbara Arenhövel

Korektor: Mirosława Żłobińska Copyright © 2009 by Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego

Wszelkie prawa zastrzeżone

ISSN 1644-0552 ISBN 978-83-226-1849-3

(wersja drukowana) ISBN 978-83-226-2339-8

(wersja elektroniczna)

Wydawca

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego ul. Bankowa 12B, 40-007 Katowice

www.wydawnictwo.us.edu.pl e-mail: wydawus@us.edu.pl

Wydanie I. Ark. druk. 14,5. Ark. wyd. 13,5. Papier offset. kl. III, 80 g Cena 22 zł (+ VAT)

Łamanie: Pracownia Składu Komputerowego Wydawnictwa Uniwersytetu Śląskiego Druk i oprawa: EXPOL, P. Rybiński, J. Dąbek,

Spółka Jawna ul. Brzeska 4, 87-800 Włocławek

Zamiast wstêpu (Jan M. Stanik, Agnieszka Roszkowska) . . . .

Czêœæ I

Obiekt — zdarzenie

Trudnoœæ dostrzegania — „by³o zbyt ciemno” . . . . Joanna Kucharewicz

Adaptacja wzroku — „od jasnoœci do ciemnoœci” . . . . Joanna Kucharewicz

Relacja miêdzy figur¹ i t³em — z³udzenie 1. . . . . Kasper Czech

Spostrzeganie wzrostu osoby w zale¿noœci od kontekstu — z³udzenie 2. . . Kasper Czech

Czêœæ II

Osoba spostrzegaj¹ca

Efekt pierwszeñstwa i œwie¿oœci — lista s³ów . . . . Kasper Czech

Efekt pierwszeñstwa i œwie¿oœci — opowiadanie . . . . Kasper Czech

Krzywa zapominania . . . . Kasper Czech

Spis treœci

9

15 22 29 31

37 40 44

6 Spis treœci

Wp³yw kontroli procesu hamowania na jakoœæ zeznañ osób w wieku pode- sz³ym . . . . Justyna Trepka-Starosta

Zale¿noœæ zapamiêtywania i pamiêtania od doœwiadczenia . . . . Agnieszka Roszkowska

Wp³yw bodŸców zagra¿aj¹cych na procesy postrzegania u osób w wieku podesz³ym . . . . Justyna Trepka-Starosta

Zagro¿enie samooceny a zdolnoœæ zapamiêtywania i odtwarzania szczegó-

³ów . . . . Marcin Maciejski

Wp³yw wybranych zmiennych osobowoœciowych na trafnoœæ zeznañ (eks- peryment A) . . . . Jan M. Stanik

Podatnoœæ na sugestiê . . . . Agnieszka Roszkowska

Lêk a podatnoœæ na sugestiê . . . . Agnieszka Roszkowska

Poziom konformizmu œwiadka a trafnoœæ zeznañ . . . . Bartosz W. Wojciechowski

Postawa œwiadka wobec przes³uchuj¹cego a trafnoœæ zeznañ . . . . Bartosz W. Wojciechowski

Czêœæ III

Warunki i sytuacje dziel¹ce spostrze¿one zdarzenia od sk³adanych zeznañ

Wp³yw dezinformacji na trafnoœæ zeznañ œwiadków (czteroetapowa proce- dura eksperymentalna) . . . . Magdalena Rode

Wp³yw dezinformacji na trafnoœæ zeznañ œwiadków (trzyetapowa procedu- ra eksperymentalna) . . . . Magdalena Rode

Efekt dezinformacji a trafnoœæ zeznañ . . . . Bartosz W. Wojciechowski

Jak zapamiêtujemy i przekazujemy informacje . . . . Agnieszka Roszkowska

Przes³uchanie powtórne a trafnoœæ zeznañ — Nie pamiêtam, co zezna³em . Bartosz W. Wojciechowski

48 53 58 63

69 72 74 80 85

93

106 113 118 121

Spis treœci 7

Rezultaty zeznañ œwiadków w przes³uchaniu powtórzonym . . . . Bartosz W. Wojciechowski

Przes³uchanie powtórne a trafnoœæ zeznañ — To nie s¹ moje zeznania . . Bartosz W. Wojciechowski

Przes³uchanie pierwotne i wtórne — analiza porównawcza . . . . Bartosz W. Wojciechowski

Czêœæ IV

Sytuacja zbierania zeznañ i techniki przes³uchañ

Atmosfera przes³uchania . . . . Bartosz W. Wojciechowski

Stres przes³uchania . . . . Bartosz W. Wojciechowski

Wp³yw struktury logiczno-gramatycznej pytañ na trafnoœæ zeznañ (ekspe- ryment B) . . . . Jan M. Stanik

Wp³yw modalnoœci zawartej w pytaniach na trafnoœæ zeznañ (ekspery- ment C) . . . . Jan M. Stanik

Intuicyjny versus racjonalny styl myœlenia osoby przes³uchuj¹cej a rodzaj pytañ zadawanych œwiadkom i ocena wiarygodnoœci . . . . Marcin Maciejski

Tradycyjne metody przes³uchañ a przes³uchanie poznawcze . . . . Leszek Woszczek

Komunikacja niewerbalna w relacji przes³uchuj¹cy — przes³uchiwany i jej wp³yw na efekty zeznañ . . . . Bartosz W. Wojciechowski

Wp³yw autorytetu a podatnoœæ na sugestiê . . . . Agnieszka Roszkowska

Autorytet przes³uchuj¹cego (wskaŸniki i szacowanie) . . . . Bartosz W. Wojciechowski

Postawa dominacji przes³uchuj¹cego i jej wp³yw na efekty zeznañ . . . . Bartosz W. Wojciechowski

Aprobuj¹ca a dezaprobuj¹ca postawa przes³uchuj¹cego a efekty zeznañ . . Bartosz W. Wojciechowski

Wp³yw atmosfery przes³uchania na przypominanie sobie zdarzeñ dawnych (z dzieciñstwa) . . . . Marcin Maciejski

124 129 132

139 145 151 160

167 173

176 181 189 194 199 204

8 Spis treœci

Czêœæ V

Rezultaty zeznañ

Jak psycholodzy szacuj¹ wiarygodnoœæ zeznañ ma³oletnich œwiadków . . . Leszek Woszczek

Kryteria wiarygodnoœci zeznañ œwiadków. Podobieñstwa i ró¿nice . . . . Leszek Woszczek

K³amiê czy nie k³amiê — wykorzystanie kryteriów wiarygodnoœci Stellera do oceny zeznañ œwiadków . . . . Agnieszka Roszkowska

Przystêpnoœæ kategorii interpretacyjnej (moralny versus sprawnoœciowy) a stopieñ wiarygodnoœci przypisywanej œwiadkom i ich zeznaniom . . Marcin Maciejski

Sposoby i formy zeznawania œwiadków k³ami¹cych . . . . Leszek Woszczek

213 215 217 222 229

Zamiast wstêpu

Psychologia zeznañ œwiadków i proces przes³uchania œwiadka stano- wi¹ g³ówn¹ dziedzinê psychologii s¹dowej. Przes³uchanie œwiadka to sy- tuacja, w której uczestniczy osoba przes³uchuj¹ca (odbieraj¹ca zeznanie) oraz osoba zeznaj¹ca (przes³uchiwana), czyli œwiadek. Najwa¿niejszym celem przes³uchuj¹cego jest uzyskanie od œwiadka jak najwiêkszej liczby informacji szczerych, rzetelnych i wiarygodnych. Œwiadkiem zaœ mo¿e zostaæ ka¿dy cz³owiek wezwany przez organ procesowy. Nale¿y pamiêtaæ,

¿e osoba zeznaj¹ca znajduje siê w okreœlonej sytuacji, na któr¹ wp³yw maj¹ nie tylko przepisy prawa, lecz tak¿e miejsce, w którym siê znajduje, po- waga organu procesowego czy te¿ indywidualne w³aœciwoœci psychofizycz- ne. Te, jak i wiele innych czynników, kszta³tuj¹ psychologiczn¹ sytuacjê

œwiadków. Znajomoœæ tych czynników oraz próby poszukiwania odpowie- dzi na pytanie o mechanizmy i czynniki wp³ywaj¹ce na jakoœæ uzyskiwa- nego materia³u dowodowego stanowi³y wa¿ny punkt odniesienia za³o¿eñ teoretycznych i badawczych niniejszego opracowania.

Podrêcznik przeznaczony jest dla studentów (studiów stacjonarnych i niestacjonarnych) oraz wyk³adowców na kierunkach, w ramach których omawiana jest problematyka funkcjonowania cz³owieka w roli œwiadka.

Wprowadzenie æwiczeniowej formy zajêæ z psychologii s¹dowej jest niew¹t- pliwie korzystne dla studentów, gdy¿ pozwala na doskonalenie warsztatu badawczego, jakim pos³uguje siê w swej praktyce zawodowej psycholog.

Autorzy podrêcznika, maj¹c œwiadomoœæ, ¿e opracowanie pomocy dy- daktycznej dla pracowników i studentów jest trudne, starali siê przygoto- waæ skrypt, który dla prowadz¹cego bêdzie alternatywn¹ form¹ realizacji przedmiotu umo¿liwiaj¹cego wszechstronne omówienie problematyki ze-

10 Zamiast wstêpu

znañ œwiadków, przedstawienie teoretycznych i praktycznych aspektów tego zagadnienia, studentowi zaœ pozwoli nauczyæ siê pos³ugiwania eks- perymentem do rozwi¹zywania ró¿nych problemów psychologa (nie tylko s¹dowego) oraz zapoznaæ siê ze sposobami konstruowania eksperymentu i stawiania hipotez. Podrêcznik ten ma przede wszystkim umo¿liwiæ stu- dentowi zdobycie wiedzy teoretycznej i nabycie umiejêtnoœci praktycznych niezbêdnych do opiniowania w sprawach dotycz¹cych psychologicznej wia- rygodnoœci zeznañ œwiadków.

Przedstawione w podrêczniku eksperymenty, poddane weryfikacji, do- tycz¹ problemów nawi¹zuj¹cych do najwa¿niejszego kierunku prowadzo- nych przez psychologów s¹dowych poszukiwañ zwi¹zanych z obszarem psychologii zeznañ œwiadków. Dobieraj¹c eksperymenty, zwracano uwagê na elementy strukturalne psychologicznej problematyki zeznañ œwiadków, które wywodz¹ siê z opracowanego przez J.M. Stanika (1986, s. 171) mo- delu zeznañ œwiadków (zob. schemat 1). Model ten porz¹dkuje w sposób ogólny uwarunkowania wp³ywaj¹ce na percepcjê zdarzeñ, przetwarzanie przyjêtych treœci, spostrze¿eñ oraz na etap formowania siê zeznañ udzie- lanych przez œwiadków w toku przes³uchania. Dziêki takiemu podzia³owi problemów, a tym samym doborowi eksperymentów, podrêcznik stanowi czêœciowe dope³nienie bardzo czytelnie przedstawionych przez J.M. Sta- nika zale¿noœci teoretycznych dotycz¹cych problemów zeznañ œwiadków i mo¿e byæ wa¿n¹ pomoc¹ dydaktyczn¹ niezbêdn¹ w realizacji zajêæ ze studentami.

Eksperymenty zawarte w czêœci I zwi¹zane s¹ z obiektywnymi cecha- mi fizycznymi przedmiotów i ³¹cz¹cymi siê z tym psychologicznymi pra- wid³owoœciami spostrzegania za pomoc¹ ró¿nych zmys³ów, dotycz¹ tak¿e w³aœciwoœci sytuacji jako ca³oœci, w której pojedyncze elementy mog¹ byæ przez œwiadka odmiennie spostrzegane.

W czêœci II przedstawiono eksperymenty dotycz¹ce psychologicznych warunków i w³aœciwoœci podmiotu spostrzegaj¹cego, czyli indywidualno-

œci œwiadka, albowiem oceniaj¹c zeznania œwiadka, nale¿y przede wszyst- kim uwzglêdniaæ specyfikê percepcji, zapamiêtywania i reprodukcji zapa- miêtanych zdarzeñ w zwi¹zku z prawid³owoœciami funkcjonowania oso- bowoœci w warunkach stresu psychologicznego. Z uwagi na owe prawi- d³owoœci eksperymenty zwi¹zane s¹ z ukazaniem przebiegu procesów spo- strzegania, uwagi, pamiêci, myœlenia, podatnoœci œwiadka na sugestiê, a tak¿e w³aœciwoœci procesów emocjonalnych, funkcjonowania mechani- zmów obronnych czy te¿ zindywidualizowanych postaw.

Grupa zagadnieñ omówionych w czêœci III dotyczy warunków i sytu- acji dziel¹cych spostrze¿one zdarzenia od sk³adanych zeznañ. W zwi¹z- ku z tym, ¿e wraz z up³ywem czasu spostrze¿ony materia³ ulega zapomi-

Zamiast wstêpu 11

Schemat 1 Schemat psychologicznych uwarunkowañ rezultatów zeznañ œwiadków

Rezultaty zeznañ

Warunki i sytuacje dziel¹ce spostrze¿one zdarzenie od sk³adania zeznañ: czas, przemyœlenia i interpretacje, zagro¿enie ze strony innych, namowy i in.

Zale¿noœci relacyjne zgodne z za³o¿eniami „cz³owiek w sytuacji”

ród³o: J.M. Stanik (1986, s. 171).

Osoba spostrzegaj¹ca: nieletni, doros³y

, cz³owiek stary 1.

Procesy poznawcze: spostrzeganie, uwaga, my- œlenie, pamiêæ, mowa i in.

2.

Procesy emocjonalne: a)zrównowa¿enie emocjo- nalne,

b)podatnoϾ na stres 3.

W³aœciwoœci osobowoœci: kompleksy

, kompensacje,

mechanizmy obronne, po- datnoœæ na sugestiê i in.

4.

Postawy: wobec zdarzeñ, wobec in- stytucji, wobec okreœlonych ludzi itp.

Sytuacja zbierania zeznañ i techniki przes³uchañ 1.Stres przes³uchania 2.

Rodzaje zadawanych pytañ 3.Techniki przes³uchañ 4.

Pozawerbalne kana³y komunikacji w relacji przes³uchuj¹cy-prze- s³uchiwany

5.

Osobowoœæ przes³u- chuj¹cego

Obiekt — zdarzenie 1.

Obiektywne cechy fi- zyczne

przedmiotów spostrzeganych 2.

Kategorie przedmio- tów i zdarzeñ w zwi¹z- ku z rodzajem zaanga- ¿owanych zmys³ów

3.

Warunki spostrzega- nia: a)

fizyczne, b)

psychologiczne: —

osoba — rzecz —

osoba — inni ludzie

12 Zamiast wstêpu

naniu lub deformacji, przygotowuj¹c eksperymenty, zwrócono uwagê na w³aœciwoœci psychiczne œwiadka z uwzglêdnieniem up³ywu czasu i od- dzia³ywania innych okolicznoœci na formowanie zeznañ. Celem opisanych w tej czêœci eksperymentów jest wskazanie, czy, a jeœli tak, to w jakim stop- niu na treœæ zeznania wp³ywaj¹ przemyœlenia i indywidualne interpreta- cje œwiadka zwi¹zane z jego postawami, przekonaniami oraz wp³ywem od- czuwanego przezeñ zagro¿enia ze strony innych.

Omawiaj¹c problematykê zeznañ œwiadka, nie mo¿na pomin¹æ czyn- ników wchodz¹cych w zakres sytuacji zbierania zeznañ i sposobu doko- nywania przes³uchañ. Czêœæ IV jest zatem zbiorem eksperymentów, w któ- rych wskazuje siê na problematykê stresu przes³uchania, metod i technik przes³uchania, rodzajów zadawanych pytañ, charakterystycznych cech oso- bowoœci przes³uchuj¹cego czy te¿ pozawerbalnych kana³ów komunikacji w relacji przes³uchuj¹cy — przes³uchiwany.

Czêœæ V dotyczy rezultatów zeznañ uzyskanych od œwiadka.

Ka¿de zaprezentowane w podrêczniku æwiczenie poprzedzone jest me- rytorycznym krótkim wprowadzeniem do wybranego problemu, z którego wynikaj¹ kierunki analizy wyników. Niektóre eksperymenty maj¹ formê do- k³adnie tak¹ jak Ÿród³owa. Wiêkszoœæ oparta jest na materia³ach Ÿród³owych, ale zosta³a przedstawiona przystosowawczo pod wzglêdem treœci i formy do specyficznych warunków sytuacji przes³uchania i zbierania zeznañ. Nie- które z eksperymentów zosta³y w ca³oœci opracowane przez autorów.

Nale¿y dodaæ, ¿e przedstawione w podrêczniku projekty eksperymen- tów to jeden z mo¿liwych wariantów dobieranych stosownie do zapotrze- bowania studentów, którzy albo maj¹ byæ poddani badaniom, albo maj¹ je przeprowadzaæ na innych osobach. Wiêkszoœæ eksperymentów jest przy- gotowana tak, aby osobami badanymi mogli byæ studenci z grupy æwicze- niowej. Autorzy, konstruuj¹c eksperymenty, starali siê przygotowaæ je tak, aby mog³y odbywaæ siê w salach lekcyjnych, dlatego te¿ wiêkszoœæ æwi- czeñ ma charakter laboratoryjny, gdy¿ zorganizowanie eksperymentów naturalnych wydawa³o siê mo¿liwe jedynie w bardzo ograniczonym za- kresie.

Jan M. Stanik Agnieszka Roszkowska