Warszawski brak
Wojciech Rosiewski
Cracoviana
Brunon Rajca
CASANOVA P A M I Ę T N I K I
Krystyna Wójcik
LUBLIN 4 IX 1977 Nr 18 (634) D W U T Y G O D N I K S P O Ł E C Z N O - K U L T U R A L N Y
DNI MAJDANKA MIĘDZY W I S Ł A A BUGIEM
WRZESIEŃ 1939
Zygmunt Mańkowski
Kobieta biskupem?
Tadeusz Kur
z notatnika
IMPRESJE Z KRAJU RAD
Kultura
jako porozumienie
Ireneusz J. Kamiński
Park
narodowy to nie zoo
Kobieta
D E B I U T
Roman Lesiów
biskupem ?
Aleksander Rozenfeld Jon Andrzej Gonet
Stanisław Andrzej Łukowski
Damian P. Damianów
PODRÓŻNY
Władimir Golew
KAJ
czyli symbol
GÓRY
Kazimierz Andrzej Jaworski
WRZESIEŃ
1939
PATRON JAGIEŁŁO
DZIECIĘCA PROZA
JÓZEFA
CZECHOWICZA
A n n a Wojciechowska
Przeciętnym czytelnikom Czechowicz znany jest jako a w a n g a r d o w y poeta okresu międzywojennego. Bardziej wtajemniczeni przypominają sobie, ze pisał on także wier- sze dla dzieci, do których zresztą powracają ostatnio edy- torzy . Jednakże prozatorskie poczynania tego poety aa niwie literatury dziecięcej zostały dziś zupełnie zapom- niane. Utwory te. drukowane w czasopismach między- wojennych, nieznane są nie tylko ich właściwym adre- s a t o m — lecz również pomijane przez krytyków i histo- ryków literatury.
PR O Z A T O R S K I dorobek Cze- chowicza, zarówno w zakresie
twórczości dla dorosłych, Jak i dla dzieci jest skromniejszy od jego osiągnięć poetyckich. W twór- czości dla dzieci ogranicza się pisarz ao opowiadań, zamieszczanych w reda- gowanym przez siebie „Płomyczku i „Płomyku** oraz w krakowskim „Cza- sie". Utworów tych powstało około czterdziestu.
Zanim podejmiemy próbę omówienia podstawowych elementów i form j ę z y - kowo-stylistycznych tych utworów, spróbujmy sproblematyzować ich tema- tykę, wyodrębnić motywy treściowe mające wpływ na dobór i kształt ma-
teriału fabularnego.
W CzechowiczowskieJ prozie dla dzieci dominuje epika współczesna*
Drugą grupę stanowią utwory wcho- dzące w zakres epiki historycznej, na- tomiast najmniej licznie reprezentowa- na jest epika fantastyczna.
Opowiadania o tematyce obyczajo- w e j , poruszają różnorodne problemy z tycia małych bohaterów. Tematy naj- częściej związane są ze. środowiskiem szkolnym, z problematyką przyjaźni i koleżeństwa („Tomkowa kolej") oraz ze środowiskiem rodzinnym, kształtu-
jącym postawę i charakwr dziecka.
Zycie w rodzinie — bliski kontakt z matką i ojcem, którzy często stanowią idealne wzory osobowe dla małego bo- hatera — uczy szacunku i przyjaźni, sprzyja wychowaniu w klimacie wza- jemnej pomocy i miłości rodzicielskiej.
Opowiadania poświęcone tej tematyce („Brama", „Pomoc", „Ojciec Marysi",
„Najlepsza w świecie") przeznaczył au- tor zarówno dla młodszych, jak i star- szych czytelników.
Obok życia szkolnego i rodzinnego tematem wielu utworów jest także po- zaszkolne życie rówieśnicze, zajęcia w grupie, zainteresowania, zabawy i przy- gody dzieci w środowisku wiejskim i miejski/n („Józiuk zginął", „Przygo- da**, „Nocna warta*', „ O rowie i kuźni i co było później", ,.Na półkolonii", „ K ą -
piel", „Deszcz pada", „Na szosie", „ N a drodze", „O bałwanku i o sankach", „ R y - by i ryby", „Na targowisku**). P o w y ż - sze trzy kręgi tematyczne dominują w opowiadaniach obyczajowych. Pisarz przeważnie sytuuje akcję w środowis- ku wiejskim.
Tematyka przygodowo-podróżnicza, która fascynuje dzieci w tym samym*
stopniu, co obyczajowa, nie pojawia się w czystej postaci. Natomiast wiele powiadań można sytuować na pogra- niczu literatury obyczajowo-przygodo- wej, bowiem opisywanemu życiu dzie- ci towarzyszy często element pasjonu- jącej przygody. Tak dzieje się w opo- wiadaniu „Przygoda", w którym mło- dzi bohaterowie — Romek i Władek — staczają morderczą walkę z wodą i włas- nymi możliwościami, ratując małą Mar- cysię od* śmierci w nurtach Wisły. Po- dobnie w opowiadaniu „Nocna warta" (o harcerskim, obozowym życiu) mały war- townik Teoś przeżywa niesamowite noc- ne przygody. O w motyw obozowej nocy
— znamy z wierszy dla dzieci — w y - zwalającej dziecięcą wyobraźnię tran- sponuje tym razem poeta w epicki, f a - bularny kształt.
Problematyka obyczajowa 1 obycza- jowo-przygodowa nie wyczerpuje te- matyki opowiadań. Należy wyróżnić jeszcze kilka utworów o tematyce his- torycznej, przyrodniczo-zwierzęcej 1 bajkowo-fantastycznej.
Świat przyrody — stanowiący drugą obok życia dzieci sferę zainteresowań małych czytelników — stal się tema- tem kilku opowiadań. Autor posługuje się w nich typową dla dziecięcej psy- chiki metodą antropomorfizacji, czyniąc bohaterami zwierzęta („Noc Burka") lub zjawiska przyrody („Co obłoczek
widział*1) i przypisuje im moc myślenia i przeżywania.
Problematyka historyczna pojawia się w dwóch opowiadaniach — bierze- my |*od uwagę utwory czysto literac-
kie, pomijając okolicznościowe poga- danki-powiastki. W „Narodzinach Gniezna", legendarnej opowieści o za- łożeniu tego grodu przez księcia Lecha, pisarz za pomocą prostej fabuły, oraz kilku baśniowych rekwizytów (biały rumak, dzbany ,,złotego miodu") stara
się zachować oddziałujący na wyobraź- nię małego czytelnika klimat legendy.
Natomiast w „Historii Joanny d'Arc"v
przeznaczonej dla czytelników star- szych, autor wykorzystuje prawdziwe wydarzenia związane z działalnością francuskiej bohaterki.
. Na tym właśnie wyczerpuje się prob- lematyka literacka opowiadań dla dzie- dzieci. Należy jeszcze poświęcić parę
ogólnych uwag dotyczących wspom- nianych pogada nek-powias tek i arty- kułów okolicznościowych. Znaczną część tych utworów poświęca autor te- matyce historycznej, przypominując dzieciom przeszłość Polski: od bardzo dawnej — walk Mieszka i Chrobrego o Wielkopolskę, czasów Stanistawa Augusta Poniatowskiego, powstania li- stopadowego — po tę nowszą, związa- ną z niedawnymi przeżyciami wojen- nymi.
Dużo miejsca w tej specyficznej „pu- blicystyce" dziecięcej zajmują utwory o tematyce geograficzno-krajoznawczej, poświęcone Litwie („Leśny kraj, wod- ny kraj", „Republika Litewska"), okoli- com lubelskim („Ziemia Lubelska"),
ziemi śląskiej („Czarny k r a j " ) — a na- wet Londynowi („Największa stolica").
Poznawczy charakter tych bogatych w szczegóły opowiadań 1 artykułów nie przeszkadza autorowi-poecie w na- syceniu ich swoistym liryzmem.
Omawianą grupę utworów okolicz- nościowych dopełniają krótkie, propa- gandowe opowiadanka z kręgu tema- tyki „obywatelsko-państwowej".
Kończąc powyższe uwagi dotyczące tematyki prozatorskich utworów Cze- chowicza przejdźmy do ich analizy li- terackiej.
Gatunkowym wyznacznikiem tych opowiadań jest ich jednolitość fabular- na — jednowątkowość. Niejednokrotnie są one bardzo krótkie, nie rozbudowują fabuły. Ta jednorodność wydarzeń fa- bularnych powoduje w kilku utworach pewne uproszczenie, ograniczenie ak-
cji do niewielu drobnych zdarzeń, bądź jednego motywu. Dzieje się tak zwła- szcza wówczas, gdy autor kładzie na- cisk na inne niż fabuła elementy kon- strukcji przedstawianego świata, np.
nastrój; bohatera, funkcję poznawczą lub wychowuwczą. („Muzykant dużej Zosi", „Kąpiel", „Jak to było z pod- płomykiem", „ N a przejeździe'*, „Kolej",
„Deszcz pada").-«Natomiast w kilku ut- worach Czechowicz podejmuje • próbę skonstruowania rozbudowanej fabuły,
czyniąc z niej dominantę kompozy- cyjną („Nocna warta").
Mając na uwadze właściwości psy- chiki i zainteresowania młodych czy- telników, pisarz aktywizuje Ich postawę przez odpowiedni dobór materiału fa- bularnego. Wprowadza motywy zdolne oddziaływać na sferę przeżyć i wyo- brażeń dziecięcych, np. personifikując świat przyrody („Co obłoczek widział",
„Noc Burka"), czy też tworząc klimat kolorowego jarmarku (w rymowanym opowiadaniu „Na targowisku"). Specy- fice zainteresowań małych czytelników odpowiada także konstrukcja postaci, bowiem aktywnymi bohaterami utwo- rów czyni pisarz przeważnie dzieci.
Najczęściej rolę głównego bohatera po- wierza Czechowicz Jednemu, bądź dwojgu (rzadziej trojgu) dzieciom, czasem pewnej grupie, tworząc boha- tera zbiorowego. („Muzykant dużej Zosi", „ O rowie i kuźni i co było póź- niej", „Na półkolonii", „Na drodze').
Mimo że jednowątkowa forma opo- wiadania nie sprzyja wprowadzaniu postaci drugoplanowych i epizodycz-
nych, nie wszyscy bohaterowie Cze- chowicza pełnią role pierwszoplanowe.
Obok bohaterów głównych (których lo- sy są ośrodkiem zainteresowania pisa- rza) pojawiają się sporadycznie postaci uboczne i epizodyczne, których działa- nia nie mają wpływu na rozwój ukazy- wanych zdarzeń.
Wspominaliśmy już, że Czechowicz przeważnie sytuuje akcję opowiadań w środowisku wiejskim. Dziecko wiejskie, jego psychika wyznaczająca sposób i zakres myślenia dają się więc dokład- nie poznać w wielu opowiadaniach, np.:
„ R y b y i ryby", „ O rowie i kuźni i co było później ", „ K o l e j " , „ N a drodze",
„ N a przejeździe", „Jak to było z pod- płomykiem", „Kolędnicy". Kuźnia, za- gubiona dróżniczówka, przejazd kole- j o w y , wiejska, błotnista droga wyzna- czają specyficzny krąg zainteresowań i miejsc pobytu małego wiejskiego bo- hatera W utworach, których wydarze- nia rozgrywają się w mieście, ppjawia się kino, czytelnia, nadwiślańscy pi as- ie arze („Przygoda"), dworzec kolejowy i dorożkarz („Ojciec Marysi"), tramwaj wiozący dzieci na półkolonię („Na pół- kolonii"), Stare Miasto i latarnie ( „ O bałwanku I o sankach"), a nawet In- stytut Ociemniałych (spotkamy tam niewidomego Piotrusia, bohatera utwo- ru „Bracia**). Mimo tych znacznych różnic dotyczących środowiskowej oby- czajowości, tła rozgrywających się w y - darzeń — d a j e się zauważyć pewna za- sada, czy nawet prawidłowość, związa- na z ukształtowaniem modelu Czecho- wiczowskiego bohatera. Otóż, sposób jego kreacji przeważnie dąży do tego, aby wydobyć cechy osobowości, które można by nazwać typowymi cechami osobowości dziecięcej. Przy całej róż- norodności i bogactwie Indywidualnych postaw małych bohaterów dominuje wyraźnie pewien uogólniony typ. wzór osobowości dziecka, charakterystycz-
nych I Jednocześnie przeciętnych (ty- powych) cech jego psychiki, wyobraź- ni, kształtującej, sposób myślenia, re- agowania, rozwój postaw* emocjonal- nych, krąg zainteresowań.
Oczywiście nit* wszystkie opowiada- nia prezentują pogłębioną kreację bo- hatera, wiele upraszcza Jego model, o- gra ni czając się do przedstawienia kilku typowych —- nawet schematycznych — rysów charakteru, które zawsze przy- pisuje się dzieciom.
Wspomnijmy * niHicznydi utworach, w których bohateran*a ^ zwierzęta I /jawitk i przyrody. sVił»v>|
ón nich opowiadania: „Co ohł'tczHc wi- dział", „Mruczuś — bohater" I „N<ic
Burka" oraz bajka „Napad" — o k ł u - cie. krowie, koziołku i prosiaku N a j - ciekawsze pod względem kompozycyj- nym Jest opowiadanie „Noc Burka".
Konstruując postaci i sytuacje fał*i- larne, pisarz zazwyczaj dokonuje regu zabiegów wartościujących i twa- rzy bohaterów negatywnych i pozytyw- nych. Natomiast w opowiadaniach Cze- chowicza me spotykamy postaci nega- tywnych. Są tylko bohaterowie repre- zentujący te postawy moralne, które pisarz aprobuje i uważa za godne na- śladowania. Zjawisko to można tłuma- czyć wychowawczą funkcją opowia- dań.
W zakresie epickich form językowo, -stylistycznych — a więc narracji i w y - powiedzi — omawiane utwory nie przy- noszą nowatorskich rozwiązań. W pre- zentowaniu fabuły pisarz wykotzyr.iuje przeważnie czas przeszły, bądź teraź-
niejszy. Posługuje się także opisem ja- ko formą prezentacji elementów sta- tycznych. Przewaga elementów opi- sowych, dotyczą .ych głównie tła zda- rzeń i przyrody, daje się zauważyć w opowiadaniach, w których dominantą kompozycyjną Jest nastrój („Muzykant
dużej Zosi", „Nocna warta").
Zwraca także uwagę nasycenie opo- wiadań dialogami, które spełniają sze- reg istotnych funkcji. Są one przede wszystkim podporządkowane zasadzie plastycznego przedstawiania świata i ludzi, posuwają naprzód zdarzenia fa-
bularne, zastępując w ten sposób pew- ne partie narracji, co daje większą bez- pośredniość przedstawienia.
Na zakończenie spóbujmy określić cechy i tendencje wyróżniające proza- torski dorobek Czechowicza. O ile w poezji tendencje te są wyraźne I łatwe do wyodrębnienia — to w utworach epickich nie są one tak uwydatnione.
Porównanie poezji i prozy dziecięcej Czechowicza ujawnia stałe zaintereso- wań - pisarza pewnymi tematami. Nie
trudno bowiem odnaleźć w opowiada- niach znane motywy poetyckie, np. mo- tyw matki („Najlepsza w świecie"), pro- wincji („Ziemia wieszcza 1 wodza"
„Leśny kraj, wodny kraj", „Józiuk zgi- nął", „Ziemia Lubelska"), przyrody („Co obłoczek widział", „Deszcz pada",
„Muzykant dużej Zosi", „Ryby i ryby"), następnie dziecięcej przygody i zaba- wy („Nocna warta", „Przygoda", „O bałwanku i o sankach"), czy Interesu- jący motyw snu i księżyca („Noc Bur- ka").
Nawiązanie do tradycji ludowych, związki z wsią i folklorem — tak cha- rakterystyczne dla poezji Czechowicza
— uwidaczniają się również w jego e - pice, zwłaszcza w opowiadaniach o te- matyce wiejskiej. W ramach stylizacji ludowej wprowadza pisarz elementy ludowej, litewskiej obyczajowości, gwa- ry a nawet przyśpiewki.
Funkcje opowiadań ograniczył Cze- chowicz do przekazywania treści w y - chowawczych i poznawczych. T e ostat- nie realizują zwłaszcza powiastki i po- gadanki okolicznościowe.
Pisarz wychowuje swych czytelni- ków, ucząc ich właściwych reakcji e - mocjonalnych wobec otaczającego świa- ta i ludzi. Niektóre z opowiadań nie oparły się Jednak wyraźnemu morali- zatorstwu — co przyczyniło się do
pewnego schematyzmu i wyraźnego OD- niżenia.ich wartości artystycznych.
Jakie wnioski nasuwają się « doko-.
nanego przeglądu Czechowiczowskicłi opowiadań dla dzieci? Wydaje się, że.
pod względem bogactwa treści i walo- rów wychowawczych opowiadania ie dorównują zdobyczom literatury dzie- cięcej nie tylko okresu międzywojen- nego — lecz także doby współczesnej..
Podobnie ze względu na kreacje boha- terów (pogłębione znajomością psycnnu dziecięcej) niektóre utwory ^ . na wyróżnienie. Jednakże pod wzglę- dem nowatorstwa artystycznego nie sta- nowią większych wartości, kontynuując tradycyjne sposoby i formy
cizi epidclph. Ale nie to zadecydowo£
o naszej ocenie tych utworów. PmOm wszystkim wyrastając z konkretnych u warunkowań historycznych okresu iwę dzywojennego nie wykroczyły p m * £ epokę. Tkwiąc w atmosferze s p o ł ^ » o - -wychowawczej, ideowej i obyczajowej tamtych czasów - dla dzisiejszego czytelnika są anachroniczne, nie weno- dzą w zakres jego zainteresowań. Ula tego - przypominając ów prozatorskt dorobek Czechowicza — można P » pr/estać na krytycznym jego omówie- niu, mimo źe zabrzmi to surowo, nie wydaje się konieczna Jegd poęulaflrtticr ju wśród dżieci. ^ n ' _ '
POWRÓT
Tadeusz Jasiński
POWRÓT
Zdzisław Kłosowski
Barbara Zins
Wśród
kafelków i idei
Wojciech Roszewski
Na
szafot
ale kogo?
Brunon Rajca
Koniec sezonu
Miód
był pierwszy... Bogusław Wieczorek
MYŚLI
POCZTA
LITERACKA
Pismo Lubelskiego Oddziału Związku Literatów Polskich.
Założyciele: Kazimierz A n d r z e j Jaworski i Zenon Waśniewski
Barwy Guci Podbrzusze górą!
