dokumentów wytwarzanych za pomocą urządzeń

EMIL BUDUJ

Rozwój nauk technicznych stwarza możliwości wyko­

rzystania w kryminalistyce nowoczesnych urządzeń konstruowanych z myślą o różnorodnych celach, najczęściej z badaniami kryminalistycz­

nymi nie mających zbyt wiele punktów stycznych. Umiejętne wykorzys­

tanie takich rozwiązań konstrukcyjnych, przeniesienie ich w całości lub odpowiednia adaptacja daje poszerzanie możliwości ujawniania i dowo­

dzenia przestępstw, ułatwia i przyspiesza badania kryminalistyczne.

Postęp techniczny, poza nowymi możliwościami w zakresie badań kryminalistycznych, aparatura i metodami dotychczas nie spotykanymi, przyczynia się do powstania nowych obiektów badań, które kilka czy kilkanaście lat wcześniej, w aktualnej postaci, nie były znane.

W ostatnich latach szczególnego znaczenia nabierają badania identyfi­

kacyjne drukarek komputerowych. Komputeryzacja wielu dziedzin nauki, techniki i gospodarki powoduje, że liczba drukarek szybko wzrasta. Wśród nich największą grupę stanowią drukarki mozaikowe.

Ich powszechność zastosowania spowodowała, że jako pierwsze spośród peryferyjnych urządzeń komputerowych stały się przedmiotem zainte­

resowania ekspertów dokumentów. Konsekwencją tego było opracowa­

nie w Zakładzie Kryminalistyki KGMO metody umożliwiającej identyfi­

kację tego typu drukarek na podstawie wydruków.

Badania identyfikacyjne wydruków sporządzonych na drukarkach mozaikowych mające na celu ustalenie konkretnej drukarki, użytej do napisania kwestionowanego tekstu, analogicznie jak w przypadku maszyn do pisania, obejmują dwa etapy:

a) badania porównawcze w obrębie cech grupowych,

b) badania identyfikacyjne na podstawie zespołów cech indywidual nych.

Kryminalistyczne badania dokumentów wytwarzanych za pomocą urządzeń

komputerowych, laserowych

i telekomunikacyjnych

10 ^{EMIL BUDUJ} Analizując cechy grupowe pisma sporządzonego na drukarkach mozai­

kowych należy uwzględnić takie elementy, jak:

— liczbę igieł,

— grubość igieł,

— rodzaj stosowanej matrycy,

— skok głowicy wyrażający się liczbą znaków na cal,

— liczbę kropek na cal,

— liczbę znaków w wierszu,

— liczbę wierszy na cal,

— wymiary liter,

— konstrukcję znaków,

— krój pisma,

— występowanie określonych zestawów znaków,

— kierunek druku (do przodu i od tyłu),

— rodzaj, barwę i szerokość taśmy barwiącej.

Wśród omawianej grupy zagadnień należy zwrócić uwagę na pochod­

ne powyższych elementów podziału, a mianowicie, czy drukarka:

— pisze pismem proporcjonalnym,

— pisze pismem zacieśnionym, równym połowie skoku podstawowego,

— ma możliwość automatycznego podkreślania tekstu,

— ma możliwość pisania pismem pogrubionym,

— ma możliwość wykonania druku o podwyższonej jakości — zbliżone­

go do pisma maszynowego — dzięki zagęszczeniu kropek (ang. Near Letter Quality).

Szczególnego znaczenia nabiera druk o podwyższonej jakości. Pozwa­

la bowiem, na szerszą skalę, wykorzystywać drukarki mozaikowe do sporządzania tekstów, które ze względu na swój charakter były dotych­

czas sporządzane wyłącznie na maszynach do pisania. Pozwala także na zastępowanie druków wykonanych technikami poligraficznymi przez mozaikowe wydruki komputerowe a przede wszystkim odwrotnie, daje możliwość przygotowania oryginałów do reprodukcji i powielenia tech­

nikami poligraficznymi.

Odpowiednie formy znaków (liter) w drukarkach mozaikowych są wynikiem zapisania właściwych wzorców w stałej pamięci drukarki.

Nowocześniejsze modele pozwalają na zmianę kroju i zestawu znaków poprzez dołączanie zewnętrznych kaset z pamięcią stałą lub też poprzez wpisanie do zawartej w drukarce pamięci RAM informacji o kształcie znaków.

Na cechy indywidualne pozwalające na identyfikację drukarki mozai­

kowej składają się:

— ustawienie poszczególnych kropek względem miejsc wyznaczonych przez matrycę,

— kropki na osi poziomej i pionowej,

-- kropki przesunięte w prawo lub w lewo względem osi pionowej,

— - kropki przesunięte w górę lub w dół względem osi poziomej,

— złożone przesunięcia kropek,

KRYMINALISTYCZNE BADANIA DOKUMENTÓW 11

— kształt kropek,

— wymiary kropek,

— intensywność zabarwienia będąca wynikiem siły uderzenia igły,

— zmiana szerokości znaku na skutek różnej prędkości przesuwu głowicy (w zależności od miejsca w wierszu).

W szczególnych przypadkach powyższe cechy mogą wyrażać się:

— zupełnym brakiem odcisku,

— wyraźnie różnymi odstępami między punktami,

— zróżnicowanymi przetłoczeniami.

Opracowanie metody identyfikacji drukarek mozaikowych rozwiązy­

wało zaledwie część zagadnień związanych z badaniami drukarek komputerowych. Oprócz nich występują także drukarki rozetkowe, głowicowe, strumieniowe, termiczne, elektrostatyczne i laserowe.

Ustalenie rodzaju drukarki komputerowej użytej do sporządzenia danego tekstu nie stanowi żadnego problemu.

Zagadnienie identyfikacji dwóch pierwszych typów drukarek zostanie tutaj pominięte z racji możliwości zaliczenia ich do grupy wysokospraw- nych, szybkich maszyn do pisania, wykorzystywanych w klasycznych pracach biurowych, których zasady identyfikacji są znane.

W opracowaniu pominięto także kwestie identyfikacji drukarek stru­

mieniowych i elektrostatycznych z tej racji, że na skutek rzadkiego ich występowania w naszym kraju problem ich identyfikacji ma znaczenie marginesowe.

Znacznie częściej występują natomiast drukarki termiczne oraz lase­

rowe.

Drukarki termiczne można grupowo podzielić na:

— drukujące wyłącznie na papierze termoczułym,

— drukujące wyłącznie dzięki zastosowaniu taśmy barwiącej termoczu- łej, na którą oddziałuje odpowiednio skonstruowana głowica,

— drukujące zamiennie albo na zwykłym papierze oraz taśmę termo- czułą lub bez taśmy barwiącej na termoczułym papierze.

Drugi podział grupowy dotyczy rodzaju głowicy, która może mieć postać płaskiej płytki z odpowiednim rozkładem kilkudziesięciu elek­

trod zgodnie z zastosowanym rodzajem matrycy lub też postać mecha­

nizmu drukującego zawierającego 40 małych elektrod ustawionych pionowo w odstępach 0,1 mm.

Grupowy podział dotyczy także zastosowanego kroju pisma, który może być zapisany w stałej pamięci drukarki lub też w dołączonych kasetach.

Wypracowana metoda identyfikacji indywidualnej di ukarki opiera się na defektach druku powstałych w wyniku uszkodzenia elektrycznych połączeń z elektrodami głowicy lub zabrudzeń samej głowicy.

W ostatnim okresie coraz powszechniej stosowane są drukarki lasero­

we, charakteryzujące się ogromną szybkością druku (do 10 stron/min.) oraz niespotykaną dotychczas jakością druku, porównywalną z efektem pracy maszyny offsetowej.

12 EMIL BUDUJ

Zasada działania drukarki laserowej opiera się na przetworzeniu obrazu analogicznie jak w kopiarkach kserograficznych. Promień lasera sterowany komputerem rozładowuje fragmenty warstwy elektrofoto- czułej cylindra drukarki nadając im kształty liter i rysunków. Następnie proces wywoływania utajonego obrazu, przenoszenia go na papier i utrwalania przebiega podobnie jak w kopiarkach kserograficznych.

Metoda identyfikacji grupowej i indywidualnej drukarek powstała w Zakładzie Kryminalistyki KGMO wykorzystuje, opracowane wcześ­

niej, elementy metody identyfikacji kserografów i kopii kserograficz­

nych.

Innym rodzajem urządzenia zewnętrznego współpracującego z kom­

puterem jest ploter. Dzięki danym przesyłanym z komputera możliwe jest automatyczne wykonywanie rysunków technicznych oraz ich opi­

sów.

Określenie urządzenia, na którym dany dokument został sporządzony ma z kryminalistycznego punktu widzenia szczególne znaczenie. W cią­

gu ostatnich lat w praktyce Zakładu Kryminalistyki KGMO były wykonywane ekspertyzy dokumentów sporządzonych na ploterze. No­

wy rodzajowo dokument będący wynikiem pracy nowego typu urządze­

nia spowodował potrzebę wypracowania specjalnych metod, które pozwoliłyby na identyfikację grupową i indywidualną tego rodzaju komputerowych urządzeń peryferyjnych, na podstawie tekstu i rysunku nakreślonego automatycznie. Brane są tutaj pod uwagę takie elementy, jak:

— typ urządzenia (plotera),

— format arkusza papieru lub folii możliwy do opisania,

— liczba stosowanych pisaków,

— rodzaj pisaków,

— rozdzielczość linii (wartość kroku w ułamkach mm),

— dokładność kreślenia (w ułamkach milimetra lub % załamania linii).

Ponadto w badaniach identyfikacyjnych poddawane są ocenie takie elementy, jak:

— ciągłość linii,

— cieniowanie linii (rozkład środka kryjącego na podłożu),

— wizualny efekt pracy silników krokowych,

— efekt sposobu atakowania podłoża przez pisak plotera.

Nowe rozwiązania techniczne, powstawanie coraz precyzyjniejszych urządzeń tego typu powodują, że opracowane metody identyfikacji ploterów wymagają uzupełnienia i doskonalenia.

Inną nowoczesną techniką pomnażania dokumentów jest stereoter- mokserografia. Uzyskiwane tą metodą kopie mają postać daleko odbie­

gającą od klasycznego rozumienia pojęcia dokumentu. Podobnie jednak jak w przypadku innych dokumentów zaistniała więc potrzeba identyfi­

kacji urządzenia, które umożliwia sporządzenie takiej kopii. Metody badań tego rodzaju dokumentów bazują na wypracowanych wcześniej

13

KRYMtNALISTYCZNE BADANIADOKUMENTOW

w Zakładzie Kryminalistyki KGMO metodach identyfikacji kopiarek i kopii kserograficznych.

Z braku możliwości szerszego omówieniatematu chciałbym zaakcen­ tować problem wykorzystania wspomnianej techniki do fałszowania odciskówpieczątek, datowników, stempli, stampil itp. Kopia wykonana techniką stereotermokserografii charakteryzuje się występowaniem trzeciego wymiaru — poza długością i szerokością — wysokością.

Powstawanie rysunku lub tekstu ponad powierzchnią podłoża kopii pozwala na traktowaniejej jako klasycznejformy wypukłej, charaktery­

stycznej dla drukarskiej techniki typograficznej. Daje to możliwości fałszowania np. imiennych piecząteklekarskich na receptach na narko­ tyki, z pominięciem zastosowania klasycznych technik chemigraficz- nych przy sporządzaniu form drukowych.

• Omawianezagadnieniebędzie nabierać, moim zdaniem,szczególnego znaczenia wraz z rozpowszechnianiem sięurządzeńsłużących do sporzą­

dzania kopii stereotermokserograficznych.

W sferze zainteresowania eksperta kryminalistykipowinnybyć także te, zupełnie nowe rodzaje dokumentów, które na obecnym etapie nie mają bezpośredniego związku z postępowaniem karnym, najczęściej dlatego, ze me występują powszechnie, wiąze się to główniezmałą liczbą urządzeń służących doich wytwarzania lub zutrudnionymdostępemdo nich. Przykładem może być, przynajmniej na gruncie polskim, zagad­ nienie przekazywania obrazu dokumentówzapomocą urządzeń podłą­

czonych do aparatów telefonicznych.

Wykorzystanie zwykłych sieci telefonicznych do przesyłania dowol­ nych tekstów na nieograniczone wzasadzie odległości stworzyło nowy problemkryminalistyczny, którym zajęto się w ZakładzieKryminalisty­ ki KGMO. ‘

Zagadnienie zbadano z dwóch różnych punktów widzenia. Raz—pod kątem identyfikacji urządzeniaodbiorczego wykorzystanego do przesła­

nia obrazu (tekstu); dwa — pod kątem możliwości identyfikacji osoby, która sporządziła rękopis przesłany na odległość, na podstawie badań tekstu przetworzonego, uzyskanego na urządzeniu odbiorczym.

Problem badawczy podjęto mając na względzie potencjalnewykorzys­ tanietego typu urządzeń doprzekazywaniadrogą telefoniczną tekstów wykonanychpismem ręcznym, mających charakter anonimów okupo- wychlub pogróżkowych. Przeprowadzone badaniawykazały,że istotne znaczenie ma szereg czynników takich, jak:

— rozmiary elementów składających się na linię graficzną (długość i szerokość punktów),

— rodzaj zastosowanego wywoływacza,

.— rodzaj warstwy elektrofotoczułej papieru użytego jakopodłoże doku­

mentu,

— zastosowanie elektrofotoczułych cylindrów,

— rozmiary cylindra,

— szerokośćpapieru,

14 ^{EMIL BUDUJ}

□

— możliwości zmiany prędkości odbioru przekazywanego obrazu,

— uszkodzenia warstwy elektrofotoczułej,

— reakcja urządzenia na zakłócenia linii przesyłowej.

Występowanie określonych cech i parametrów warunkuje możliwości identyfikacji urządzenia.

Przeprowadzono także badania tego rodzaju dokumentów w celu rozstrzygnięcia problemu na ile możliwa jest identyfikacja osoby na podstawie rękopisu przekazanego przez telefon. W ich wyniku stwier­

dzono, że mimo pewnych ograniczeń spowodowanych niepełnym od­

zwierciedleniem się niektórych cech pisma ręcznego, istotnych w proce­

sie identyfikacji, indywidualne wskazanie osoby, której rękopis przesła­

no na odległość linią telefoniczną, na podstawie tekstu zarejestrowanego przez urządzenie odbiorcze —jest możliwe.

Stwierdzono, że stopień kategoryczności rozstrzygnięć w badaniach rękopisów przetworzonych przez tego rodzaju aparaturę nadawczo—

odbiorczą nie powinien być w takich przypadkach dużo niższy od wyników analiz rękopisów oryginalnych i zbliżony byłby do wyników identyfikacyjnych badań na podstawie rękopisów kopiowanych.

Niniejsze opracowanie nie wyczerpuje całości zagadnienia kryminali­

stycznych badań i ocen nowych obiektów (dokumentów) stanowiących rezultat zastosowania nowoczesnej techniki. Ich różnorodność powodo­

wała i powoduje potrzebę opracowania szeregu nowych metod badaw­

czych pozwalających na kategoryczną identyfikację osoby, urządzenia lub maszyny.

Wiele nowych jakościowo dokumentów nie nastręcza kłopotów w trak­

cie prowadzonych badań. Opracowane w Zakładzie Kryminalistyki KGMO metody pozwalają na rozwiązanie licznych problemów badaw­

czych jakie mogą stwarzać dokumenty sporządzone za pomocą nowo­

czesnych urządzeń. Postęp techniczny sprzyja pojawianiu się coraz to nowszych urządzeń wykonujących coraz to inne rodzaje dokumentów.

Powstała sytuacja stawia przed kryminalistykami, a w tym przypadku przed ekspertami dokumentów, nowe zadania i tematy badawcze, które należy jak najszybciej rozwiązać.