R O C Z N I K I F I L O Z O F I C Z N E T o m X V I I , z e s z y t 1 — 1969
ANDRZEJ WAWRZYNIAK i ZOFIA J. ZDYBICKA
Z DZIEJÓW METAFIZYKI I N A U K POKREWNYCH NA KATOLICKIM UNIWERSYTECIE LUBELSKIM
1918— 1968
I. KATEDRY, WYKŁADY, SEMINARIA. ORGANIZACJA I TEMA TYK A
G Ł Ó W N E T E N D E N C J E B A D A N
D zieje m etafizyki na K atolickim U niw ersytecie Lubelskim w pięć
dziesięcioleciu jego istnienia można podzielić na dwa okresy, uważając za m om ent przełom ow y utw orzenie W ydziału F ilozofii Chrześcijańskiej w 1946 r. Biorąc pod u w agę lata 1939— 1944, w których norm alna dzia
łalność U niw ersytetu b yła zawieszona, pierw szy okres, 1918— 1946, obej
m uje głów nie dw udziestolecie m iędzyw ojenne. W zm ienionych w arun
kach organizacyjnych toczą się dzieje m etafizyki na K U L -u w okresie drugim, w latach 1946— 1968. Ta periodyzacja, uw zględniająca fakt orga
nizacyjny, ma w szakże inne jeszcze, bardziej zasadnicze racje, w ynikające z oceny dydaktycznego dorobku z zakresu m etafizyki w całokształcie studium filozofii na U czelni w w yróżnionych okresach, jak również z dostrzeżenia now ych tendencji w doktrynie m etafizycznej, które poja
w iły się na początku drugiego okresu i nadały m etafizyce tutejszej jej obecnie dom inującą postać.
Pierw sza część artykułu, odtwarzając głów nie z program ów i spisów organizację studium m etafizyk i (katedry, w ykłady, seminaria, ćwiczenia), daje n iep ełn y n iestety szkic dydaktyczno-organizacyjnych podstaw filo
zofii bytu w pięćdziesięcioleciu Uczelni. W związku z przytaczaną, o ile to było m ożliw e, tem atyką w ykładów , a zw łaszcza z ogólną charakte
rystyką problem ow ą sem inariów , w yłania się obraz dydaktyczno-nauko- wej pracy w zakresie m etafizyki. O jej założeniach i rozw oju doktry
nalnym w nurcie filozoficznym obecnie dom inującym na U n iw ersytecie pisze o. prof. dr M. A. K rąpiec w osobnym a r ty k u le 1. W niniejszym szkicu poprzestajem y na kilku ogólnych uw agach inform acyjno-anali-
1 Zob. M. A. K r ą p i e c , Metafizyka — ale jaka? w niniejszym zeszycie
„Roczników Filozoficznych”.
64 A N D R Z E J W A W R Z Y N IA K I Z O F IA J . Z D Y B IC K A
tycznych. Dorobek piśm ienniczy z zakresu m etafizyki i teodycei w postaci książek, artykułów, recenzji, prac dyplom ow ych m agisterskich i doktor
skich, których autorami są profesorowie i studenci KUL, a który w dużej m ierze pow stał w związku z pracą naukow o-dydaktyczną na U niw ersy
tecie, jest przedstawiony w następnych częściach artykułu. Studia m eta
fizyki i teodycei z filozofią religii, om aw iam y oddzielnie tylko z racji form alnych, choć już w zakresie tem atyki ujaw nia się ścisłe, powiązanie problem atyki m etafizycznej i teodycealnej. K ierując się zasadniczo sche
m atem program owo-organizacyjnym tylko ubocznie pośw ięcam y kilka osobnych uw ag pracom naukow o-dydaktycznym z dziedziny m etafizyki podejm ow anym na innych sekcjach W ydziału Filozofii Chrześcijańskiej KUL, głów nie na sekcji filozofii przyrody, odsyłając po obszerniejsze inform acje do sprawozdań danych sekcji W ydziału. Osobno zam ieszczam y krótkie sprawozdanie ze studium estetyki.
t . L A T A 1918—1946
Brak oddzielnego W ydziału Filozofii w pierw szym okresie .istnienia U niw ersytetu zaw ażył nie tylko na organizacji studium m etafizyki, ale w w ielkiej m ierze również na jej stanie i dorobku naukow o-dydaktycz- nym . Przew idziany w statutach KUL, lecz utw orzony dopiero w 1946 r.
W ydział Filozofii, jako zaliczany do tzw. w ydziałów kościelnych, w inien kierować się w swoim programie studiów, a naw et w uprawianej doktry
nie filozoficznej ogólnym i normami Określonymi w apendyksie do statu tów, sform ułow anym i zaś w oparciu o konstytucję apostolską D eus scientiarum D om inus z 24 V 1931 r. i rozprządzenia (ordinationes) św . K ongregacji dla Sem inariów i Studiów U niw ersyteckich z 12 VI 1931 r. S tatu ty zaliczają m etafizykę (ontologią) i teodyceę (theologia naturalis) do tzw. głów nych dyscyplin filozoficznych (art. 23, § 3, app.) i przewidują następujący program ich wykładów: I rok studiów — 4 gojdz. ontologii, II — 3 godz'. teodycei, na III i IV roku w ramach specjalizacji m etafizycznej (sectio m etaphysica) zagadnienia w ybrane z:
a) m etafizyki ogólnej, b) psychologii spekulatyw nej, c) m etafizyki pozna
nia, d) m etafizyki religii — razem w w ym iarze 8 godz. tyg., oraz sem i
narium sekcyjne — 2 godz. Również od strony doktrynalnej, polecając studium filozofii scholastycznej w edług m etody i zasad Tomasza z A kw inu („ad m ethodum et principia S. Thomae A ąuinatis”), statu ty zabezpie
czają ośrodkową rolę m etafizyki w całokształcie filozofii uprawianej na U niw ersytecie (art. 17, p. 3 i art. 18, app.). Jednakże w okresie m iędzy
w ojennym te postanowienia statutow e pozostały n ie zrealizow ane, co najw yżej przybierały postać mniej lub bardziej skonkretyzow anych pro
jektów . Wobec braku oddzielnego W ydziału Filozofii praca naukow o- d y d a k ty cz n a w zakresie filozofii skupiała się organizacyjnie na W ydziale
M E T A F IZ Y K A I N A U K I P O K R E W N E N A K U L -U 65 Nauk H um anistycznych w osobnej grupie nauk filozoficznych. K ierując się głów nie w ytyczn ym i program owym i M inisterstwa W yznań R eligij
nych i O świecenia Publicznego, które odzw ierciedlały pożyty wizujące tendencje panujące w ówczesnej filozofii w Polsce, niezależnie naw et od doboru profesorów w ykładających przedm ioty filozoficzne, studium m e
tafizyki na K U L-u nie m iało wów czas w łaściw ej podstaw y organizacyjno- -dydaktycznej. N ie było odrębnej katedry m etafizyki i w yspecjalizow ane
go zakładu; osobny w ykład z m etafizyki notują program y tylko w pierw szych latach istnienia U n iw ersytetu (do r. akad. 1924/25) tak, że o stu dium m etafizyki można m ówić głów nie w zakresie tem atyki w ykładów i sem inariów z innych dyscyplin filozoficznych, biorąc pod uwagę repre
zentowane przez profesora poglądy filozoficzne.
Założyciel i pierw szy rektor KUL, ks. Idzi R a d z i s z e w s k i , choć na U niw ersytecie nie prow adził program owych w ykładów m etafizyki, gwarantował sw oim dorobkiem naukowym , pracą dydaktyczną (zwłaszcza w zakresie teodycei), a także osiągnięciam i popularyzatorskim i, że na U czelni Lubelskiej zostaną stw orzone najlepsze, biorąc pod uw agę cało
kształt sytuacji U niw ersytetu, w arunki dla studium filozofii pierw szej.
A bsolw ent Instytutu F ilozoficznego w Lowanium b ył w Polsce jednym z pierw szych reprezentantów i propagatorów odrodzonej m yśli schola- stycznej w jej w ersji w ów czas reprezentatyw nej i najbardziej twórczej.
W sw oich pracach, m iędzy innym i w artykule O drodzenie filozofii scho- la styc zn ej („Przegląd F ilozoficzny” 1901), w odczycie T eologia a nauki przyro d n icze (W łocławek 1910), Credo n o w o żytn eg o fizjo lo g a (Włocła
w ek 1913), Bóg (hasło w P odręczn ej E n cyklopedii K ościeln ej, V/VI), G eneza relig ii w ś w ie tle n auki i filo zo fii (W łocławek 1911) ujaw nił ty powe dla lowańskiej w ersji tom izm u próby uprawiania filozoficznej doktryny A kw inaty w bardzo szerokim kontekście nauk przyrodniczych oraz w dyskusji z ów czesnym i prądami filozoficznym i. Zwłaszcza z kan- tyzm em polem izow ał ks. Radziszew ski co do w artości poznawczej Toraa- szow ych dowodów na istnienie Boga. Prowadzone przez niego na K UL-u sem inarium filozoficzne było w głów nej m ierze pośw ięcone epistem ologii kantow skiej. N atom iast sw ym poglądom m etafizyczn o-teodycealnym mógł dać obszerny i system atyczn y w yraz w w ykładach teodycei, które w edług programu prow adził w r. akad. 1918/19 (sem estr letni) na tem at ”De ex i- stentia D e i per m odum Com m entarii in Sum . Theol. I, 2,1— 3” — na W ydziale Teologicznym pow tórzony w 1920/21 oraz w r. 1919/20: „De na
tura D ei per m odum Com m entarii in S u m m am Theol. S. Thomae A qui- natis I, 14, 19, 22, 25, 44— 46, 103— 105”. Bardziej popularny charakter m iał cyk l w ykładów ks. R adziszew skiego zatytułow any: „Problem istnie
nia Boga w św ietle rozum u” przeznaczony dla studentów w szystkich w yd ziałów w r. akad. 1921/22.
66 A N D R Z E J W A W R Z Y N IA K I Z O F IA J . Z D Y B IC K A
N atom iast dwugodzinny w ykład z m etafizyki odnotow ują program y na lata 1919/20 i 1924/25. Prowadzony b ył on przez ks. prof. Stanisław a D o m i n c z a k a, sp ecja listę-lo g ik a 2. W ykładał on również teodyceę w r. akad. 1921/22. Po śm ierci ks. R adziszewskiego i odejściu z U ni
w ersytetu (w latach dwudziestych) ks. Dominczaka program owe studium m etafizyki i teodycei w jakimś obszerniejszym i system atycznym zakre
sie n ie było realizow ane do końca om awianego okresu. Bardzo ogólni
kow e pojęcie o m etafizyce (ontologii) m ógł dać studentom dwugodzinny wykład w stępu do filozofii prowadzony począw szy od r. 1923/24 co dwa lata dla I i II roku całego W ydziału Nauk H um anistycznych przez prof. Henryka J a k u b a n i s a 3. Również na sem inarium filozoficz
nym pod kierunkiem prof. Jakubanisa —- historyka filozofii, pośw ię
conym najogólniej biorąc analizie i interpretacji źródłowej dzieł k lasy
ków filozofii (presokratycy, Platon, A rystoteles, Kartezjusz, Leibniz) za
poznawano się z w ielkim i doktrynam i m etafizycznym i, choć raczej w as
pekcie historycznofilozoficznym . W r. 1925/26 prof. Jakubanis' prowadził w ykład zatytułow any „M etafizyka A rystotelesa”.
System atyczne, lecz z racji przedm iotu ograniczone do elem entów ontologiczno-antropologicznych ujęcie m etafizyki scholastycznej szeroko pojętej zaw ierały w ykłady z psychologii, które w latach trzydziestych prowadził ks. prof. Józef P a s t u s z k a 4. Poprzez w ykłady, seminaria, studenckie Koło Studiów Filozoficznych im ienia św . Tomasza z A kw inu, którego był kuratorem , a także w obfitej działalności pisarskiej zapozna
w ał środowisko uniw ersyteckie i polską inteligencję katolicką z założe
niami, głów nym i tendencjam i i osiągnięciam i filozofii neoscholastycznej.
Cechą charakterystyczną prezentow anych przez ks. Pastuszkę poglądów filozoficznych jest łączenie różnych w ersji w spółczesnej scholastyki, a zw łaszcza próby uniw ersalizacji tomizmu przez dopełnienie go elem en
tam i augustyńskim i. Tak pojętą filozofię neoscholastyczną ukazyw ał (piszem y o okresie m iędzyw ojennym ) w kontekście problem atyki podej
mowanej w różnych w spółczesnych kierunkach filozoficznych (por. jego Filozofię w spółczesną, t. I, W arszawa 1934; t. II, Lublin 1936) i w powią
zaniu z naukam i szczegółow ym i (zwłaszcza psychologicznym i). W naszym 2 ■ Dorobek naukowo-dydaktyczny ks. prof. S. Domińczaka szerzej omawiają S. Majdański -i Cz. Wojtkiewicz w artykule Logika na K atolickim U n iw ersytecie Lubelskim , zamieszczonym w niniejszym zeszycie „Roczników”.
8 Bliższe dane o pracy naukowo-dydaktycznej prof. H. Jakubanisa zawiera artykuł: K. W ó j c i k , Zarys dziejów historii filozofii na K atolickim U n iw ersy
tecie Lubelskim zamieszczony w niniejszym zeszycie „Roczników”.
4 Dla zapoznania się z całością pracy naukowo-dydaktycznej ks. prof. J. Pas
tuszki odsyłamy do artykułu E. Leszczuka i Z. Płużek, Psychologia na K atolic
kim, U niw ersytecie Lubelskim w latach 1918—1968, „Roczniki Filozoficzne”, 16 (1968), z. 4, s. 5—50.
1
M E T A F IZ Y K A I N A U K I P O K R E W N E N A K U L -U 6 7
opracowaniu zwracam y uw agę na napisaną przez ks. Pastuszkę Filo
zofię relig ii w zbiorowym dziele Z a rys filo zo fii (t. II, Lublin 1929), za
wierającą zarys teodycei i psychologii życia religijnego (według autora
— filozofia religii sensu stricto).
D o r. 1933 w p ływ ow ą działalność naukow o-dydaktyczną rozw ijał na K UL-u prof. Bohdan R u t k i e w i c z, który tezy filozoficzne w ysn u w ał z rozważań nad osiągnięciam i i teoriam i nauk p rzyrodniczych5.
Na U czelni b ył przedstaw icielem żyw otnej wów czas m etafizyki induk
cyjnej, reprezentując jej w ersję teistyczną i m aksym alistyczną. W związku z dyskusjam i m iędzy m echanicyzm em biologicznym i w italizm em zbliżył się do teorii hylem orfizm u, akcentując poza tym finalistyczną interpre
tację rzeczyw istości organicznej. K ilka artykułów programowo pośw ięcił problematyce teodycealnej, m iędzy innym i L ’idea di Dio in un libro del professore P rin g le-P a ttiso n (”R ivista di F ilosofia N eoscolastica”, 1919);
II prof. W. S o rley ed il teism o (tamże, 1920); II problem a e la nozione della D iv in ita secondo il prof. S. A lex a n d er (tamże, 1922).
Najpełniej realizow ał postulat upraw iania filozofii w edług zasad doktryny Tomasza z A kw inu profesor teologii m oralnej na W ydziale Teologicznym (1919— 1929) i rektor KUL (1922— 1924), o. J acek W o r o- n i e c k i O P 6. Jego twórczość ściśle naukowa w dużej m ierze doty
czyła problem atyki etycznej (por. K a to lick a e ty k a w ych o w a w cza , t. I, Poznań 1925, t. I— II 1948, E tyk a , [W:] Z a rys filo zo fii, Lublin 1929) i dla studium m etafizyki ma tylk o pośrednie znaczenie. Jednakże przez pro
pagowanie tomizmu (por. K ato lick o ść tom izm u , Lublin 1924) i twórcze odczytyw anie oraz rozw ijanie Tomaszowej filozofii moralnej w oparciu o zwarty system tez ontologiczno-antropologicznych, o. W oroniecki budził zainteresowanie dla tom istycznej m etafizyk i w szerokich kręgach słu chaczy jego w ykładów , odczytów i konferencji oraz czytelników jego prac. P rezentow ał przy tym filozofię tom istyczną w jej w ersji źródłowej, precyzując w oparciu o doskonałą znajom ość pism A kw inaty w iele n ie
jasnych, zniekształconych lub całkiem błędnie interpretow anych elem en
tów doktryny etycznej Tomasza. Tomizm o. W oronieckiego polegał, naj
ogólniej m ówiąc, na ujęciu całokształtu problem atyki etycznej w jej przyporządkowaniu do kilku podstaw ow ych elem en tów antropologiczno- -etycznych system u filozoficznego A kw inaty. To rozum iejące odczytanie w zględnie interpretacja pism Tomasza odcinała twórczość o. W oroniec
kiego od tej postaci upraw iania tomizmu, w której obficie przytaczanym 5 O działalności naukowo-dydaktycznej prof. B. Rutkiewicza pisze bp W. G o r a l , Pamięci Bohdana Rutkiewicza..., odbitka z „Prądu”, Lublin 1939.
6 Obszerne dane o działalności naukowej i publicystycznej o. prof. J. Woro
nieckiego zawierają artykuły w księdze pamiątkowej jemu poświęconej Ethos perenne, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne”, 6 (1959), z. 1—2, s. 135—154.
68 A N D R Z E J W A W R Z Y N IA K I Z O F I A J . Z D Y B IC K A
cytatom z pism A kw inaty tow arzyszy często brak zdrowej intuicji m o
ralnej. Godne podkreślenia jest również pow iązanie tom izm u o. W oro- nieckiego z ówczesną m yślą etyczną, bardziej w problem atyce niż w m e
todach, a także po prostu ze stanem świadom ości m oralnej jem u w sp ół
czesnych. W ielkie znaczenie o. W oronieckiego dla rozwoju m etafizyki tom istycznej w Polsce i na K U L -u polega nie ty le na głoszonych przez niego poglądach m etafizycznych — nie pozostaw ił przecież jakichś ob
szerniejszych i program owych przem yśleń podstaw ow ej problem atyki m etafizycznej — lecz głów nie na propagowaniu tej w ersji uprawiania tomizmu, której w łaściw y rozwój i dominująca pozycja w dziejach m eta
fizyki na K UL-u przypada na kilkanaście ostatnich lat.
N ależy przypuszczać, że elem enty m etafizyki patrystycznej i schola- stycznej ujaw niały się przy studium różnych dyscyplin teologicznych, zwłaszcza dogm atyki na W ydziale Teologicznym . Program na r. 1923/24 notuje naw et osobny w ykład ks. prof. Gastona Rabeau ”Q uaestiones ex ontologia”. W rozwoju m etafizyki na K UL-u nie zaznaczyło się jed
nak ów czesne środowisko teologów — z w yjątkiem o. W oronieckiego — jakimś pow ażniejszym wkładem .
Osobny elem ent dziejów m etafizyki na U czelni stanow ią un iw ersy
teckie w ydaw nictw a z zakresu om awianej dyscypliny. W pierw szym okresie na uw agę zasługuje wspom niany już Z a rys filozofii, który uka
zał się jako tom ósm y ogólnego zbioru T ow arzystw a W iedzy Chrześci
jańskiej w Lublinie w 1929 r. W tej zbiorowej pracy m etafizykę ogólną, teorię poznania i estetyk ę opracował ks. K azim ierz K ow alski (obecny biskup ordynariusz diecezji chełm ińskiej), filozofię religii — ks. Józef Pastuszka, etykę — o. Jacek W oroniecki.
Form ułując kilka końcow ych uw ag oceniających ten okres n ależy
— naszym zdaniem — w ziąć pod uw agę co najm niej następujące uw a
runkowania pracy naukow o-dydaktycznej z zakresu m etafizyki na KUL-u:
1° B y ł to okres tw orzenia podstaw organizacyjno-dydaktycznych Uczelni, konkretyzow ania się jej profilu naukow o-dydaktycznego, pow olnego realizowania w tym zakresie postanow ień statutow ych. D eterm inujący w dużej m ierze stan m etafizyki na K U L-u b y ł brak osobnego W ydziału Filozofii z program owym studium m etafizyki scholastycznej. 2° Na w szystkich polskich uniw ersytetach odczuwano w pierw szych latach m iędzyw ojennych duże braki w kadrze profesorów filozofii, co dla stanu filozofii na U czelni ma decydujące znaczenie. Pam iętać należy, że obok K U L -u w okresie dw udziestolecia m iędzyw ojennego istniało kilka innych akadem ickich ośrodków filozoficznych, niektóre z bardzo starą tradycją (Kraków, Lwów), a także na kilku uniw ersytetach działały osobne w y d ziały teologiczne skupiające również, rekrutujących się głów nie spośród duchow ieństw a, specjalistów filozofii scholastycznej. Jest to fak t zdecy
M E T A F I Z Y K A I N A U K I P O K R E W N E N A K U L -U 69 dowanie odróżniający stan organizacyjny tzw . filozofii chrześcijańskiej okresu m iędzyw ojennego od lat pow ojennych. 3° N eoscholastyka ów czesna w ystępow ała na ogół w szędzie w eklektycznym zestaw ie tez i m e
tod filozofow ania. Z jednej stron y b ył to eklektyzm treściow y z racji w zajem nych zapożyczeń różnych doktryn scholastyki średniowiecznej i now ożytnego racjonalizm u, co charakteryzow ało zwłaszcza tzw. tomizm rzym ski (zachowawczy), z drugiej strony — eklektyzm m etodologiczny, biorący się z prób w iązania filozofii z naukam i szczegółow ym i i ze w spółczesnym i kierunkam i filozoficznym i, podejm ow anych głów nie w środowisku neoscholastyki low ańskiej. W skutek intensyw nych stu diów nad filozofią średniow ieczną klarow ał się dopiero bogaty, w ielo- postaciowy obraz klasycznej scholastyki, a zwłaszcza pow oli ujaw niała się specyfika doktryny m etafizycznej Tomasza z A kw inu (Garrigou- -Lagrange, M aritain, Gilson). W św iatow ej neoscholastyce niski był na ogół poziom teorii filozofii, co w dużej m ierze obniżało wartość skąd
inąd tw órczych i cennych osiągnięć szkoły low ańskiej i bardzo ujem nie odzwierciedlało się w klasycznych podręcznikach filozofii w ieczystej.
Przecież to dopiero w Polsce, w związku z w ysokim poziom em rodzimej logiki i m etodologii, podjęto pierw sze próby m etodologicznego uw spół
cześnienia filozofii scholastycznej (Salamucha, Bocheński, Drewnowski).
4° Mimo działalności naukow o-dydaktycznej kilku polskich neoscholasty- ków w końcow ym okresie zaborów (m iędzy innym i Morawski, Gabryl, Wais) postulow ane odrodzenie m yśli scholastycznej m usiało nadal, w pierw szych przynajm niej latach m iędzyw ojennych, polegać na w szech
stronnym inform owaniu katolickiej inteligencji duchownej i świeckiej w Polsce o założeniach, tendencjach i rozwoju filozofii scholastycznej oraz o podstawowej problem atyce i sty lu filozofow ania w głów nych ośrodkach neoscholastycznych na Zachodzie. Z czasem dopiero, po zreali
zowaniu tego w stępnego etapu tw orzenia polskich środowisk m yśli neo- scholastycznej, m ógł nastąpić u nas tw órczy jej rozwój w ykorzystujący zw łaszcza te elem enty polskiej filozofii, które w okresie m iędzyw ojen
nym w ypracow ała szkoła Iwo w sko-w ar szaw ska. Druga w ojna św iatow a opóźniła w ew nętrzne dojrzew anie polskiej neoscholastyki do oryginal
n ych i tw órczych przem yśleń, ale nie przekreśliła jej dorobku naukowo- d y d a k ty cz n e g o la t m iędzy woj ennych.
W kontekście tych uw arunkowań obraz dziejów m etafizyki na K U L-u w pierw szym z w yróżnionych przez nas okresów, choć — jak sądzim y — skłaniaj ący, tylko do um iarkowanie pozytyw nej oceny, zaw iera kilka zasługujących na uw agę osiągnięć. Sam o utw orzenie uniw ersytetu k a to lickiego gw arantow ało studium filozofii b ytu w bliższej lub dalszej przyszłości należyte podstaw y organizacyjne. Obecność na U niw ersyte
cie profesorów rozw ijających poglądy filozoficzne w oparciu o zasady
70 A N D R Z E J W A W R Z Y N IA K I Z O F IA J . Z D Y B IC K A
neoscholastyki (ks. Radziszewski, o. W oroniecki, ks. Pastuszka) przybli
żała utw orzenie się na K U L-u silnego ośrodka studiów m etafizycznych.
Jeden z nich, ks. Pastuszka, posiada w ielkie zasługi w zrealizowaniu w 1946 r. postanowień statutow ych co do osobnego W ydziału Filozoficz
nego i utworzenia w łaściw ych ram organizacyjnych dla pracy naukoWo- -dydaktycznej w om awianej dyscyplinie. Środowisko uniw ersyteckie było inform owane o w spółczesnym stanie m yśli neoscholastycznej rozwijając ją w pew nych aspektach szczegółow ych (zwłaszcza w etyce, psychologii, filozofii prawa). N ie podjęto w szakże jakichś zasadniczych dyskusji do
tyczących podstaw m etafizyki. Dla kultury filozoficznej polskich kato
lików ważkie znaczenie m iał w ydany przez U czelnię Z a rys filozofii.
2. L A T A 1946—1968
W łaściw e podstawy organizacyjne studium m etafizyki i nauk pokrew
nych pow stały z chw ilą utworzenia w 1946 r. osobnego W ydziału Filo
zofii Chrześcijańskiej, na którym można było w pełni realizow ać zało
żenia programowe w zakresie filozofii, sform ułow ane w statutach U ni
w ersytetu. Poza nowo utworzonym W ydziałem do początku lat pięćdzie
siątych prowadzono nadal działalność naukow o-dydaktyczną w grupie nauk filozoficznych na W ydziale Nauk H um anistycznych, poszerzając jego program w porównaniu z latam i m iędzyw ojennym i o studium tom i- stycznej m etafizyki ogólnej. Wszakże ośrodek filozofii na K U L -u m ieścił się od 1946 r. na W ydziale Filozofii Chrześcijańskiej.
Zanim przystąpim y do naszkicowania dziejów studium m etafizyki w tych now ych formach organizacyjnych, warto zwrócić uw agę na szer
szy kontekst organizacyjno-dydaktyczny filozofii neoscholastycznej w Pol
sce, podkreślający znaczenie W ydziału Filozofii Chrześcijańskiej KUL w okresie powojennym . Pom ijając seminaria duchowne oraz w ew nętrzne w yższe studia zakonne — uniw ersyteckie studium filozofii neoscholastycz
nej kontynuowano po w ojnie na W ydziałach Teologicznych U niw ersytetu Jagiellońskiego i U niw ersytetu W arszawskiego. U tworzona w latach pięć
dziesiątych w ich m iejsce Akadem ia Teologii K atolickiej w W arszawie dopiero w ostatnim okresie zorganizowała rozbudowane studia filozo
ficzne. W tych warunkach W ydział Filozofii Chrześcijańskiej KUL speł
niał rolę głów nego ośrodka kształcenia kadr naukow o-dydaktycznych w zakresie filozofii dla polskiego szkolnictw a kościelnego. Już z. tego w zględu sytuacja dydaktyczna studium m etafizyki na KUL-u' jak rów nież dominujące tutaj tendencje doktrynalne oraz osiągnięcia naukowe o w iele bardziej aniżeli przed w ojną określają poziom filozoficznego wykształcenia duchow ieństw a i inteligencji katolickiej.
Biorąc pod uwagę aspekt dydaktyczny studium m etafizyki, zwłaszcza co do kadry profesorskiej, organizacji katedr i ustaleń programowych,
M E T A F IZ Y K A I N A U K I P O K R E W N E N A K U L -U 71 dzieje m etafizyki na K UL-u w latach 1946— 1968 toczyły się w trzech podokresach: pierw szy, obejm ujący lata 1946— 1952, drugi — 1952— 1957 i trzeci — 1957— 1968. U zasadnienie takiego podziału ukazuje się — jak sądzim y — w przedstaw ionym poniżej szkicu. N atom iast w doktrynie m etafizycznej od początku u jaw n iły się dw ie w ersje rozum ienia filo zofii Tomasza z A kw inu, tzw . szkolna (zachowawcza) i precyzująca (gil- sonowska), przy w spółw ystępow aniu poZa obrębem katedr m etafizyki w ersji asym ilującej 7.
W zakresie m etafizyki rozpoczęli pracę naukow o-dydaktyczną na Uczelni dwaj profesorow ie, którzy z racji odbytych studiów i reprezen
towanych poglądów naukow ych w prow adzili do filozofii na K U L-u silne zorientowanie m etafizyczn e w duchu tom istycznym . Ks. prof. Stanisław A d a m c z y k przedstaw iał w sw ych w ykładach, sem inariach i pracach drukowanych tom izm w jego w ersji tradycyjnej, opartej o skrupulatną egzegezę pism A kw inaty, co pozw alało studentom zapoznać się z rozwo
jem i nieraz subtelnym i niuansam i doktryny filozoficznej Tomasza.
Podkreślić trzeba, na tle dom inujących dotychczas w filozofii na U czelni tendencji asym ilujących w ramach szeroko pojętej neoscholastyki, pro
gram owy ekskluzyw izm uprawianego przez ks. Adam czyka tomizmu.
Jego zainteresowania badawcze obejm ow ały głów nie m etafizykę ogólną, problem y teodycealne, m etafizykę poznania (mniej m oże teorię poznania sensu stricto) oraz kosm ologię w w ersji sch o la sty cz n e j8. Natom iast prof. Stefan S \ v i ę ż a w s k i kładł podw aliny pod ten sposób upra
wiania filozofii bytu, w oparciu o założenia m etafizyki Tomasza z Akwinu, który obecnie dom inuje na U czelni. U czeń E. Gilsona, przejął i w e w łas
nych pracach rozw ijał jego m etodę uprawiania historii filozofii w roz
w oju problem owym , co zakłada rów noczesne studium filozofii sy ste
matycznej. Na sem inarium filozoficznym prowadzonym przez prof. S w ie- żawskiego w ramach problem atyki historycznofilozoficznej podejm owano dyskusję nad kluczow ym i dla scholastycznej filozofii bytu tekstam i, jak De ente e t essentia oraz In libru m B oeth ii de T rin ita te Tomasza z A kw inu, uświadamiając sobie założenia egzystencjalnej m etafizyki tom istycznej, zasadniczą dla jej teorii koncepcję separacji, w eryfikując i udoskonala
jąc zarazem m etody upraw iania historii filozofii w jej związku z m eta
fizyką. System atyczne ujęcie tej nowej w polskiej neoscholastyce w ersji tom istycznej filozofii bytu m iało m iejsce w w ykładach m etafizyki, pro
7 Krótką charakterystykę historyczną i doktrynalną wyróżnionych tutaj w ersji tomizmu zawiera artykuł: M. G o g a c z, W spółczesne in terpretacje tom izm u,
„Znak”, 15 (1963) 1339—1353.
8 Obszerniej o pracy naukowo-dydaktycznej ks. prof. S. Adamczyka piszemy w dalszych częściach artykułu. Między innym i osobno zamieszczamy szkic biogra
ficzny i zestaw bibliograficzny publikowanych przez niego prac oraz spis prac dyplom owych pisanych pod jego kierunkiem.
72 A N D R Z E J W A W R Z Y N IA K I Z O F IA J . Z D Y B IC K A
w adzonych do 1952 r. przez prof. Sw ieżaw skiego, a zw łaszcza w opubliko
wanej przez niego w 1949 r. książce B y t (Lublin, TN KUL), będącej doskonałym w prowadzeniem do studium m etafizyki Tomasza z Akw inu.
Dzięki tej publikacji, a także przez szeroką akcję ^odczytową i spotkania dyskusyjne prof. Sw ieżaw ski zaspokajał typow ą dla polskiej in teli
gencji katolickiej tego okresu potrzebę pogłębienia podstaw filozoficz
nych racjonalnego i zarazem m aksym alistycznego św ia to p o g lą d u 9.
O ile prof. Sw ieżaw ski łączył rozważania m etafizyczne z badaniami historycznofilozoficznym i, o ty le ks. A dam czyk upraw iał filozofię tom i- styczną w kręgu problem atyki m etafizycznej, teodycealnej, teoriopoz- nawczej i kosm ologicznej. U jaw nia się to w danych program owych.
W pierw szym okresie istnienia W ydziału prof. Sw ieżaw ski prowadził dla I i II roku w ykład m etafizyki ogólnej -y- 2 godz. (1946/47, 1948/49, 1951/52), w 1949/50 — głów ne zagadnienia filozofii tom istycznej, 1950/51
— zarys m etafizyki ogólnej, prosem inarium filozoficzne, a od 1947 r.
sem inarium filozoficzne (2 godz.), a także w latach 1947— 1949 monogra
ficzny w ykład na tem at tom istycznej koncepcji człow ieka 10. Natom iast ks. Adam czyk prow adził dla III i IV roku w ybrane zagadnienia z m eta
fizyki ogólnej oraz sem inarium m etafizyki z kosm ologią. Choć w 1952 r.
prof. Sw ieżaw ski zrezygnow ał z w ykładów z zakresu m etafizyki, kiero
w ane przez niego sem inarium nadal odgryw ało w ybitną rolę w rozwoju filozofii bytu na Uczelni. W tym sam ym roku ks. A dam czyk przestał czasowo (1952— 1956) prowadzić zajęcia naukow o-dydaktyczne na KUL-u.
W ykłady i sem inaria z zakresu m etafizyki objęli po nich o. M ieczy
sław A lbert Krąpiec i ks. Stanisław Mazierski. Przejście do pracy naukowo-dydaktycznej na U niw ersytecie profesora Instytutu F ilozoficz
no-Teologicznego oo. D om inikanów w K rakowie o. M. A. K r ą p c a w ybitnie zdynam izowało studium m etafizyki na K U L-u i decydująco zaw ażyło na jego doktrynalnym ukierunkowaniu w rozwoju i później
szych osiągnięciach. O. Krąpiec sam ym stanem sw oich badań filozoficz
nych stw orzył korzystną z punktu w idzenia rozwoju nauki sytuację problem ową. O dczytawszy bow iem klasyczną filozofię bytu w jej w ersji tom istycznej w sposób ujaw niający i precyzujący egzystencjalne założe
nia doktryny filozoficznej Tomasza stanął przed zadaniem przem yślenia ab ovo całej problem atyki m etafizycznej. D yskusja, jaką w latach czter
dziestych podjął z tradycyjną w ykładnią tomizmu, dotyczyła kluczo
w ego dla m etafizyki klasycznej pojęcia bytu jako bytu. U w yraźniając koncepcję bytu jako treści istniejącej stw orzył rów nocześnie szerokie
9 Bliższe dane o działalności naukowo-dydaktycznej prof. S. Sw ieżaw skiego zawiera cytowany już artykuł K. Wójcika.
10 Por. Sw. T o m a s z z A k w i n u , T raktat o człowieku. Sum m a teologiczna, 1, 75—89, oprać. S. Sw ieżawski, Poznań 1956.
M E T A F I Z Y K A I N A U K I P O K R E W N E N A K U L -U 73 perspektyw y badawcze co najm niej w trzech dziedzinach filozofii:
1° w m etafizyce uprawianej przedm iotowo. Cały zbiór problem ów m eta
fizyk i ogólnej i szczegółow ej najszerzej jak dotąd opracowany przez chrześcijańską scholastykę podlegał dyskusji w św ietle egzystencjalnej koncepcji bytu, i to w badaniach z jednej strony ujaw niających ontolo- giczne założenia partykularnych teorii m etafizycznych, z drugiej — inter
pretujących je w m yśl przyjętej w izji rzeczywistości; 2° w szeroko pojętej epistem ologii i m etodologii filozofii. N ależało przeanalizować teoriopoznawcze i m etodologiczne aspekty egzystencjalnej koncepcji bytu, między innym i sprecyzow ać sposób ujęcia przedm iotu m etafizyki, docho
dzenia, form ułow ania i uprawom acniania tw ierdzeń system u m etafizycz
nego itp.; 3° w historii filozofii. Koncepcje m etafizyczne o. Krąpca intensyfikow ały badania historycznofilozoficzne nad doktryną Tomasza z Akwinu, tradycją tom istyczną i scholastyką szeroko ujętą, które za
początkował na K U L -u prof. Sw ieżaw ski. W yznaczały one jednak historii filozofii jako sw oistej postaci filozoficznego doświadczenia jeszcze szersze zadania: A. N ależało ujaw nić kluczow ą dla system ów ontologicznych koncepcję bytu, jej założenia, płodność problem ową, konsekw encje syste
m ow e itp. w różnych postaciach, jakie przybierała ona w historii filo
zofii. Te badania m iały jakby podw ójny aspekt: a) m etodologiczny — sprawdzający na m ateriale historycznym założenia m etodologiczne przy
jętego przez siebie sposobu uprawiania m etafizyki wokół centralnej kon
cepcji bytu, b) treściow o-koncepcyjny, pozw alający na porównawczą dys
kusję różnych koncepcji bytu i służący ciągłem u precyzow aniu, uboga
caniu w łasnej teorii ontologicznej. B. Należało przeanalizować klasyczną koncepcję filozofii w jej historycznych źródłach u Platona i A rystote
lesa, w średniow iecznym rozw inięciu u Tomasza z A kw inu i Dunsa Szkota, w now ożytnych postaciach system ow ych u Kartezjusza, Leibniza, Spinozy, w krytyce kantow sko-pozytyw istycznej i w e w spółczesnych ujęciach neoscholastycznych i fenom enologicznych.
Ten obszerny plan badań filozoficznych — szkicowo tu zarysow any — ujaw nił się w sw oich bardziej szczegółow ych elem entach dopiero z bie
giem lat. Jednakże jego generalne założenia dość szybko spow odow ały uform ow anie się zespołowego sty lu uprawiania filozofii. Trzeba mocno podkreślić, że zespołowość pracy badawczej została ugruntowana tutaj w płaszczyźnie w spólnych koncepcji m etafizycznom etodologicznych, w sferze form alnodydaktycznej, przybierając na ogół elastyczne i różno
rodne form y. Omawiając nieco dalej pracę badawczą zespołu skupio
nego przy katedrze i sem inarium prowadzonym przez o. Krąpca n aj
pierw zw racam y uw agę na współpracę w ybitnych specjalistów zw ią
zanych z różnym i katedram i filozofii, w w yniku której utw orzył się na K U L -u zw arty ośrodek egzystencjalnej m etafizyki bytu. W począt-
74 A N D R Z E J W A W R Z Y N IA K I Z O F IA J . Z D Y B IC K A
kach lat pięćdziesiątych z przyjściem o. Krąpca na U czelnię zarysow ała się ścisła współpraca koncepcyjno-badawcza m iędzy zespołem historii filozofii, kierowanym przez prof. Sw ieżaw skiego, a tw orzącym się sem inarium m etafizyki pod kierunkiem o. Krąpca. Dostarczając histo
rykom filozofii system atycznego zestaw ienia problem atyki m etafizycznej zorientowanej wokół koncepcji bytu, czyli tzw. siatki m etafizyczn ej jako dogodnego narzędzia ujawniania doktryny filozoficznej, zwłaszcza w m yśli średniowiecznej, m etafizycy dzięki analizom różnych syste
m ów filozofii bytu, jakie przedsiębrało sem inarium prof. Sw ieżaw skiego, od pseudo-D ionizego Areopagity poprzez średniow ieczny platonizm i augustynizm , a zwłaszcza szkołę tom istyczną aż do M ikołaja z Kuzy, otrzym ali bogaty m ateriał historycznofilozoficzny służący precyzowaniu założeń i elem entów w łasnej teorii m etafizycznej .-
Stopniow o również rozwijała się w spólna z m etafizycznym zespołem o. Krąpca praca logików i m etodologów nad m etodologicznym i i teorio- poznawczym i aspektam i egzystencjalnej teorii b y t u n . Podstaw ę w yj
ściow ą dla dyskusji stanow iła rozprawa habilitacyjna o. Krąpca E gzysten cjaln e p o d sta w y tran scen den taln ej analogii b y tu 12 zawierająca m iędzy innym i teorię poznania istnienia i ujęcia bytu z w yróżnioną teorią sądów egzystencjalnych, dyskusję w okół koncepcji abstrakcji i separacji, a także egzystencjalnie zorientowaną teorię analogii z w y
różnieniem transcendentalnej analogii bytu. W nioski i w iodące kon
cepcje tej rozprawy zostały przedstawione zasadniczo na tle dyskusji w ew nątrz szkoły tom istycznej, a to domagało się ich przedyskutow ania z uw zględnieniem metod i narzędzi badawczych w ypracow anych przez w spółczesną m etodologię i epistem ologię. B yło to nieodzow ne, pomijając tutaj w zględy m erytoryczne, z uw agi na bardzo w ysoki poziom i zaawan
sow anie logiczno-m etodologiczne polskiego środowiska filozoficznego i naw iązyw ało poza tym do pionierskich prac podjętych przed wojną przez ks. Salam uchę, o. Bocheńskiego i innych.
U w yraźnianie podstaw ow ych założeń egzystencjalnej teorii bytu już w pierw szych pracach o. Krąpca dokonywało się w pow iązaniu proble
m atyki m etafizycznej i metodologicznej na tle analiz historycznofilo- zoficznych. W tak rozwijanej doktrynie dzięki w spółpracy z zespołem m etodologów pod kierunkiem prof. J. K alinow skiego, a g łów n ie dzięki licznym pracom ks. prof. S. K am ińskiego pojaw iły się elem en ty nowe, które w dużej mierze określiły obecny stan m etafizyki na Uczelni.
Na uw agę zasługuje — naszym zdaniem — najpierw przełam anie dość 11 Szerzej piszą o podejmowanych na KUL-u badaniach logiczno-m etodolo- gicznych nad metafizyką S. Majdański i Cz. W ojtkiewicz w cytowanym już arty
kule.
12 Zob. M. A. K r ą p i e c , Teoria analogii bytu, Lublin 1959.
I
M E T A F IZ Y K A I N A U K I P O K R E W N E N A K U L -U 7 5
wyraźnej w pracy w yjściow ej ekskluzyw nej m etodologii tradycyjnej szkoły tom istycznej i um ieszczenie całej problem atyki metodologicznej filozofii bytu w kontekście dyskutow anych w spółcześnie w odniesieniu do nauk m atem atycznych i fizykalnych zagadnień języka, uzasadnień, system u itp. Okazanie specyfiki m etodologicznej m etafizyki jako w iedzy racjonalnej, nie sprowadzalnej do żadnego z typ ów nauk form alnych i realnoszczegółow ych dom agało się pozytyw nego ustalenia m etodologicz
nych założeń filozofii bytu. P ostulat ten, w sw ej części negatyw nej realizowany głów nie przez ks. Kam ińskiego, w prowadził w środowisko Uczelni dyskusję nad m etodam i uprawiania i w ykładu m etafizyki w tra
dycyjnych podręcznikach filozofii scholastycznej, uzupełniając poniekąd doświadczenie historycznofilozoficzne, na sem inarium prof. Sw ieżaw - skiego ograniczone głów nie do średniow iecza. O. Krąpiec, który już przedtem odciął się od podręcznikowej koncepcji bytu, w oparciu o n e
gatyw ne w nioski z w spom nianych badań ks. K am ińskiego, zarysow ał założenia m etodologiczne i teorię system u egzystencjalnej filozofii bytu 1.'
Począw szy od r. 1952 m ożna m ówić o stałym schem acie nauczania m etafizyki na K U L-u. Pozostaje on w związku ze strukturą organiza
cyjną całego W ydziału Filozofii Chrześcijańskiej. P odzielony w 1949 r.
na dw ie grupy (sekcje): filozofii teoretycznej i filozofii praktycznej, W ydział Filozofii Chrześcijańskiej otrzym ał obeonie obowiązującą form ę organizacyjną w r. 1957. D zieli się on na cztery sekcje (specjalizacje):
filozofii teoretycznej, filozofii praktycznej, filozoficzno-psychologiczną i filozofii przyrody. W niniejszym sprawozdaniu przedstaw iam y bardziej szczegółowo historię studium m etafizyki i nauk pokrew nych na sekcji teoretycznej, poprzestając tylko na kilku uwagach program owych i do
ktrynalnych co do interesującej nas dyscypliny na innych sekcjach W ydziału.
Na • sekcji filozofii teoretycznej u stalił się następujący schem at w y kładów, ćwiczeń, prosem inarium i sem inarium z zakresu m etafizyki:
I rok m etafizyka ogólna (wykład kursoryczny) 2 godz.1
I i II ćwiczenia z m etafizyki 2 godz.
III i IV wybrane zagadnienia z m etafizyki (wykład monograficzny) 2 godz.
Od 1963 r.
seminarium m etafizyki 2 godz.
III rok proseminarium m etafizyki 2 godz.
IV i V sem inarium m etafizyki 2 godz.
seminarium doktoranckie 1 godz.
13 Zob. S. K a m i ń s k i i M. A. K r ą p i e c , Z teorii i m etodologii m eta fi
zy k i, Lublin 1962.
. 14 Liczbę godzin w ykładow ych podajemy w całym artykule w odniesieniu do tygodnia zajęć dydaktycznych.
76 A N D R Z E J W A W R Z Y N IA K I Z O F IA J . Z D Y B IC K A
W latach 1952— 1955 w ykład m etafizyki ogólnej i ćw iczenia prowa
dził ks. Mazierski, począwszy od 1955/56 kursoryczny w ykład m etafizyki objął o. Krąpiec, kontynuując go do ch w ili obecnej. W związku z tym w ykładem pozostaje napisany przez niego podręcznik M eta fizyk a (Poz
nań 1966), zaw ierający system atyczne rozw inięcie egzystencjalnej teorii bytu z szerokim uw zględnieniem problem atyki epistem ologicznej i m eto
dologicznej m etafizyki. *
Ć wiczenia z m etafizyki prowadzili: w 1955/56 — ks. dr Mazierski, 1956/57 — dr F. W ilczkówna, 1957/58 — ks. m gr Bohdan B ejze, 1959/1961
— o. Krąpiec, 1961— 1963 — dr A. Stępień, 1963— 1968 — ks. mgr A. W awrzyniak. Są one poświęcone przedyskutow aniu m ateriału w yk ła
dow ego celem jego opanowania przez studentów , w prow adzeniu w m eto
dykę pracy naukowej, zapoznaniu się z podstawową bibliografią filozo
ficzną, a także dla porównania, analizie tekstowej w ybranych fragm en
tów ontologii nietom istycznych (np. fenom enologia, marksizm).
K ierow nikiem sem inarium m etafizyki od r. 1952 jest o. Krąpiec.
W latach 1952;— 1963 uczestnikam i sem inarium b y li studenci III i IV a czasem, w związku z przedłużeniem studiów — rów nież V roku.
Od r. akad. 1963/64 wyodrębniono dla III roku prosem inarium m etafizyki prowadzone w latach 1963— 1967 przez doc. Stępnia, od 1967 — s. dr Z. Zdybicką. Celem proseminarium jest w drożenie studentów do pi
sem nego ujm owania i prezentow ania szczegółow ych problem ów m eta
fizycznych, a także pogłębienie znajom ości m etodologicznych i teorio- poznawczych aspektów klasycznej filozofii bytu w oparciu o analizę tókstów klasycznych i w spółczesnych (m iędzy innym i Tomasza z A kw inu In libru m B oethii de T rin itate, q. V i VI, W. V. Q uine’a, O ty m , co istn ieje). Sem inarium m etafizyki pośw ięcone jest roboczej dyskusji i ana
lizie w ybranych problem ów ontologicznych, które stanow ią w danej chw ili przedm iot badań profesora i jego zespołu, najczęściej na tle lektury klasyków filozofii bytu (A rystoteles, Tomasz z A kw inu i jego kom enta
torzy, D uns Szkot). Sem inarium to słu ży także przygotow aniu prac dyplom owych (magisterskich). Studentów lat niższych od I do IV roku, uczestniczących w ćwiczeniach, proseminarium i sem inarium , obowiązują prace pisem ne w form ie sprawozdania z lektury, recenzji problem owej, tłum aczenia i analizy tekstu filozoficznego czy też krótkiej pisem nej dyskusji problem owej. Obok sem inarium m etafizyki począw szy od r. 1961 o. Krąpiec kieruje osobnym sem inarium doktoranckim (1 godz.), którego uczestnicy przygotow ują rozprawy doktorskie. M onograficzne w yk ład y z m etafizyki dla III i IV roku w w ym iarze 2 godz. prowadził w latach 1952— 1962 — o. Krąpiec, 1962— 1964 — 1 godz. o. Krąpiec, 1 godz.
doc. Stępień, 1964/65 — 2 godz. o. Krąpiec, 1965— 1968 — 1 godz. o. K rą
piec, 1 godz. s. dr Zdybicką. Tem atyka tych w ykładów obejm owała ana
M E T A F I Z Y K A I N A U K I P O K R E W N E N A K U L -U 7 7
lizę w ielu zagadnień zarówno należących do m etafizyki pojętej przed
miotowo (np. teoria aktu i m ożności, teoria zła, koncepcja bytu intencjo
nalnego, teoria m aterii, racjonalność bytu, kryterium istnienia), jak też zaliczanych do problem atyki m etasystem ow ej (np. teoria analogii, d y s
kusja nad transcendentaliaimi). W iele z nich po przygotow aniu do druku ukazało się w form ie książkow ej lub w czasopism ach jako rozprawy.
Na szczególną uw agę zasługują tutaj następujące prace o. Krąpca:
Teoria analogii b y tu , Z te o rii i m etodologii m e ta fizy k i, S tru k tu ra b y tu , Dlaczego zło.
Dzięki pracy naukowej i dydaktycznej o. Krąpca zostały stworzone mocne podstaw y koncepcyjne, badawcze i personalne dalszego rozwoju egzystencjalnej doktryny m etafizycznej na U czelni i w polskiej filo
zofii. N iezależnie od badań podejm ow anych przez katedrę historii filo zofii kierowaną przez prof. Sw ieżaw skiego i katedrę m etodologii nauk pod kierunkiem ks. K am ińskiego, które w spółtw orzyły dzisiejszy stan m etafizyki na K U L-u, "studium kierow ane przez o. Krąpca pozostaje głów nym w Polsce ośrodkiem klasycznej filozofii bytu. W jego obrębie zrealizowano w iększość prac zakreślonych w przedstaw ionym pow yżej planie badań i to w łaściw ie w e w szystkich trzech aspektach: ontolo- gicznym , epistem ologiczno-m etodologicznym i historycznym . W m eta
fizyce uprawianej przedm iotowo dokonano szeregu interesujących analiz w problem atyce transcendentaliów (byt, jedno, dobro-zło), fundam en
talnych złożeń bytow ych (istota i istnienie), przyczynow ości, substancji, osoby. W iększość z nich odw oływ ała się do dwóch — jak się w ydaje — teorii wiodących: egzystencjalnej teorii bytu jako bytu oraz do rozw i
niętej arystotelesow skiej teorii aktu i możności. H istoryczno-system a- tyczne studia nad m etafizyką A rystotelesa przedsiębrane przez o. Krąpca i jego uczniów stanow ią zarówno duży w kład do historii filozofii staro
żytnej, jak też źródło inspirujących przem yśleń problem atyki ontolo- gicznej (por. A rysto tele sa koncepcja su bstan cji, Lublin 1966, pierw sze tłum aczenie ksiąg substancjalnych M e ta fizy k i A rystotelesa). W św ietle w yłuszczonych pow yżej założeń przebadano w iele system ów filozoficz
n ych począw szy od presokratyków, P latona i neoplatonizm u poprzez filozofię Tomasza z A kw inu i D unsa Szkota, now ożytną m etafizykę Kar- tezjusza, sy ste m y H um e’a i K anta aż do m y ślicieli w spółczesnych (Berg
son, Scheler, Hartmann, Heidegger).
W zw iązku z badaniam i epistem ologiczno-m etodologicznym i nad m eta
fizyką, o których p isaliśm y obszerniej pow yżej, pozostają jeszcze studia o analogii i jej naczelnym zastosow aniu w dowodzeniu istnienia Boga.
Trzeba bow iem zauważyć, że niektóre prace o. Krąpca i jego zespołu w ykraczają problem ow o i analitycznie poza zakres m etafizyki ogólnej w jej tradycyjnym rozum ieniu. Prow adzenie tych dodatkowych badań
7 8 A N D R Z E J W A W R Z Y N IA K I Z O P IA J . Z D Y B IC K A
podjęto z dwóch co najm niej powodów: 1° z założeń program owo-ba- dawczych zrodził się postulat przem yślenia całej problem atyki filozo
ficznej w odniesieniu do egzystencjalnej teorii bytu. W kontekście współczesnych tendencji filozoficznych, a także szeregu prób podejm o
w anych zwłaszcza w low ańskim ośrodku neoscholastycznym asym ilo- w ania założeń i metod system ów kantow skich sta ły się konieczne p ew n e zasadnicze w yjaśnienia w zakresie problem atyki teorii epistem ologii ze szczególnym uw zględnieniem stosunku zachodzącego m iędzy teorią poz
nania i m etafizyką. Poglądy o. Krąpca, zgodne w istotnych m om entach z rozstrzygnięciam i Gilsona, sprowadzają się do uw ypuklenia prym atu on to logii (m etafizyki bytu) w system ie filozoficznym i redukcji proble
m atyki epistem ologicznej do zagadnień m etafizyki poznania jako bytu i w związku z tym uznania za zbędne szeregu kluczow ych w pew nych system ach analiz teoriopoznawczych, 'np. dow odzenia realizm u pozna
nia itp. Głoszone przez prof. Krąpca na w ykładach z teorii poznania w latach 1952— 1954, 1955/56 i zawarte w dużej m onografii pt. R ealizm ludzkiego poznania (Poznań 1959) tezy spotkały się z krytyką, którą w artykułach i rozprawie habilitacyjnej pt. O m eto d zie teorii poznania (Lublin 1966) rozwinął jeden z uczestników zespołow ych badań filozo
ficznych na K U L-u, doc. Stępień, uzasadniając nieredukow alność proble
m atyki epistem ologicznej do m etafizyki i niesprzeczność w spółistnie
nia autonomicznej teorii poznania z egzystencjalną teorią bytu;
2° z tezy o jedności filozofii, która z racji przedm iotu form alnego (wybranego aspektu badań) — bytu jako istniejącego, w e w szystkich sw ych częściach stanow i m etafizykę. W szczególności z tradycyjnie rozu
mianą m etafizyką ogólną łączy się w egzystencjalnej filozofii bytu pro
blem atyka teodycealna, którą w om aw ianym zespole przeanalizowano zw łaszcza w zakresie ontologicznych podstaw dowodzenia istnienia Boga i epistem ologiczno-m etodologicznych aspektów dow odów na istnienie Absolutu. W dyskusji nad tradycyjnym i i w spółczesnym i, głów n ie w neo- scholastyce, poglądam i teodycealnym i podkreślono rolę założeń system o
w ych i przyjętej teorii nauki, a także egzystencjalny aspekt teorii Absolutu. Form ułowano ją na prowadzonych przez o. Krąpca kurso- rycznych w ykładach teodycei (1951— 1955) i na w ykładzie w ybranych za
gadnień z teodycei (od 1951/52), a także na w ykładzie w ybranych za
gadnień z m etafizyki prowadzonych przez dr Zdybicką w latach 1966— 1968 oraz w szeregu artykułach („Roczniki F ilozoficzne”, „Znak”).
W czasie dokonyw anych badań u jaw n iły się rów nież pew ne różnice poglądów co do niektórych aspektów teorii bytu i koncepcji m etafizyki.
Na uw agę zasługuje zwłaszcza kw estionująca głoszony przez o. Krąpca sw oisty monizm egzystencjalny (o ile coś istnieje, to istn ieje realnie) teza o nieredukow alnym do istnienia realnego tzw . czysto intencjonal
