Najm∏odsi Powstaƒcy

(1)

1

Zaj´cia wymagajà przeprowadzenia lekcji wprowadzajàcej na temat przebiegu, uwarunkowaƒ i przede wszystkim realiów Powstania War–

szawskiego. Uczniowie muszà nie tylko orientowaç si´ w podstawowej faktograﬁi dotyczàcej omawianych wydarzeƒ, ale tak˝e mieç ogólne poj´cie o warunkach, w jakich przysz∏o Powstaƒcom walczyç i pe∏niç s∏u˝b´. Wskazana

Najm∏odsi Powstaƒcy

Cele

Ârodki dydaktyczne:

Po lekcji uczeƒ powinien:

analizowaç przedstawiony materia∏ êród∏owy (w tym fotograﬁe i êród∏a ikonograﬁczne);

czytaç ze zrozumieniem teksty historyczne;

braç udzia∏ w dyskusji;

znaç orientacyjny wiek najm∏odszych Powstaƒców warszawskich. Pos∏ugiwaç si´ konkretnymi przyk∏adami;

znaç szacunkowe dane dotyczàce procentu (a wi´c i liczby) ma∏oletnich ˝o∏nierzy walczàcych w Powstaniu;

formu∏owaç i uzasadniaç w∏asne opinie na temat wydarzeƒ historycznych;

deﬁniowaç elementy w∏asnego Êwiatopoglàdu w oparciu o prób´ rozwiàzania w dyskusji sytuacji problemowej.

Materia∏y pomocnicze nr 1–9.

Przebieg zaj´ç:

¸ukasz Michalski

(2)

jest tak˝e podanie ogólnych informacji na temat Êredniego wieku (czy raczej przedzia∏u wiekowego) „statystycznego” Powstaƒca (17−25 lat).

2

Nauczyciel rozpoczyna zaj´cia od przypomnienia informacji zdobytych na poprzedniej lekcji a nast´pnie próbuje przybli˝yç uczniom atmosfer´

tamtego okresu (szczególnie chodzi w tym wypadku o powszechnà ch´ç podj´cia otwartej walki z okupantem – zw∏aszcza wÊród m∏odzie˝y). Mo˝e wykorzystaç w tym celu materia∏ pomocniczy nr 1 (dowcip rysunkowy z pisma powstaƒczego „Baszta”).

3

Nauczyciel pyta uczniów o przypuszczalny wiek najm∏odszych ˝o∏nierzy Powstania Warszawskiego. Odpowiedzi zapisuje na tablicy.

4

Nast´pnie rozdaje uczniom materia∏y nr 2 i 3 (niepe∏ne zestawienie liczàcych mniej ni˝ 17 lat ˝o∏nierzy batalionu „Parasol” oraz list´ poleg∏ych Powstaƒców w bitwie pod P´cicami). Nale˝y pami´taç, by − o ile te informacje nie pojawi∏y si´ wczeÊniej − uÊwiadomiç uczniom, jakà funkcj´ pe∏ni∏y bataliony KEDYWU, takie jak „Parasol” i do jakich zadaƒ by∏y wykorzystywane. W oparciu o przedstawione dane uczniowie konfrontujà swoje przypuszczenia z rzeczywistoÊcià.

5

Nauczyciel mo˝e nast´pnie rozdaç uczniom materia∏ pomocniczy nr 4 (zdj´cia najm∏odszych Powstaƒców) oraz materia∏ pomocniczy nr 5 (fabularyzowany reporta˝ z powstaƒczego „Demokraty”). Uczniowie zas–

tanawiajà si´, jak ma∏oletni ˝o∏nierze podchodzili do swej s∏u˝by i sytuacji, w jakiej si´ znaleêli.

6

Po wykonaniu tej czynnoÊci nauczyciel prosi uczniów, by na podstawie materia∏u pomocniczego nr 2 razem z nim spróbowali wyliczyç procent

˝o∏nierzy majàcych lat 17 lub mniej i walczàcych na pierwszej linii w oddziale powstaƒczym.

UWAGA! Konieczne jest zdecydowane podkreÊlenie, ˝e podobne wyliczenie ma jedynie charakter szacunkowy, tzn. na jego podstawie mo˝na

wy∏àcznie wskazywaç pewnà tendencj´.

7

Nast´pnie nauczyciel przypomina, czym by∏y dru˝yny „Zawiszaków”, zaznaczajàc, ˝e podczas Powstania oprócz ma∏oletnich ˝o∏nierzy s∏u˝b´

pe∏nili tak˝e jeszcze m∏odsi harcerze. Prowadzàcy rozdaje teraz materia∏y pomocnicze nr 6, 7 i 8 (artyku∏ z powstaƒczej „Armii Ludowej”, wspomnienia harcerki o poczcie polowej oraz zdj´cia ma∏ych listonoszy i ich pracy). Wspólnie z uczniami (najlepiej poprzez rozmow´ nauczajàcà) ustala, czy zadania powierzone tym dzieciom by∏y równie niebezpieczne i wa˝ne, co walka na pierwszej linii.

(3)

8

Po zakoƒczeniu rozmowy nauczajàcej prowadzàcy czyta fragment audycji radia powstaƒczego, prezentujàcy list warszawskich matek do Ojca Âwi´tego Piusa XII (materia∏ pomocniczy nr 9). B´dzie on stanowiç t∏o wprowadzajàce do ostatniego etapu zaj´ç.

9

Nauczyciel prowadzi w klasie dwucz´Êciowà dyskusj´. W pierwszej cz´Êci stawia przed uczniami problem motywacji ma∏ych ˝o∏nierzy i harcerzy. Wa˝ne jest, by dyskusja nie sprowadzi∏a si´ wy∏àcznie do sztam–

powych odpowiedzi. Na tym etapie zatem mo˝e si´ przydaç interwencja prowadzàcego, o ile zacznà si´ pojawiaç podobne tendencje w wypo–

wiedziach. W drugiej cz´Êci nauczyciel poleca uczniom rozwa˝enie problemu uto˝samiania si´ wspó∏czesnej m∏odzie˝y z wyborami 11-17 latków sprzed pó∏wiecza. W tej cz´Êci wskazane wydaje si´ podzielenie klasy na dwie grupy majàce zasadniczo przeciwne zdania – wymaga to jednak uprzedniego

„szybkiego” g∏osowania na temat, kto si´ uto˝samia z ma∏ymi ˝o∏nierzami, a kto nie. Sztuczny podzia∏ (np. wed∏ug listy) uniemo˝liwi∏by w wielu przy–

padkach wyra˝enie rzeczywistych poglàdów, tym samym wykluczajàc re–

alizacj´ jednego z celów zaj´ç.

UWAGA! Nale˝y pami´taç, by pytaƒ nie formu∏owaç w postaci narzucajàcej konkretnà odpowiedê (np. czy uto˝samiasz si´ z patriotycznà postawà

harcerzy z „Parasola”?) lub wykluczajàcych odpowiedê sensownà (np. czy b´dàc na ich miejscu postàpi∏byÊ tak samo?)

10

Jako prac´ domowà nauczyciel mo˝e poleciç, aby uczniowie po–

dzielili si´ na dwa lub trzy zespo∏y i wyszukali wÊród rodziny lub przyjació∏ rodziców czy dziadków osób, które podczas wojny, mimo m∏odego wieku, uczestniczy∏y w konspiracji niepodleg∏oÊciowej (o ile to mo˝liwe, nale˝y poleciç odnalezienie kogoÊ walczàcego w Powstaniu Warszawskim). Uczniowie mogà przeprowadziç z nimi wywiad lub przygotowaç spotkanie w szkole.

(4)

DOWCIP RYSUNKOWY NA PIERWSZEJ STRONIE POWSTA¡CZEGO PISMA.

WARSZAWA,19 SIERPNIA 1944.

Materia∏ pomocniczy nr 1

[ ,,Baszta” nr 5, Warszawa,19 VIII 1944.]

1

(5)

W harcerskim batalionie AK „Parasol” walczy∏o zarówno w konspiracji, jak i podczas Powstania wielu innych ˚o∏nierzy, którzy w chwili rozpocz´cia walki nie mieli ukoƒczonych 17 lat ˝ycia. Oto niepe∏ne zestawienie, udost´pnione przez komisj´ historycznà „Parasola” na poczàtku 1969 roku:

˝o¸nierzy z roczników 1928, 1929, 1930.

1. „Aga” − Janina Grzes∏o, ∏àczniczka 1. kompanii: s∏u˝b´ rozpocz´∏a w konspiracji.

2. „Ala” − Alina Wysocka, ∏àczniczka 3. kompanii; s∏u˝b´ rozpocz´∏a w konspiracji.

3. „Aldona”− Aldona Reszel, ur. 18 grudnia 1927 r., ∏àczniczka

2. kompanii; s∏u˝b´ rozpocz´∏a w konspiracji; zgin´∏a na Starym MieÊcie.

4. „Boƒcza” − Wiktor Tomaszewski, ur. 21 lipca 1927 r., strzelec 2. kompanii; zginà∏ na Czerniakowie.

5. „Darek” − Dariusz Ruszkowski, ur. 10 maja 1929 r., kapral ze s∏u˝by kwatermistrzowskiej; zginà∏ na Czerniakowie.

6. „Dewajtis” − El˝bieta Dziembowska, ur. 16 kwietnia

1929 r., ∏àczniczka wywiadu 2. kompanii; w okresie konspiracji w oddziale „Pegaz” od 1943 r., uczestniczka zamachów

na Kutscher´ i Koppego.

7. „Irka” − Irena Schirt−¸adze, ∏àczniczka 3. kompanii; zgin´∏a na Czerniakowie.

8. „Jadzia Po∏ówka” − Jadwiga Jakubowska−Orzechowska, ur. 25 lutego 1927 r., ∏àczniczka 3. kompanii; s∏u˝b´ rozpocz´∏a w konspiracji.

9. „Jaga” − Zoﬁa Martens, ur. 6 kwietnia 1927 r., sanitariuszka

10. „Janka Gozdawa” − Janina Staniewicz, ∏àczniczka

11. „Jur” − Kazimierz Bacerowicz, ur. 14 maja 1928 r., strzelec 3. kompanii; zginà∏ na Starym MieÊcie.

12. „Kaja” − Kazimiera Chuchla, ur. 22 listopada 1928 r., ∏àczniczka 2. kompanii; s∏u˝b´ rozpocz´∏a w konspiracji; zgin´∏a na Starym MieÊcie.

13. „Kali” − Krystyna Biernacka, ∏àczniczka 3. kompanii; s∏u˝b´ rozpocz´∏a w konspiracji.

14. „Kalina” − Barbara Brejdigant−Newman, ur. 19 stycznia 1929 r., ∏àczniczka 2. kompanii.

15. „Kuba” − Eugeniusz Kuczmierowski, strzelec 1. kompanii;

zmar∏ w 1967 r.

16. „Koi” − Witold Usakiewicz, kapral 2. kompanii, zginà∏ na Woli; s∏u˝b´

Materia∏ pomocniczy nr 2 2

WYKAZ M¸ODOCIANYCH ˚O¸NIERZY BATALIONU „PARASOL”

(6)

rozpoczà∏ w konspiracji.

17. „Ksenia” − Halina Fedorowicz, ur. 27 stycznia 1927 r., ∏àczniczka 2. kompanii; s∏u˝b´ rozpocz´∏a w konspiracji.

18. „Lena” − Danuta Rudnicka−Kaczyƒska, ur. 10 listopada 1927 r., sanitariuszka 1. kompanii; s∏u˝b´ rozpocz´∏a w konspiracji.

19. „Leszek” − Lech Janecki, ur. 21 lutego 1929 r., strzelec 2. kompanii;

zginà∏ na Czerniakowie.

20. „Lew” − Robert Obr´bowski, strzelec 1. kompanii; s∏u˝b´ rozpoczà∏

w konspiracji; zginà∏ na Starym MieÊcie.

21. „Ma∏a” − Zoﬁa Witkowska−Nawarska, ∏àczniczka 2. kompanii; s∏u˝b´

rozpocz´∏a w konspiracji.

22. „MaryÊ” − Mieczys∏aw Poniƒski, ur. 1 lipca 1927 r., strzelec 3. kompanii por. „Lota”.

23. „Marzena” − Danuta Grzywa−M´tlewicz,− ur. 1 stycznia 1929 r., ∏àczniczka 3. kompanii; s∏u˝b´ rozpocz´∏a w konspiracji.

24. „Podbipi´ta” − Stefan Màczyƒski, strzelec 1. kompanii;

zginà∏ na Starym MieÊcie.

25. „Pucia” − Maria WiÊniewska, ur. 1 listopada 1929 r., ∏àczniczka 3. komipanii; s∏u˝b´ rozpocz´∏a w konspiracji.

26. „Rafa∏ek − Warski II” − Rafa∏ Ulankiewicz, ur. 22 sierpnia 1928 r., st. strzelec 1. kompanii; s∏u˝b´ rozpoczà∏ w konspiracji.

27. „Roma” − Danuta Ma∏olepsza, ur. 15 lutego 1927 r., ∏àczniczka 2. kompanii; s∏u˝b´ rozpocz´∏a w konspiracji; zgin´∏a na Starym MieÊcie.

28. „RyÊ” − „Kajtek” − Rajmund W∏adys∏aw Caban, ur. 4 maja 1929 r.

st. strzelec 1. kompanii.

29 .„S´p” − Andrzej Konarski, strzelec 1. kompanii; zginà∏ na Starym MieÊcie.

30. „Skrzat” − Janusz Pleban, ur. 7 sierpnia 1927 r., strzelec 2. kompanii;

s∏u˝b´ rozpoczà∏ w konspiracji.

31. „Tomek” − Zbigniew Starnowski, ur. 10 wrzeÊnia 1927 r., kapral 3. kompanii; s∏u˝b´ rozpoczà∏ w konspiracji; zginà∏ na Starym MieÊcie.

32. „Tyran” − Jerzy Golik, ur. 9 wrzeÊnia 1927 r., kapral 2. kompanii; s∏u˝b´

rozpoczà∏ w konspiracji; zginà∏ na Starym MieÊcie.

33. „WicuÊ” − W∏adys∏aw Pielaszek, ur. 25 czerwca 1928 r., strzelec 1. kompanii; zginà∏ na Starym MieÊcie.

34. „Wilk” − Boles∏aw Dworakowski, ur 10 lipca 1928 r., strzelec 3. kompanii; zginà∏ na Starym MieÊcie.

35. „Zojda” − Zoﬁa Âwierszcz–¸azarowa, ur. 1 stycznia 1928 r., ∏àczniczka 2. kompanii; s∏u˝b´ rozpocz´∏a w konspiracji jako wywiadowczyni.

36. „˚ak” − Robert Krauze, ur. 9 stycznia 1927 r., kapral podchorà˝y 2. kompanii; s∏u˝b´ rozpoczà∏ w konspiracji.

Materia∏ pomocniczy nr 2 2

(7)

W dniu 2 VIII 1944 roku w trakcie przebijania si´ z Ochoty do Lasów S´kociƒskich oddzia∏y powstaƒcze zosta∏y rozbite przez Niemców pod P´cicami. ¸àcznie poleg∏o lub zosta∏o wymordowanych przez Niemców 93

˝o∏nierzy AK i mieszkaƒców okolicznych zagród.

Murzecka Anna „Hanka”, lat 35;

Chrzanowski Zbigniew „Wilk”, lat 14;

Rychwalski Wies∏aw „Orze∏”, lat 16;

Skudlarski Wies∏aw „Benito”, lat 19;

Dàbrowski Kazimierz „Witold”, lat 18;

Dowbór Micha∏ „Zbyszek”, lat 15;

Kubasiewicz Kazimierz;

Miko∏ajski Henryk Tadeusz, lat 25;

Kubisz Janusz Antoni „Antoni”, lat 18;

Ko∏odziejczyk Ireneusz „Iren”, lat 16;

Kwiatek Józef, lat 32;

Bednarski Jan, lat 19;

Rygiel Iwo„Bogus∏aw” plut. pchor. phm., lat 23;

Podolski Tadeusz „Rosomak”, lat 19;

Rowiƒski Jerzy „Rybowicz”, lat 19;

Zambrowski Piotr, lat 20;

Tolak Henryk, lat 18;

Pietraszkiewicz Tadeusz „Soplica”, lat 16;

Ostrowski Stefan Marian „Ciupaga”, lat 23;

Czujkowski Marian, lat 19;

Janiszewski Ryszard „Ma∏y”, lat 19;

Dworak Zygmunt Marian „Marysia”, lat 17;

Roszczycki Wojciech „Jerzy”, lat 16;

Piotrowicz Maria „Zonia”, lat 22;

Rudnicki Janusz, lat 20;

Napiecek Franciszek „Franko”, lat 17;

Urbanek Zbigniew „Tadek”, lat 16;

Olszewski Wies∏aw „Wiesiek”, lat 18;

Lukas Waldemar Roman „¸ukasz”, lat 18;

Kotyƒski Zenon Antoni lat 19;

Materia∏ pomocniczy nr 3 3

WYKAZ OSÓB SPOCZYWAJÑCYCH W P¢CICKIEJ MOGILE

(8)

Reszczyk Stanis∏aw Konrad „BaÊka”, lat 19;

Dudek Tadeusz „Gryf”, lat 20;

Dudek Ryszard „Jowisz”, lat 20;

Kornatowski Aleksander „Aleksander”, lat 23;

Arendarczyk Zbigniew „Zajàczek”, lat 19;

Konowrocki Jan, lat 25;

Zwoliƒski Janusz Euzebiusz „Karp”, lat 19;

Mozer Stanis∏aw „Wichrowski”, lat 21;

Wlaciƒski Czes∏aw „Czermak”, lat 25;

Zawadzki Wac∏aw Janusz, lat 15;

Majewski Kazimierz, lat 23;

Hass Wojciech „Bocian”, lat 22;

Karczewski Piotr „Tomek”, lat 18;

Polkowski Bogus∏aw „Kozak”, lat 18;

Ostrowski Jerzy, lat 17;

Krzemiƒski Zenon, lat 27;

Wa˝yƒski Antoni Stefan, lat 18;

Bazylewicz Józef „Kamienny”, lat 38;

Rose Leon, lat 52;

Skowron W∏adys∏aw, lat 21;

Polachowski Leon, lat 24;

Mej Jerzy, lat 16;

Bednarczyk Bogdan „Bogdaniec”, lat 17;

Graba−¸´cki Adam Kazimierz „Kazik”, lat 16;

Paderewski Janusz „Boruta”, lat 21;

Borkowski Tadeusz „Winkiel”, lat 21;

Wojewódzki Janusz „Mruczek”, lat 19;

Radtke Wies∏aw Andrzej „Wiesiek”, lat 16;

Sikorski Ryszard, lat 23;

Grzegorzewski Ryszard, lat 19;

Wajszczuk Wojciech „Wojtek”, lat 15;

Kokot W∏adys∏aw, lat 19;

Niew´g∏owski Marian „Marek”, lat 21.

Materia∏ pomocniczy nr 3 3

(9)

4

St. strz. ,,Oskar” (Tadeusz Miller)

Materia∏ pomocniczy nr 4

Strz. „MiÊ” (W∏adys∏aw Zagrodzki)

Strz. Zdzis∏aw Ma∏yszko Strz. „Kuba” (Jan Sa∏kowski)

Strz. ,,Wojtek” (Bogdan Pawlak) Strz. „Szczur” (Roman P´kala) St. strz. ,,Bia∏y” (Tadeusz Gozdek)

¸àcz. ,,Mirek” (Miros∏aw Pastwa) Strz. „Tadek” (Tadeusz Majle)

(10)

Materia∏ pomocniczy nr 4

M∏odociani ˝o∏nierze Powstania Warszawskiego, po wyzwoleniu kadeci Korpusu Przysposobienia; od lewej (na przemian dó∏-góra):

W∏adys∏aw Zagrodzki, Edward Perkowski, Zdzis∏aw G∏uchowski, Eugeniusz Czy˝ewski, Zdzis∏aw Bednarek.

¸àcznik batalionu AK

„Chrobry” – NN.

Fot. „Ostoja”

(Zygmunt Sowiƒski)

Kolporter prasy powstaƒczej na Starówce.

Fot. „Ostoja”

(Zygmunt Sowiƒski)

4

M∏odzi ch∏opcy z zainteresowaniem przyglàdajà si´ szkoleniu starszych kolegów.

(11)

REPORTA˚ „BO B¢DZIE AWANTURA...” . WARSZAWA, 26 SIERPNIA 1944.

Na imi´ mu Leszek. Ma lat 15. PrzynieÊli go do szpitala na noszach – prosto spod PAST-y¹, gdzie bra∏ udzia∏ w akcji. Przynios∏y go sanitariuszki na skrwawionych noszach ze strzaskanà nogà. Trzeba by∏o nog´ amputowaç i to powy˝ej kolana. Sta∏o si´ – ju˝ po wszystkim. Le˝y sobie Leszek na szpitalnym

∏ó˝ku i g∏aszcze burego kotka. Ten kotek to ulubieniec Leszka, niemal bez przerwy le˝y mu na piersiach i mruczy. Ale nie tylko kotek szpitalny kr´ci si´

ko∏o ch∏opca z akcji. Kr´ci si´ ko∏o niego ca∏y szpital – lekarze, siostry, sanitariuszki

− przechodzàc ko∏o ∏ó˝ka, ka˝dy przystaje i patrzy, patrzy na tego g∏adko uczesanego ch∏opca, co to le˝y sobie spokojnie z kotkiem na piersiach, jak gdyby nigdy nic.

Wszyscy starajà si´ byç dla Leszka dobrzy i serdeczni, wszyscy wiedzà, ˝e przecie˝ temu ∏adniutkiemu brunecikowi czegoÊ nie dostaje, czegoÊ brak... ˚e tam, pod bia∏à ko∏drà... coÊ nagle si´ urywa, koƒczy..., a ˝ycie przecie˝ dopiero si´ zaczyna.

− Siostro kochana! Niech mi siostra powie, jak ze mnà jest naprawd´, tylko prosz´ wszystko szczerze powiedzieç − siostra przecie˝ wie, ˝e si´ nie boj´ − zwraca si´ Leszek raz po raz do swoich opiekunek.

A one, có˝ one mogà mu powiedzieç. On sam najlepiej wie, widzi, czuje.

Och, tak – on to czuje... UÊmiechajà si´ tylko do niego i g∏adzà r´kà jego czarne w∏osy.

− Na tej jednej b´dziesz jeszcze cudownie chodzi∏, a zresztà dostaniesz wspania∏à protez´, zobaczysz...

Leszek le˝y spokojnie, bury kotek mruczy mu na piersiach. Le˝y na korytarzu, bo w sali za duszno.

− S∏uchaj no, Leszku − pyta pewnego dnia lekarz. − By∏by ju˝ czas zawiadomiç twojà matk´.

− Nie! Nie chc´ – prosz´ tego nie robiç, bo jak mama si´ dowie, to dopiero b´dzie awantura.

[„Demokrata” nr 178, Warszawa, 26 VIII 1944.]

¹) Walki o gmach PAST-y przy ul. Zielnej 37/39 trwa∏y od 1 do 20 VIII 1944.

Materia∏ pomocniczy nr 5 5

(12)

ARTYKU¸ „WARSZAWSKIE ORL¢TA” . WARSZAWA, 29 SIERPNIA 1944.

Warszawskie orl´ta

Dzieci Warszawy walczà. Wprawdzie nie z bronià w r´ku, ale za to na wielu innych, niemniej walnych odcinkach. Majà nawet swoje specjalnoÊci. Sprytni, odwa˝ni docierajà tam, gdzie, zdaje si´, nie ma dost´pu. Sà prawà r´kà walczàcych ˝o∏nierzy.

Rozwalona barykada na jednej z g∏ównych ulic. Jeszcze wczoraj pod jej os∏onà mo˝na by∏o przebiegaç wzgl´dnie bezpiecznie na drugà stron´. DziÊ, po kilku celnych pociskach z Tygrysa, zosta∏o tylko wspomnienie barykady. Obstrza∏

wzd∏u˝ ca∏ej ulicy, os∏ona ˝adna. A meldunek trzeba przenieÊç natychmiast.

Od Êciany naro˝nej kamienicy odrywa si´ ma∏a, skulona postaç i kilku skokami przebywa niebezpieczny odcinek. Pada seria z ckm-u. Na szcz´Êcie

˝adna kula nie traﬁa. Ma∏a postaç przemyka si´ dalej, by spe∏niç to, co jej polecono. Czy jej si´ to uda? Cz´sto tak, czasami nie. I czasem ktoÊ taki ma∏y zostanie na jezdni. Tak to bywa na wojnie...

Wysuni´te stanowisko. Nieprzyjaciel atakuje z krótkimi przerwami ca∏y dzieƒ. ˚o∏nierze zm´czeni. Najbardziej daje si´ we znaki pragnienie. ˚eby tak skàd troch´ wody... I oto... Jak spod ziemi zjawia si´ dziesi´cioletni smyk z ca∏à baƒkà zimnej wspania∏ej lemoniady. Gdyby nie to, ˝e na placówce trzeba siedzieç cicho, ch∏opca powita∏by ryk radoÊci. Otrzymuje wymarzonà nagrod´:

przez kilka minut wolno mu potrzymaç w r´ku prawdziwy karabin – karabin wi´kszy od niego.

[ ,,Armia Ludowa” nr 27, Warszawa, 29 VIII 1944.]

Materia∏ pomocniczy nr 6 6

(13)

DZIA¸ANIE POCZTY POLOWEJ Ze wspomnieƒ harcerki

16 sierpnia – Êroda

[...] W nocy przenosi∏am poczt´ za Aleje Jerozolimskie. Jest du˝y ostrza∏.

Poczt´ przenieÊliÊmy do gmachu Poczty G∏ównej. Dosta∏yÊmy specjalne przepustki pocztowe, bez których nie wpuszczajà na teren poczty, a tak˝e legitymacje ∏àczniczek − ma∏e, niebieskie karteczki z pseudonimem i z poleceniem do wszystkich komórek AK, by nam u∏atwiali zadania. Trzeba je pokazywaç nieraz przy barykadach, na przyk∏ad na Nowym Âwiecie. Zgoda 15 zosta∏o ca∏kowicie zaj´te dla nas. [...]

17 sierpnia – czwartek

DziÊ pracowa∏yÊmy ju˝ w gmachu poczty. Przed po∏udniem by∏o bardzo du˝o pracy. Ka˝da dzielnica ma swój worek, ale dzielnice sà wyznaczone wed∏ug mo˝liwoÊci dojÊcia do nich, wi´c trzeba si´ orientowaç, gdzie znajduje si´ dany numer domu, ˝eby do odpowiedniego worka list w∏o˝yç. Listów sà setki. Te listy nie mogà czekaç, sà nieraz pierwszà wiadomoÊcià, ˝e syn ˝yje i walczy. Równie cz´sto, ˝e poleg∏.[...] Niektóre listy sà cenzurowane. Cenzura jest u pp. Góreckich. Te listy przychodzà ju˝ ze stemplem:,,cenzurowane”.

Mamy te˝ nasze stemple poczty polowej, a tak˝e ró˝ne stemple harcerskie.

Kilkoma my stemplujemy, a niektóre listy przychodzà ju˝ z innymi stemplami.

Po skoƒczonej pracy podstemplowa∏am kilka pocztówek i kopert naszymi stemplami. Schowam na pamiàtk´, b´dà dla Zdzicha, bo on zbiera znaczki. [...]

18 sierpnia – piàtek

[...] Przedpo∏udnie up∏yn´∏o mi na poczcie. Szyfrowa∏yÊmy listy, które ktoÊ przep∏ywajàc Wis∏´ dostarczy na Prag´. Druh ,,Jerzy” tylko dwie z nas wtajemniczy∏ w szyfr, wi´c musia∏yÊmy wszystko same zaszyfrowaç. Listów by∏o doÊç du˝o. Dlatego mia∏yÊmy polecenie szyfrowania bardzo krótkich wiado–

moÊci (na przyk∏ad, ˝e ˝yje) i opuszczania wszystkich innych, które list za–

wiera∏. Ale jak nie podaç takich zawartych w listach wiadomoÊci, jak wieÊci o znajomych i krewnych, proÊby o coÊ lub nawet kilku goràcych, serdecznych s∏ów, jakie adresat skreÊli∏ do rodziny? Siedzimy wi´c d∏ugo, bo nie mo˝emy zdecydowaç, co ciàç, i prawie wszystko t∏umaczymy na j´zyk szyfru. [...]

20 sierpnia – sobota

[...] Nocami przenosimy poczt´ i pras´ za Aleje. Jak dotàd zawsze szcz´–

Êliwie. Czasami jak jest silny ostrza∏ musimy d∏ugo czekaç na przejÊcie.

Wtedy wracamy zawsze nad ranem, a najpóêniej o 7 musimy ju˝ byç na poczcie, wi´c czasem nam si´ oczy klejà. [...]

[Danuta Cichocka ,,Anielka”, W Powstaniu [w:] Pe∏niç s∏u˝b´, s. 211, 212, 213.]

Materia∏ pomocniczy nr 7 7

(14)

Materia∏ pomocniczy nr 8

„Zawiszacy” w trakcie dostarczania przesy∏ek.

Poczta harcerska w Powstaniu Warszawskim.

Harcerki z XVI. WZDH.

Fot. Tadeusz Bukowski

Koperta z piecz´cià poczty harcerskiej.

8

(15)

Ojcze Âwi´ty! To nie przesada. Na ulicach Warszawy walczà ma∏e dzieci.

Dziesi´cioletni ch∏opcy rzucajà si´ na czo∏gi z butelkami benzyny w r´ku lub pod gradem kul przebiegajà na drugà stron´ ulicy z meldunkiem.

My, matki, których m´˝owie dawno zgin´li lub pozostajà na wygnaniu, których starsze dzieci zmar∏y w obozach koncentracyjnych, w kaêniach i lochach Gestapo, patrzymy na tych naszych najm∏odszych, naszych ostat–

nich, idàcych z kolei ginàç na barykadach.

Ojcze Âwi´ty! Ty rozumiesz, co si´ z nami, matkami, dzieje!

W tej strasznej walce nie mamy znikàd pomocy. Nikt nas nie wspomaga.

Czerwona Armia stoi od trzech tygodni, wyczekujàc pod stolicà,nie po–

suwajàc si´ naprzód. Upragnione przesy∏ki broni z Londynu usta∏y, ledwo rozpocz´te. Nasi bohaterscy ˝o∏nierze nie uzyskali dotàd nawet prawa do tytu∏u kombatantów. Âwiat nie chce nic wiedzieç o naszych rozpaczliwych zmaganiach, walczymy sami, zdani na w∏asne si∏y.

[M. J. Kwiatkowski , Tu mówi powstaƒcza Warszawa, Warszawa 1994, s. 249−250. Fragmenty apelu publikuje prasa powstaƒcza (m.in. ,,Rzeczpospolita Polska”, Warszawa, 24 VIII 1944, nr 35) i polska prasa na uchodêstwie (m.in. ,,Dziennik Polski i Dziennik ˚o∏nierza”, Londyn, 23 VIII 1944, nr 199), a przek∏ad na angielski − prasa brytyjska (m.in.“Catholic Times” 25 VIII 1944) i polska w Stanach Zjednoczonych (“The Polish Review”, Nowy Jork, 13 IX 1944, nr 34).

W wi´kszoÊci z tych publikacji mylna dzienna data nadania apelu: 22 (zamiast 21) VIII 1944.]

Materia∏ pomocniczy nr 9 9

LIST MATEK WARSZAWSKICH DO OJCA ÂWI¢TEGO PIUSA XIII