Klaudia Jerz
Obywatelka rzymska "ułomną osobą
fizyczną"
Studia Prawnoustrojowe nr 7, 157-168
2007 K l a u d i a J e r z L ublin
O b yw atelk a rzym sk a
„ u łom n ą o so b ą fiz y c z n ą ”
1. W sp o łe c z e ń stw a c h p a ń s tw a n ty c z n y c h s t a t u s p ra w n y i społeczny k o b ie t z o sta ł z d e te rm in o w a n y p rz y p is a n ą im p ie rw o tn ie ro lą m a te k i s t r a ż n ic z e k ży cia ro d zin n eg o , d zia ła ją c y c h w ra m a c h decyzji pod ejm o w an y ch p rz ez m ężczyzn ja k o w y łączn y ch zw ie rzc h n ik ó w ro d z in n y c h . W szechobecny p a tr ia r c h a t, pow ołujący m ężczyzn ę (ojca, m ęża) do roli jed y n eg o p o d m io tu p ra w i obow iązków , w y n ik a ją c y c h ze s p ra w o w a n ia p rzew o d n iej roli, z a ró w no w s p ra w a c h p ań stw o w y c h , s ta tu s u p ry w a tn o p ra w n e g o , j a k i co do w ła dzy zw ierzch n iej w ro d z in ie , u trw a lił n a długo w św iad om o ści k u ltu ro w e j s ta ro ż y tn y c h u p rz ed m io to w io n y w iz e ru n e k k o b ie t ja k o „u ło m n y ch ”1 w spół- o b y w a te le k 2.R ów nież p rz y n a le ż n o ść k o b ie t do p a ń s tw a rz y m sk ieg o c h a ra k te r y z o w a ła się b ra k ie m ró w n o p ra w n e j pozycji p ra w n o -sp o łecz n ej, k tó re j źró deł n a le ży s z u k a ć w e w szechobecnym p a try lin e a ry z m ie , n a k a z u ją c y m p o d p o rz ą d k o w a n ie płci m ę sk ie j3 . We w czesn y m rozw o ju p ra w a R zy m ian ie w y k lu c z a ją k o b iety od sam o d zieln eg o p ro w a d z e n ia sp ra w p ra w n y c h , za m y k a ją c ich
1 T ak ieg o o k re ś le n ia u ż y ł A ry s to te le s w sw oim dzie le: O p o k o le n iu z w ie r z ą t, 4. 6.
2 P la to n w s k a z u je ró ż n ic e obu płci, r z u c a ją c w ty m p o ró w n a n iu n e g a ty w n e ś w ia tło n a k o b iety , j e d n a k n ie o d b ie ra o b y w a te lk o m p r a w a do u c z e s tn ic z e n ia w ży ciu p u b lic z n y m , d o s trz e g a ją c ich m ożliw ości in te le k tu a ln e i u m ie ję tn o ś c i r z ą d z e n ia , a n a w e t p rz e w id u je w łą c z e n ie „ w y b ra n y c h ” k o b ie t do p o d e jm o w a n ia decy zji p o lity c zn y c h [w:] P la to n P r a w a , 6 9 4 d e , 7 3 1 ab , 7 9 0 ab , 817c, 909e; T im a e u s , 42 a -d , 9 0 e -9 1 d . P or. T. J . S a u n d e r s , P la to o n W om en in
the L a w s , [w:] A. P ow ell (red.), T h e G reek W orld, w yd. II, L ondon, R o u tled g e , 1995, s. 5 9 1 -6 0 9
o ra z ro z w a ż a n ia z w ią z a n e z te o r ią p łci u R .R . R u e th e r, G a ia a n d God: A n E c o fe m in is t T h e
ology o f E a r t H e a lin g , L o n d o n 1992.
3 D. 1.5.9 P a p in ia n u s : I n m u ltis iu r is n o s tr i a r tic u lis d e te rio r e st co n d icio fe m in a r u m
q u a m m a s c u lo r u m ... Por. E . C a n ta r e lla : L e d o n n e fin o a lle X I I ta vo le, [w:] S o c ieta e d ir itto n e ll epoca d ece m v ira le . A tt i d e l C o n veg n o d i D ir itto R o m a n o , C o p a n ello 3 - 7 g iu g n o 1984,
s. 1 7 2 -1 7 3 , 184, gdzie a u to r k a p o sz u k u je p rz y cz y n w y k s z ta łc e n ia się p a tr i a r c h a tu ja k o form y o rg a n iz a c ji sp o łeczn ej a rc h a ic z n e g o R z y m u , a n a liz u ją c pojęcie p a tr y lin e a r y z m u i je m u p r z e ciw staw n eg o m a tr y lin e a r y z m u ja k o ż ró d ła m a tr ia r c h a tu .
fu n k c je społeczne w o b ręb ie d o m u i p o d d ając je , gdy s ta w a ły się s u i iu ris, s ta łe j opiece m ężczy zn 4. S topniow o, od k o ń c a re p u b lik i, k o b ie ty coraz b a r dziej się u sam o d zie ln iały , n a co w p ły n ęły now e fu n k c je g o sp od arcze i socjal n e w rz y m s k im sp o łecz eń stw ie, w z ro st m y śli h u m a n is ty c z n e j, ro z lu ź n ie n ie zw iązków rodow ych czy ro z s z e rz a n ie się m a łż e ń s tw sin e m a n u . P o zo stały je d n a k k o b ie ty n a trw a łe o d s u n ię te od fu n k c ji p u b liczn y c h , a p rz ez o k re s p ry n c y p a tu u trz y m a ły się też, m im o p ew n y ch zm ia n , liczn e o g ra n ic z e n ia p ry w a tn o p ra w n e , n a k a z u ją c e w idzieć w n iej - n a w e t ja k o o by w atelce rz y m skiej s u i iu r is - n a d a l „ u ło m n ą osobę fizy czn ą”5 .
To społeczne i p ra w n e u z a le ż n ie n ie o b y w a te le k zn ajdo w ało sw oje u z a sa d n ie n ie w p o d trz y m y w a n y m s ta le b łęd n y m zało żen iu , ja k o b y osoba fizycz n a płci że ń sk ie j n ie g w a ra n to w a ła p o d e jm o w a n ia ro z s ą d n y c h decyzji woli, ze w z g lęd u n a p rz y p is a n ą jej słab o ść ( in fir m ita s sextu s), b e z ra d n o ść (in fir-
m ita s co n silii), lek k o m y śln o ść (z m ie n n o ść u s p o so b ie n ia - le v ita s a n im i),
czy n iezn a jo m o ść s p ra w sąd o w y ch (fo ren siu m r e ru m ig n o r a n tia )6 .
N ie z a le ż n ie od pow yższego, k a ż d a is to ta lu d z k a p o d le g a ła w p ra w ie rz y m sk im „w aru n k o w o śc i” n a b y c ia zdolności p ra w n e j, ze w z g lę d u n a w ol ność, p ochodzenie etn ic z n e , o b y w a te lstw o , w a d y fizyczne, a n o m a lie p s y chiczne czy re lig ię, co p o zbaw iało j ą rów nej i n ieo g ra n iczo n e j p od m ioto w o ści n a b y w a n e j p rz ez w sz y stk ic h z m ocy p ra w a z c h w ilą u ro d z e n ia . P e łn ą zd o ln o ść do n ie o g ra n ic z o n e g o z a jm o w a n ia s ta n o w is k a p o d m io tu p ra w i obow iązków 7 n ab y w ało w e d łu g p ra w a rz y m sk ieg o zdrow e dziecko płci m ę skiej s u i iu r is z c h w ilą u ro d z e n ia , pod w a ru n k ie m je d n a k ż e , że rodzice d ziec k a p o s ia d a li s t a tu s o b y w a te li rz y m sk ich . R z y m ia n k a n a b y w a ła zdo l ność p r a w n ą o g ra n ic z o n ą w z a k re s ie zdolności p ry w a tn o p ra w n e j, a w ręcz
4 Por. w s tę p n ie M. K a se r, D a s rö m is c h e P r iv a tr e c h t (d a le j: R P ), t. I, M ü n c h e n 1971, s. 8 3 -8 4 . W lit e r a t u r z e p o lsk iej oso b n y ro z d z ia ł, p o św ięco n y s ta n o w is k u k o b ie t, z am ie śc ił B. Ł ap ick i w sw oim p o d rę cz n ik u : P ra w o rz y m s k ie , W a rsz a w a 1948, s. 1 1 7 -1 2 9 .
5 K o b ie ty s u i iu r is s ta n o w iły ro d z in ę d la sie b ie - D. 5 0 .1 6 .1 9 5 .5 U lp ia n u s: M u lie r a u te m
fa m ilia e su a e et c a p u t et fin i s e st. O ich m ie jsc u ja k o o b y w a te le k ta k ż e D. 1.6.4 U lp ia n u s: N a m c iv iu m R o m a n o r u m q u id a m s u n t p a tr e s fa m ilia r u m , a lii f il i i fa m ilia r u m , q u a e d a m m a - tres fa m ilia r u m , q u a e d a m filia e fa m ilia r u m ... P or. K a se r, R P , t. I, s. 59 uw. 9; 95 uw. 4.
O z m ia n a c h w s y tu a c ji p r a w n e j k o b ie t ib id e m , s. 2 6 9 ; 2 7 7 ; t a k ż e W . W o ło d k ie w icz , M. Z ab ło ck a, P ra w o rz y m s k ie . In s ty tu c je , W a rs z a w a 2 005, s. 82.
6 Por. G. 1.144: ...Veteres e n im v o lu e r u n t fe m in a s , e tia m s i p e rfec ta e a e ta tis s in t, p r o p te r
a n im i le v ita te m in tu te la esse; U lp. R eg . 11.1: T u to re s c o n s titu u n tu r ta m m a s c u lis q u a m fe m in is : se d m a s c u lis q u id e m im p u b e r ib u s d u m ta x a t p r o p te r a e ta tis in fir m ita te m , fe m in is a u te m ta m im p u b e r ib u s , q u a m p u b e r ib u s , et p r o p te r se x u s in fir m ita te m , et p r o p te r fo r e n s iu m r e r u m ig n o r a n tu m ; D. 3.1 .1 .5 U lp ia n u s: S e c u n d o loco e d ic tu m p r o p o n itu r in eos, q u i p ro a liis n e p o s tu le n t: in q u o e d ic to excep it p r a e to r s e x u m et c a su m , ite m n o ta v it p e r s o n a s in tu r p itu d in e n o ta b ile s. se x u m : d u m fe m in a s p r o h ib e t p r o a liis p o s tu la r e . et r a tio q u id em p ro - h ib e n d i, n e c o n tr a p u d ic itia m se x u i c o n g ru e n te m a lie n is c a u s is se im m is c e a n t, n e v ir ilib u s o ffic iis fu n g a n tu r m u lier es ...
7 W is tn ie ją c y m m a te r ia le ź ró d ło w y m n ie z o s ta ła s fo rm u ło w a n a d e fin ic ja p o d m io tu p r a w a czy zd o ln o ści p ra w n e j. T e rm in e m p e łn e j zd o ln o ści p ra w n e j p o słu g u je się W. L ite w sk i,
b e z p rz e d m io to w ą w ra m a c h zdolności p u b lic z n o p ra w n e j, pom im o p o s ia d a n ia s ta tu s lib e r ta tis o ra z s ta tu s c iv ita tis. W olnourodzone osoby płci ż e ń skiej w yłączono od p ra w a u c z e s tn ic z e n ia i g ło so w a n ia w zg ro m a d z e n ia c h n aro d o w y ch (iu s su ffra g ii) o raz b ie rn e g o p ra w a w yborczego do w sz y stk ic h u rz ęd ó w m a g is tr a tu a ln y c h (iu s h o n o r u m )8 . S p ra w o w a n ie fu n k c ji p u b lic z n y ch i w sze lk ic h obow iązków o b y w a te lsk ic h dotyczyło d o jrza ły ch osób płci m ęsk iej, k tó re u p ra w n io n e były do p ia s to w a n ia u rz ęd ó w o ra z fu n k c ji sę dziego (iu d e x )9 czy w y k o n y w a n ia za w o d u b a n k i e r a (a r g e n ta r iu s )10, bez w z g lęd u n a o g ra n ic zają cy o b y w a te li w in n y c h d z ie d z in a c h s ta tu s fa m ilia e 11.
W ra m a c h zdolności p ry w a tn o p ra w n e j o b y w a te lk a p o d le g a ła liczn ym o g ra n ic zen io m w z a k re sie m .in . zdolności do s p ra w o w a n ia w ła d z tw a n a d oso b am i w p o sta c i m a n u s lu b tu te la , zdolności d zied z icze n ia i s p o rz ą d z e n ia te s ta m e n tu , zdolności m a ją tk o w e j, zdolności sądow ej o ra z w sferze n ie k tó ry c h u p ra w n ie ń (p raw o p a tr o n a tu , c o n tu b e r n iu m i iu s c o n u b ii) w y n ik a ją cych z p ra w a osobowego i rodzin n eg o .
2. P ra w o s p ra w o w a n ia opieki (tu tela ), u k s z ta łto w a n e w o p a rc iu o m o del ro d z in y ag n a cy jn ej, o k re ś la n e ja k o p ra w o i w ła d z a n a d w oln y m i o so b a m i, d a n a i d ozw olona p rz ez p ra w o o b y w a te lsk ie w celu o p ie k o w a n ia się ty m i, k tó rz y z pow odu sw ego w ie k u (tu te la im p u b e r u m ) lu b o s ią g n ię c ia do jrzałości ze w z g lęd u n a płeć (tu te la m u lie r u m ) jej p o d leg ają , p rz y s łu g iw a ło je d y n ie d o jrza ły m o b yw atelom , zdolnym do d o k o n y w a n ia czy nno ści p ra w
8 D. 5 0 .1 7 .2 U lp ia n u s: F e m in a e a b o m n ib u s o ffic iis c iv ilib u s vel p u b lic is re m o ta e s u n t et
ideo nec iu d ic e s esse p o s s u n t nec m a g is tr a tu m gerere nec p o s tu la r e nec p ro a lio in te rv e n ir e nec p r o c u ra to re s existere. I te m im p u b e s o m n ib u s o ffic iis c iv ilib u s d e b e t a b stin ere; A u lu s Gel- liu s , N o c te s A ttic a e 5 ,1 9 ,1 0 : N e q u e p u p i ll u s a u te m n e q u e m ulier, q u a e in p a r e n tis p o te s ta te n o n est, a d ro g a r i p o s s u n t: q u o n ia m et c u m fe m in is n u lla c o m itio r u m c o m m u n io est et tu to - r ib u s in p u p illo s ta n ta m esse a u c to r ita te m p o te s ta te m q u e fa s n o n est, u t c a p u t lib e r u m fid e i su a e c o m m is s u m a lie n a e d ic io n i s u b ic ia n t. P or. K a se r, R P , t. I, s. 63 uw. 31; 277 uw. 30.
I n te r e s u ją c e s ą tu o d n ie s ie n ia do n ie d o jrz a ły c h , ró w n ie ż w y łą cz o n y ch z p o d o b n y ch w zględów od s a m o d zieln e g o u c z e s tn ic z e n ia w ży ciu p u b lic z n y m - K a se r, R P , t. I, s. 96; 138; T. P a lm ir- sk i, D ig e sta ju s ty n ia ń s k ie . O ró ż n y c h r e g u ła ch d a w n e g o p r a w a , Z eszy ty P ra w n ic z e U K SW 6.2, 9W a rsz a w a 2006, s. 2 6 0 -2 6 1 .
9 K obiety, t a k sam o j a k n iew olnicy, g łu c h o n ie m i czy ch o rzy u m y sło w o , n ie m ogły s p r a w o w ać u r z ę d u sęd z ie g o — M . K a se r, D a s r ö m is c h e Z iv ilp r o z e s s r e c h t (2. A ufl. n e u b e a r b e ite t von K. H a ck l), M ü n c h e n 1996 (d a le j: RZ), s. 195; ta k ż e w p ro c esie k o g n icy jn y m , s. 482 uw. 8.
10 K o b ie ty n ie m ogły — D. 2 .1 3 .1 2 C a llis tr a tu s : F em in a e re m o ta e v id e n tu r ab o ffic io ar-
g e n ta r ii, c u m ea opera v ir ilis sit.
11 D. 1.6.9 P o m p o n iu s: F iliu s fa m ilia s in p u b lic is c a u sis loco p a tr is fa m ilia s h abetur,
v e lu ti u t m a g is tr a tu m g e ra t, u t tu to r d e tu r; D. 14.6 .1 .3 U lp ia n u s: I n filio fa m ilia s n ih il d i- g n ita s fa c it, q u o m in u s s e n a tu s c o n s u ltu m m a c e d o n ia n u m lo c u m h a b e a t: n a m e tia m s i c o n su l s it vel c u iu s v is d ig n ita tis , s e n a tu s c o n su lto lo cu s est: n is i fo rte c a stre n se p e c u liu m h a b ea t: tu n c e n im s e n a tu s c o n s u ltu m c essa b it. P or. O. F. R o b in so n , T h e S t a tu s o f w o m e n in R o m a n p r iv a te la w , T h e J u r id ic a l R eview . T h e L aw J o u r n a l o f S c o ttis h U n iv e rs itie s , 1987, s. 146.
Z ach o w y w ały n a to m ia s t ró w n ą z f il i i fa m ilia s pozycję w p ra w ie k a r n y m i s a k ra ln y m , p o n o si ły ró w n ież z aw sze o d p o w ied zialn o ść z a d e lik ty — K a se r, R P , t. I, s. 63; 84; V o lte rra , Is titu z io - n i, s. 555.
n y c h 12 . N ie zm ieniło tego s ta n u rzeczy z n ie sie n ie o pieki u staw o w e j (tu te la
le g itim a a g n a to r u m ) w ra m a c h tu te la m u lie r u m , początkow o o c h a ra k te r z e
w a ru n k o w y m n a p o d sta w ie iu s tr iu m lib e ro ru m 13, a z cz asem b e z w a ru n k o w ym n a m ocy lex C la u d ia de tu te la m u lie r u m 14. Do c z a su w y d a n ia o s t a t niej z u s ta w p o tw ie rd z e n ia d o k o n a n ia czynności p ra w n e j (a u c to rita s tu to -
ris) u d z ie la ł tu to r u sta w o w y 15, p rz e w a ż n ie n a jb liż sz y a g n a t kobiety, z re g u ły
p rz eciw n y u d z ie le n iu zgody, szczególnie w p rz y p a d k u czyn no ści p o w o d u ją cych u sz c z u p le n ie p o siad an e g o m a ją tk u . P o m im o z ła g o d z e n ia w a ru n k ó w s p ra w o w a n ia tu te la p o p rzez m ożliw ość p rz y m u s z e n ia o p ie k u n a p rz ez p r e to r a do u d z ie le n ia in terp o sitio a u c to r ita tis 16 o raz s k o rz y s ta n ia z p ra w a do jego z m ia n y w ra m a c h coem ptio tu tela e e v ita n d a e c a u s a 17, in s ty tu c ja t a
u tr z y m a ła się do k o ń ca o k re s u p ra w a k lasy cz n eg o 18.
S iln a pozycja m ężczyzn, zarów no z ty tu łu n ie p o d le g a n ia przym usow ej opiece po o siąg n ięciu dojrzałości, j a k i przyw ilejow i jej sp ra w o w a n ia n a d in n y m i osobam i, n ie pozw oliła n a p rz en o sze n ie p ra w w ra m a c h w ładzy ro dzin n ej p e r fe m in a s, u n iem o żliw iając w y k szta łc en ie się pojęcia p o te sta s m a-
tris i p rz e n ie sie n ie w ład zy n a d osobam i w ręce ag n a tó w m a tk i, czy sp ra w o
w a n ie pieczy n a d in n y m i osobam i z p ra w e m p rz y sp o sa b ia n ia w łączn ie19 .
12 Por. m . in . Ulp. R eg . 11.24; G. 1.142 i 145; I. 1.13.1; K a se r, RP, t. I, s. 88; 278; W . K o z u b sk i, O p ie ka n a d k o b ie ta m i w p r a w ie r z y m s k im , K ra k ó w 1922, s. 23; W ołodkiew icz, Z ab ło ck a, P ra w o rz y m s k ie . In s ty tu c je , s. 1 09-111.
13 P rz y w ilej u w o ln ie n ia się od o p ie k i p rz ez w o ln o u ro d z o n ą k o b ie tę pod w a r u n k ie m w y d a n ia n a ś w ia t tr o jg a d zieci z a w a r ty z o s ta ł w le x I u lia et P a p ia P o p p a ea , d o ty czy ł ta k ż e d zieci p o z a m a łż e ń s k ic h - G. 1.194; I. 3.7. P or. M. Z ab ło ck a, P r z e m ia n y p r a w a osobow ego
i ro d zin n e g o w u s ta w o d a w s tw ie d y n a s tii ju lijs k o - k la u d y js k ie j, W a rsz a w a 1987, s. 108.
14 P o m im o z m ia n n a d a l u tr z y m a n o w m ocy p re ro g a ty w y p o z o sta ły c h o p ie k u n ó w tu to r
te s ta m e n ta r iu s o ra z tu to r A tilia n u s , k tó rz y zo b o w iąz a n i b y li do u d z ie la n ia u p o w a ż n ie n ia auc- to r ita s tu to r is do z a w ie r a n ia a k tó w p ra w n y c h , bez p o tw ie rd z e n ia a u c to r f i t z a w a r ta czy n n o ść
p r a w n a b y ła n ie w a ż n a — Z ab ło ck a, P r z e m ia n y p r a w a osobow ego..., s. 111.
15 O p ie k u n a ustaw o w eg o nie m o żn a było p rz y m u sić do u d z ie le n ia kobiecie in terp o sitio auc-
to rita tis, np. n a sp o rz ąd z en ie te s ta m e n tu , a lien ację r e ru m m a n c ip i czy zaciągnięcie zobow iąza
n ia, chyba że w chodziła w ra ch u b ę w a ż n a p rzy czy n a - por. G. 1.192; K aser, R P , t. I, s. 278. 16 G a iu s (G. 2.190) w s p o m in a o p o trz e b ie sp ra w o w a n ia o p iek i ze w z g lęd u n a czę ste p rz y p a d k i o s z u k iw a n ia k o b ie t, je d n a k ż e o s ta te c z n ie s tw ie rd z a , że p e łn o le tn ie k o b ie ty sa m e p r z e cież p ro w a d z ą sw oje s p ra w y i w n ie k tó ry c h w y p a d k a c h o p ie k u n d a je sw o ją zgodę (in te r p o n it
a u c to r ita te m ) w y łą cz n ie d la p o z o ru (G. 1.194).
17 W celu u n ik n ię c ia o p iek i tu te la e e v ita n d a e c a u sa d o k o n y w a n o c zy n n o ści p o w ie rn ic zej
fid u c ia e c a u sa , a n a s tę p n ie o d d a w an o k o b ie tę z a p o śre d n ic tw e m m a n c ip iu m w s k a z a n e j „nie
d o łę ż n e j” osobie p łci m ę s k ie j, k tó r a w y z w a la ła j ą z m a n c ip iu m s ta ją c się o p ie k u n e m p o w ie r n icz y m tu to r fid u c ia r iu s - G. 1.114 i 115; 1 .1 3 7 a. P or. K a se r, R P , t. I, s. 324; Z ab ło ck a,
P r z e m ia n y p r a w a o sobow ego..., s. 107.
18 Inform acje o jej spraw ow aniu z aw ierają ja k o o statn ie konstytucje cesarza D ioklecjana z la t 293 i 294 — p a trz Fr. Vat. 325 i 326; K. Kolańczyk, P raw o rzym skie, W arszaw a 1997, s. 260; M. Za błocka, Z a n ika n ie instytucji tutela m u lieru m w p raw ie rzym skim , PK, 30, 1987, 3—4, s. 239—252.
19 P r o s te u z a s a d n ie n ie t a k d łu g o u trz y m u ją c e g o się o g ra n ic z e n ia : k o b ie ty z a ś n ie m o g ą a d o p to w a ć ż a d n y m sp o so b em , gdyż n ie m a ją in p o te s ta te n a w e t sw oich ro d z o n y ch dzieci [w:] G. 1, 104: F e m in a e vero n u llo m o d o a d o p ta re p o s s u n t, q u ia n e q u id e m n a tu r a le s lib e ro s
in p o te s ta te h a b e n t; ta k ż e D. 5 0 .1 6 .1 9 6 .1 U lp ia n u s: F e m in a r u m lib ero s in fa m ilia e a r u m n o n esse p a la m est, q u ia q u i n a sc u n tu r, p a tr is fa m ilia m s e q u u n tu r . Por. K a se r, R P , t. I, s. 348;
K o n sek w en cją ta k ie g o s ta n u rzeczy było w y łączen ie m a te k od p ra w a fo r m aln eg o s p ra w o w a n ia opieki n a d dziećm i20. O d czasów A le k s a n d ra S e w e ra m ożliw y b y ł w a ru n k o w y w pływ m a tk i n a w y bó r osoby sp ra w u ją c e j opiekę, tj. p raw o do w s k a z a n ia o p ie k u n a w te s ta m e n c ie w ra m a c h tu te la testa m en -
ta ria , je ż e li w s p a d k u p o z o sta w iła cały m a ją te k dzieck u , a jej w y bó r d o d a t
kowo z o sta ł z a tw ie rd z o n y p rz ez m a g is tr a tu r ę 21. J e d y n ie w ra m a c h tu te la
d a tiv a m ożliw e było w y s tą p ie n ie m a tk i do m a g is tr a tu r y z w n io sk iem (po- s tu la tio tu to ris) o u s ta n o w ie n ie o pieki, j e d n a k k r ą g osób u p ra w n io n y c h do
jego zło że n ia u jęto szeroko, u p ra w n ia ją c n a ta k ic h sa m y c h z a s a d a c h pozo s ta ły c h b lisk ic h kognatów , po w in o w aty ch , osoby za p rz y ja ź n io n e z ro d z ic am i d ziec k a czy fa k ty c z n ie sp ra w u ją c e o piek ę.
3. Z a p a n o w a n ia c e s a rz a K la u d iu s z a p rz y z n a n o po ra z p ie rw sz y ob y w a te lk o m p ra w o u staw o w e g o d zied z icze n ia po sw oich d zieciach, n a s tę p n ie za H a d r ia n a w y d an o u c h w a łę S C T e rtu llia n u m , d zięk i k tó re j k o b ie ty u z y sk a ły p re to rs k ie p ra w o d zied z icze n ia w k la s ie u n d e le g itim i, o ile sp e łn iły w ym óg p o s ia d a n ia tro jg a dzieci iu s tr iu m lib ero ru m . K o lejn a u c h w a ła (S C O rfitia -
n u m ), w y d a n a z a p a n o w a n ia M a r k a A u re liu s z a w 187 r. n .e., w p ro w a d z iła
p ra w o d zied z icze n ia po m a tc e p rz e d w sz y stk im i a g n a ta m i pod w a ru n k ie m , że m a tk a p o s ia d a ła s ta t u s osoby s u i iu ris. Do c z a su jej w y d a n ia obow iązy w ał w ręcz p rz eciw n y w ym óg - je ż e li m a tk a b y ła o so b ą s u i iu ris, n ie było m ożliw e dziedziczen ie m ięd zy n ią a dziećm i w ogóle, co m o ż n a tra k to w a ć ja k o szczególnego ro d z a ju „ k a rę ” z a n ab y c ie n ie z a le ż n o śc i w ra m a c h s t a t u
su s u i iu ris. P o s ta n o w ie n ia obu u c h w a ł objęły sw o ją re g u la c ją ró w n ież d zie ci zrodzone ze zw iązków p o z a m a łż e ń sk ic h 22.
O b y w a telk i początkow o p o s ia d a ły b ie r n ą zdolność do n a b y c ia sp a d k u n a p o d sta w ie te s ta m e n tu (te s ta m e n ti fa c tio p a s s iv a ), ogran iczo n o je d n a k
h e re d ita tis a d itio w ym ogiem p o tw ie rd z e n ia p rzez o p ie k u n a . O bow iązyw ały
rów nież in n e u staw o w e o g ra n ic z e n ia w zdolności do n a b y c ia sp a d k u 23. K obiety s u i iu r is by ły p ozbaw ione zdolności do s p o rz ą d z e n ia te s ta m e n tu (te s ta m e n ti fa c tio a c tiv a ), k tó r a s ta n o w iła k w a lifik o w a n y s k ła d n ik zdol ności do czyn ności p ra w n y c h i p rz y s łu g iw a ła je d y n ie ob y w atelo m rzym
-20 J e d y n ie ze w zg lęd u n a p ra w id ło w y rozw ój d z ie c k a w o k re sie n ie m o w lę c tw a i w c z e sn e go d z ie c iń s tw a , dzieci p o z o staw ia n o pod ich fa k ty c z n ą o p iek ą , p rz y z n a ją c p ra w o do w ychow y w a n ia . P or. K a se r, R P , t. I, s. 300 uw. 4; 353; G. K u le c z k a , P ra w o r z y m s k ie ep o ki p r y n c y p a tu
w obec d zie c i p o z a m a łż e ń s k ic h , W rocław 1969, s. 8 4 -8 5 ; T. K u n d e rew ic z , G eneza o p iek i n a d zie ć m i w p r a w ie r z y m s k im , PK , 23 (1980) n r 3 - 4 , s. 287.
21 N a d a l p o z o s ta ła n ie u r e g u lo w a n a k w e s tia s p ra w o w a n ia p rz e z m a tk i o p iek i n a d d z ie ć m i, a n ie k o rz y s tn y s ta n p ra w n y u tr z y m a ł się do w y d a n ia k o n s ty tu c ji z a T eo d o zju sza w ro k u 390 n .e.; K u le cz k a, P ra w o r z y m s k ie ep o ki p r y n c y p a tu ..., s. 86.
22 K u le cz k a, P ra w o r z y m s k ie ep o ki p r y n c y p a t u . , s. 91.
23 Z w łaszc za le x Voconia z 169 r. p .n .e ., k tó r a o g ra n ic z y ła s p a d k o b ra n ie z am o ż n y c h oby w a te le k rz y m s k ic h ; V o lte rra , I s titu z io n i, s. 710.
sk im s u i iu r is płci m ę s k ie j24. W yłączenie k o b iet, obok cudzoziem ców , n ie w olników , osób a lie n i iu r is o raz m arn o tra w có w , z g ro n a osób u p ra w n io n y c h do jego sp o rz ą d z e n ia , p rzy n io sło z a m ie rz o n y s k u te k b r a k u dyspozycji t e s t a m en to w y ch k o b iet, ty m b a rd z ie j, że początkow o n a w e t u d z ie le n ie p o tw ie r d z e n ia a u c to rita s tu to r is było b e z s k u te c z n e 25.
I s tn ia ła je d n a k m ożliw ość s p o rz ą d z e n ia te s ta m e n tu p rz ez k o b iety n a m ocy coem ptio fid u c ia r ia , p rz e p ro w a d z o n e j te s ta m e n ti fa c ie n d i g r a tia 26. T ak i s t a n rzeczy is tn ia ł n ajp ra w d o p o d o b n iej do c z a su u c h w a le n ia se n a tu s
c o n s u ltu m za c e s a rz a H a d ria n a , u m o żliw iającego ju ż sp o rz ą d z e n ie t e s t a
m e n tu bez d o k o n y w a n ia co e m p tio n is, je ś li ty lk o k o b ie ta sk o ń cz y ła 12 l a t i u w o ln iła się spod o p iek i27. N a jw y ra ź n ie j w y d a n ie lex C la u d ia de tu te la
m u lie r u m , znoszącej opiekę u s ta w o w ą n a d k o b ie ta m i, n ie u ła tw iło s p o rz ą
d z e n ia te s ta m e n tu , albow iem n a d a l u trz y m u je się fid u c ia r ia co e m p tio , co p o tw ie rd z a re g u la c ja se n a tu s c o n s u ltu m H a d r ia n a w y ra ź n ie o d n o szą ca się do z n ie s ie n ia w ym ogu coem ptio. K ob iety z n a jd u ją c e się pod o p ie k ą p o w in n y te sto w a ć z a zg o d ą o p ie k u n a , w p rz eciw n y m ra z ie te s t a m e n t b ęd zie w edle
iu s civile n ie w a ż n y 28.
O b y w a te lk i z o sta ły p o n a d to o d s u n ię te od fu n k c ji ś w ia d k a p od czas fo r m aln eg o s p o rz ą d z a n ia te s ta m e n tu , s y tu u ją c je w śró d in n y c h tego ro d z a ju e n u m e ra ty w n ie w yliczonych osób: a lie n i iu ris, n ied o jrz ały ch , niew olników , ch o ry ch um ysłow o, g łu ch y ch i n iem y ch , m a rn o tra w c ó w o ra z w sz y stk ic h in n y ch , k tó rz y z o sta li u z n a n i za b ezecn y ch (im p ro b i et in testa b ile s), choć n ie w ydaje się, a b y w o d n ie sie n iu do k o b ie t było to p o p a rte ja k ą k o lw ie k r a c jo n a ln ą p rz y czy n ą , j a k m a to m iejsce w p rz y p a d k u p o zo stały c h w yłączo
24 K a se r, R P , t. I, s. 682. J u ż od u s ta w y X II T ab lic m o g ły n a to m ia s t k o b ie ty d zied ziczy ć b e z te s ta m e n to w o ja k o s u i h ered es, ch o ciaż i tu rozw ój b ył stopniow y, p o d o b n ie j a k p rz y n ie d o jrza ły c h — ib id e m , s. 96.
25 K a se r, R P , t. I, s. 683. W raz ze z n ie s ie n ie m tu te la m u lie r u m z n ik n ę ło o g ra n ic z e n ie k o b ie t s u i iu r is co do w ym o g u zgody o p ie k u n a p rz y sp o rz ą d z a n iu te s ta m e n tu .
26 G. 1.115a: O lim e tia m te s ta m e n ti fa c ie n d i g r a tia fid u c ia r ia fie b a t coem ptio: T u n c e n im
n o n a lite r fe m in a e te s ta m e n ti fa c ie n d i iu s h a b e b a n t, exc ep tis q u ib u s d a m p e rso n is, q u a m si c o e m p tio n e m fe c is s e n t re m a n c ip a ta e q u e e t m a n u m is s a e f u is s e n t ; se d h a n c n e c e s s ita te m co- e m p tio n is fa c ie n d a e ex a u c to r ita te d iv i H a d r ia n i s e n a tu s r e m is it. P or. V o lte rra , Is titu z io n i,
s. 110 uw. 1, k tó r y w s k a z u je je d n o c z e ś n ie (s. 768) n a p u n k ty d y s k u s y jn e w k w e s tii d o p u s z czaln o ści s p o rz ą d z a n ia te s ta m e n tu p rzez kobiety.
27 W ź ró d ła c h z n a le ź ć m o ż n a o p isy c e re m o n ii p o d p is y w a n ia o s ta tn ie j w oli p rz e z k o b ie ty je s z c z e p rz e d re fo rm a m i H a d r ia n a — por. n p . P lin iu s z E p is tu la e 2, 20 o ra z 7, 24; R o b in so n ,
T h e S t a tu s o f w o m e n in R o m a n p r iv a te la w , s. 151. O k re ś le n ie g ra n ic y w ie k u n a l a t 12 d la
p ra w n e g o n a b y c ia p o te n c ja ln e j m ożliw ości s p o rz ą d z e n ia te s ta m e n t u p o s ta w iła p a r a d o k s a ln ie płeć p ię k n ą w k o rz y s tn ie js z e j s y tu a c ji od m ęż cz y zn , z teg o w z g lę d u , że do 14 ro k u ż y cia n ie m o g li sp o rz ąd z ić t e s ta m e n tu , n a w e t z a z g o d ą o p ie k u n a — G. 2.113: V id e n tu r ergo m e lio r is
c o n d ic io n is esse fe m in a e q u a m m a s c u li; n a m m a s c u lu s m in o r a n n o r u m X IIII te s ta m e n tu m fa cere n o n p o te s t, e tia m s i tu to r e a u c to re te s ta m e n tu m fa cere u e lit, fe m in a uero p o test; fa c ta e n im X I I a n n o r u m te s ta m e n ti fa c iu n d i iu s n a n c is c itu r .
28 G. 2.118: O b s e r v a n d u m p ra e te r e a est, ut, si m u lie r q u a e in tu te la e s t fa c ia t te s ta m e n
n y ch osób29. S u g ero w a n o w ręcz, b y ja k o św iad k o w ie w y stęp o w a ły osoby s ta rs z e , z a słu ż o n e, w oln o u ro d zo n e płci m ęsk iej, o d ra d z a ją c u d z ia ł k o b ie t30. N a le ży przy jąć, że t a k sam o j a k tu te la m u lie r u m i zw ią z a n e z n ią o g ra n ic z e n ia w zdolności do d o k o n y w a n ia czynności p ra w n y c h , ró w n ież b r a k zdolno ści u c z e stn ic z e n ia ja k o św ia d e k p rz y s p o rz ą d z a n iu te s ta m e n tu o ra z n ie d o s tę p n o ś ć t e s t a m e n ti fa c tio a c tiv a , s p o w o d o w a n e b y ło o g r a n ic z e n ie m zdolności m a ją tk o w e j o b y w a te le k w ogólności31.
4. O b y w a te lk a p o s ia d a ła co p ra w d a c z y n n ą zdolność m a ją tk o w ą , je d n a k o g ran iczono jej b ie r n ą zdolność m a ją tk o w ą , co u n iem o żliw iało w y stę p o w a n ie ja k o p o d m io t p ew n y ch zo bow iązań, w a żn y ch w e d łu g iu s civile.
S ta tu s m a ją tk o w y o b y w a te le k m ia ł p o d staw o w e zn a cze n ie w z a k re sie zdolności m a ją tk o w e j, a objęcie k o n tro lą p o s ia d a n y c h i z a rz ą d z a n y c h p rzez n ie m a ją tk ó w pow odow ało o g ra n ic z e n ie zdolności do d o k o n y w a n ia p ew n y ch c z y n n o śc i p ra w n y c h , o d d z ia ły w u ją c n e g a ty w n ie n a ic h s a m o d z ie ln o ść w w ięk szości sfe r życia p ry w a tn e g o . Z b y t o ste n ta c y jn e a k c e n to w a n ie swojej sam o d zie ln o śc i o ra z w ysokiej pozycji społecznej było źle p o s trz e g a n e , od k o b ie t n a d a l w y m ag a n o sk ro m n o ści i u m ia rk o w a n ia , co zm u sza ło je do zaw o alo w anego sp o so b u p ro w a d z e n ia sw oich in te re só w 32. K o b ie ta s u i iu ris m o g ła sam o d zie ln ie z a rz ą d z a ć sw oim m a ją tk ie m , j e d n a k n ajczęściej p rz e k a z y w ała z a rz ą d in n ej p rz ez siebie w y b ra n ej osobie, n a p o d sta w ie odw ołalne- go w k a ż d y m czasie k o n tr a k tu z lec en ia.
P o s ia d a n ie og ran iczo n ej zdolności do czynności p ra w n y c h u n ie m o ż li w iało p o d ejm o w an ie p ew nych, p rzed m io to w o o k re ślo n y c h czy nn ości p ra w n y ch n a d o k o n an ie k tó ry c h w y m ag a n o a u c to rita s o p ie k u n a . Ź ró d ła z a w ie ra j ą l i s t ę c z y n n o ś c i p r a w n y c h , z w ią z a n y c h z p r o w a d z e n i e m s p r a w
m ają tk o w y c h , w yw ołujący ch s k u tk i w z a k re s ie p ra w a cyw ilnego i w y m a g a ją c y c h a u c to r ita s 33. P o z a ju ż w s p o m n ia n y m sp o rz ą d z e n ie m te s t a m e n t u i objęciem s p a d k u (a d itio h e r e d ita tis) n a le ż a ły do n ic h : m a n c y p a c ja , zbycie rzeczy res m a n c ip i, acceptilatio, in iu re cessio, legis actio i iu d ic iu m
legiti-29 I. 2.1 0 ,6 : ...T e stes a u te m a d h ib e r i p o s s u n t ii c u m q u ib u s te s ta m e n ti fa c tio est. sed
n e q u e m u lie r n e q u e im p u b e s n e q u e s e r v u s n e q u e m u tu s n e q u e s u r d u s n e q u e fu r io s u s nec cui b o n is in te r d ic tu m est, nec is q u e m leges iu b e n t im p r o b u m in te s ta b ile m q u e esse, p o s s u n t in n u m e r o te s tiu m a d h ib e r i; por. V o lte rra , I s titu z io n i, s. 749. O d s u n ię c ie k o b ie t od w y s tę p o w a
n ia w c h a r a k te r z e św ia d k ó w n a le ż y tr a k to w a ć ja k o z góry p rz y p is a n y im b r a k w iary g o d n o ści, uczciw ości, o b y czajn o ści czy p o w a g i, bo t a k og ó ln ie u ję te w ym ogi s ta w ia n o osobom , k tó re u z n a w a n o z a g odne do zło ż en ia w ia ry g o d n y ch z e z n a ń i w y s tę p o w a n ia w ro li św iadków .
30 D. 2 2 .4 .6 U lp ia n u s: S i d e ta b u lis te s ta m e n ti d e p o n e n d is a g a tu r e t d u b ite tu r, c u i eas
d e p o n i oportet, se m p e r se n io re m iu n io r i et a m p lio r is h o n o ris in fe rio ri et m a r e m fe m in a e et in g e n u u m lib e rtin o p r a e fe r e m u s .
31 T ak n p . K o la ń cz y k , P ra w o r z y m s k ie , s. 202; Ł ap ick i, P ra w o r z y m s k ie , s. 127.
32 Por. S. P o m p ero y , G o d d e ss es , W hores a n d S la v e s: W om en in C la ssic a l A n tiq u ity , N ew York 1975, s. 1 8 1 -1 8 5 .
33 Liv. 34, 2: ...M a io r es n o s tr i n u lla m n e p r iv a ta m q u id e m re m agere fe m in a s sin e au cto -
m u m , w yzw olenie, w szelk iego ro d z a ju z a d łu ż a n ie się (czynności o b ligacy j
ne), czy d o k o n an ie in n e j czyn ności p ra w n e j, k tó re j s k u tk i m ogły pogorszyć sy tu a c ję m a ją tk o w o -p ra w n ą o b y w a te lk i, coem ptio, u s ta n o w ie n ie p o sag u , u d z ie le n ie zezw o len ia w łasn e j w yzw olenicy n a c o n tu b e riu m z obcym n iew o l n ik ie m . N ie było w y m a g a n e n a to m ia s t pozw olenie o p ie k u n a n a p rz e n ie s ie n ie p o s ia d a n ia , zbycie rzeczy z k a te g o rii res nec m a n c ip i, u s ta n o w ie n ie p r o k u r a to r a o ra z p rzyjęcie w y k o n a n ia ś w ia d c z e n ia z zo b o w ią zan ia, p o n ie w aż wolno było podopieczn ym p o p ra w ia ć sw o ją sy tu a c ję bez jeg o zgody34. O sob ne re g u la c je dotyczyły u d z ie le n ia p rz ez k o b ie ty pożyczki p ien ięż n ej (G. 2 .8 1 -8 2 ), zaś u c h w a ła z czasów c e s a rz a K la u d iu s z a (S C V elleia n u m z 46 r. n .e.) n a k ła d a ła o g ra n ic z e n ia w z a k re s ie s to s o w a n ia in te rc e s ji, a m ian o w icie od m o m e n tu je j w y d a n ia k o b ie ty n ie m og ły w y stęp o w a ć w c h a ra k te r z e poręczycieli, t a k p rz y k o n tr a k ta c h w e rb a ln y c h , j a k te ż p rz y n ie fo rm a ln y c h u m o w ac h za b ezp iec zają cy ch p o p rzez p rz y rz e c z e n ie z a p ła ty cudzego d łu g u (c o n s titu tu m d e b iti alieni). U z a s a d n ia n o to n ie d o sta te c z n y m d o św iad c zen iem o b y w a te le k w z a w ie ra n iu sto su n k ó w ob lig acy jn y ch 35.
Z arów no m ożliw ość p rz y m u s z e n ia o p ie k u n a do u d z ie le n ia a u cto rita s, j a k i ro z p o w szec h n ian ie się czynności n ie fo rm a ln y c h iu r is g e n tiu m , w y p ie ra ją c y c h n a js ta r s z e form y z a c ią g a n ia zo b o w iązań w obrocie p ra w n o -g o sp o d arczy m , a ta k ż e sto p n io w e u p ra s z c z a n ie czynn ości p ra w n y c h o raz w p ro w a d z a n ie now ych in s ty tu c ji pozw oliło n a u trz y m a n ie tego w ym ogu, n ie d łu żej je d n a k j a k do k o ń ca o k re s u klasyczneg o.
5. O g ra n icze n iu p o d leg ała rów nież zdolność sąd o w a kob iet, czyli m ożność p raw n eg o dochodzenia sw ych roszczeń p rz ed sąd e m rzy m sk im . D ojrzałym o byw atelk om rz y m sk im p rz y słu g iw a ła dopiero od p o cz ątk u p ry n c y p a tu 36.
B r a k zdolności sądow ej o raz procesow ej m ia ł m iejsce w ra m a c h p ie r w o tn ie u k sz ta łto w a n e g o p ro c e su legisakcy jn eg o. Do u d z ia łu w p o stę p o w a n iu d o p u szczan o je d y n ie o b y w a te li s u i iu r is w y stę p u ją c y c h osobiście. J e d y n y m w y ją tk ie m od tej re g u ły było d o p u szczen ie o p ie k u n a za in fa n s p rz y p ro c e sa c h o w olność czy k u r a to r a d z ia ła ją c e g o z a ch o ry ch p sy ch icz n ie i m arn o tra w có w . P ie rw o tn y p ro ces le g isak c y jn y z o s ta ł z cz asem w y p a rty p rz ez u p ro sz czo n y i po w szech n ie d o stę p n y p ro ces fo rm u łk o w y i dopiero od tego m o m e n tu m o ż n a ro z p a try w a ć zdolność p ro c eso w ą k o b iet, g w a ra n to w a n ą p o sia d a n y m o b y w a te lstw e m , choć i t a k o g ra n ic z o n ą ty lk o częściow ą
34 G. 2.83: E t ex c o n tra rio o m n e s res ta m m a n c ip i q u a m nec m a n c ip i m u lie r ib u s et
p u p i ll i s sin e tu to r is a u c to r ita te s o lu i p o s s u n t, q u o n ia m m e lio r e m c o n d ic io n e m s u a m fa cere eis e tia m sin e tu to r is a u c to r ita te c o n c e ssu m e s t.
35 J e d n a k ż e z a k a z te n n a b ie r a ł m ocy p ra w n e j i m ógł być sk u te c z n y d o p iero w m o m e n cie w y d a n ia o rz e c z e n ia z p o le c e n ia m a g is tr a tu r y , a do teg o c z a s u d o k o n a n a in te r c e s ja , pom im o z a k a z u , b y ła w a ż n a n a g ru n c ie p r a w a cy w iln e g o . O z n a c z ało to, że d o p iero , k ie d y p o zw an o k o b ie tę n a p o d s ta w ie a k tu in te rc e s y jn e g o z ty tu łu n a r u s z e n ia z a k a z u , p r e to r u d z ie la ł excep
m ożliw ością u c z e stn ic tw a w procesie37. K obiety s u i iu r is m ogły być stro n a m i w p o stęp o w a n iu form ułkow ym , z w y jątk iem iu d ic ia leg itim a , ob ostrzonych w ym ogiem au cto rita s tu to r is . N ie is tn ia ły n a to m ia s t przeszkody, by o p iek u n sam odzielnie pro w ad ził proces za kobietę lu b by m ogła osobiście w ystępow ać w c h a ra k te rz e św ia d k a procesow ego38. N a d a l o dm aw ian o jej je d n a k p ra w a do s k ła d a n ia w niosków w im ie n iu in n y ch osób (postulare p ro alios)39.
6. W sp o łecz eń stw ie rz y m s k im is tn ia ły ró w n ież in n e z a s a d y d y s k ry m i n u ją c e w y b ra n e g ru p y sp o łecz eń stw a, do k tó ry c h n a le ż y zaliczyć b r a k a k ce p ta cji d la b lisk ic h re la c ji m ięd zy oso b am i w olny m i i n iew o ln y m i o raz pochodzących z ró ż n y ch g ru p społecznych.
T ak n p . k o b ie ta , ab y dok o n ać czyn ności w yzw o len ia n ie w o ln ik a , p o c z ą t kowo m u s ia ła u z y sk a ć zgodę o p ie k u n a . Po d o k o n a n iu w y zw o len ia p o s ia d a ła ró w n ież o g ra n ic zo n e p ra w o p a tr o n a tu n a d o so b ą p rz ez n i ą w yzw oloną, a w y zw o len ica m ia ła o bow iązek w y s tą p ie n ia o u s ta n o w ie n ie o p ie k u n a n a p o d sta w ie legis A tilia e (n a pro w in cji legis lu lia e et T itiae), po n iew aż zgod n ie z p ra w e m n ie m o g ła zn a jd o w ać się pod o p ie k ą p a tro n k i (G. 1,194).
D opiero p rz y z n a n ie p rz y w ile ju iu s tr iu m lib ero ru m zm ien iło n a lep sze pozycję p a tro n k i w s to s u n k u do w yzw oleńców w p ra w ie sp ad k o w y m . Co p ra w d a zarów no córce, w nuczce, j a k i p ra w n u c z c e p rz y słu g iw a ły te sam e p ra w a j a k p a tro n o m , je d n a k w y k s z ta łc o n a p ó ź n ie jsz a p r a k ty k a p r e to r s k a p o m ija ła k o b iety w n a b y w a n iu sp ad k ó w po w yzw oleńcach, p rz y z n a ją c je najczęściej dzieciom płci m ęsk iej. A by w y egzekw ow ać sw oje p ra w a , k o b ie ta m u s ia ła dochodzić b o n o ru m p o ssessio co n tra ta b u la s te s ta m e n ti po w yzw o le ń c u p rzeciw ko ad o p to w a n eg o synow i, żonie lu b synow ej, k tó re zn a jd o w ały się in m a n u , oczyw iście pod w a ru n k ie m o trz y m a n ia iu s tr iu m lib e r o r u m 40.
36 D otyczy to ta k ż e zd o ln o ści p ro ceso w ej, k t ó r a łą c z y ła się n a ogół ze z d o ln o ś cią do c zy n n o ści p ra w n y c h , w r a m a c h c zy n n e j i b ie rn e j le g ity m a c ji p ro ceso w ej, czyli m ożliw ości w y s tę p o w a n ia w o k re ślo n y m p ro c e sie w ro li p o w o d a czy p o zw an eg o . Por. K a se r, RZ, s. 62; 206; W. L ite w s k i, R z y m s k i p ro c es c y w iln y , W a rs z a w a 1988, s. 21. W ołodkiew icz, Z ab ło ck a,
P ra w o r z y m s k ie . I n s ty tu c je , s. 279.
37 W p ro c e sie k a r n y m k o b ie ty n ie p o s ia d a ły z re g u ły zd o ln o ści, by w y s tę p o w a ć z o s k a r ż e n ie m , w y ją tk ie m było d o c h o d z e n ie k rz y w d y w y rz ą d z o n e j o b y w a telce lu b je j k re w n y m . Por. C T h . 9.1.3 o ra z W . L ite w sk i, R z y m s k i pro c es k a r n y , K ra k ó w 2 003, s. 80.
38 D. 2 2 .5 .1 8 P a u lu s : E x eo, q u o d p r o h ib e t lex J u li a d e a d u lte r iis te s tim o n iu m dicere
c o n d e m n a ta m m u lie r e m , c o llig itu r e tia m m u lie r e s te s tim o n ii in iu d ic io d ic e n d i iu s habere.
R olę św ia d ó w i b ieg ły c h s p e łn ia ły ta k ż e n p . a k u s z e r k i. Por. K o lań czy k , P ra w o r z y m s k ie , s. 113; L ite w s k i, R z y m s k i p ro ce s c y w iln y , s. 61.
39 K a se r, RZ, s. 207 uw. 32. P e łn ą zd o ln o ść p ro c eso w ą u z y s k a ły k o b ie ty w p ro c e sie ko- g n icy jn y m - K a se r, RZ, s. 483; L ite w s k i, R z y m s k i p ro ces cyw iln y, s. 40, 82.
40 G. 3.46: F ilia uero p a tr o n i et n e p tis ex filio e t p r o n e p tis ex nep o te filio n a to p r o g n a ta
o lim q u id e m h a b e b a n t id em iu s, q u o d lege X II ta b u la r u m p a tr o n o d a tu m est; p r a e to r a u te m n o n n is i u ir ilis s e x u s p a tr o n o r u m lib ero s uocat; filia uero u t c o n tra ta b u la s te s ta m e n ti lib e rti a u t a b in te s ta to c o n tra f il i u m a d o p tiu u m u el u x o re m n u r u m u e , q u a e in m a n u fu e r it, bo n o r u m p o ss e s s io n e m p e ta t, tr iu m lib e r o r u m iu re lege P a p ia c o n se q u itu r; a lite r hoc iu s n o n h a b e t. P or. też G. 3.50. L e x P a p ia d a ła p a tro n k o m w o ln o u ro d z o n y m , k tó r e w y ró ż n ia ło iu s tr iu m lib e r o r u m , te s a m e p ra w a , ja k ie p rz y s łu g iw a ły p a tro n o w i.
Co do m a ją tk ó w w yzw olenic, je ś li z m a rły bez te s ta m e n tu , to ju ż w edle p o sta n o w ie ń u s ta w y X II T ablic s p a d e k p rz y p a d a ł p a tro n c e w y k lu cz ając w te n sposób poto m stw o w yzw olenicy, n a w e t je ś li p a tro n c e n ie p rz y s łu g i w ało iu s tr iu m lib ero ru m . Z k o lei p o s ia d a n ie iu s tr iu m lib e ro ru m było p o d s ta w ą n a b y c ia u p ra w n ie ń co n tra te s ta m e n tu m w yzw olenicy, je ż e li t a s p o rz ą d z iła te s ta m e n t (G. 3,51 i 52). W p rz y p a d k u c a p itis d e m in u tio w y zw alającej a u to m a ty c z n ie w y g a sa ły jej u p ra w n ie n ia u staw o w e , a do d zied z i c z e n ia d o p u szczan o dzieci w yzw olonej.
O b y w a te lk i p o d leg ały p o n a d to o g ra n ic zen io m zaró w n o w z a w ie ra n iu w ażn eg o rz y m sk ieg o m a łż e ń s tw a (iu s tu m m a tr im o n iu m ), j a k i p o z o sta w a n ia w zw ią zk ac h niefo rm aln y ch .
R e stry k c y jn y c h a r a k te r o g ra n ic z e ń sto so w an y c h w obec k o b iet, z n a la z ł sw oje o d zw ie rcied le n ie w w y d a n iu S C C la u d ia n u m z r. 52 n .e., n a p o d s ta w ie k tó re j o b y w a te lk i u trz y m u ją c e b lisk ie k o n ta k ty z cu d zy m i n ie w o ln ik a m i, pom im o trz y k ro tn e g o u p o m n ie n ia ze s tro n y jego w łaśc ic iela, n a r a ż a ły się n a u t r a t ę w olności. K ob iety z a m ę ż n e m ogły dod atk ow o o dp o w iad ać za p o p e łn ie n ie c u d z o łó stw a (a d u lte r iu m ). R z y m ia n k a ży jąca z cu dzym n iew o l n ik ie m m u s ia ła się ró w n ież liczyć z k o m p lik a c ja m i z w ią z a n y m i ze s ta tu s e m dzieci w ta k im z w ią z k u zrodzonych. J e ż e li n a p o d sta w ie p o ro z u m ie n ia z w łaścicielem n ie w o ln ik a jej s t a tu s n ie u le g a ł z m ia n ie , to dzieci s ta w a ły się n ie w o ln ik a m i41. Z kolei, je ż e li n ie w o ln ik b y ł jej w łasn o śc ią , dziecko p o s ia d a ło s t a t u s czło w iek a w olnego, j e d n a k za lic z a n e było do szerok iego g ro n a dzieci p o z a m a łż e ń s k ic h 42.
N a le ż y te ż zw rócić u w a g ę n a z a k a z y m a łż e ń s k ie z w ią z a n e z p rz y n a le ż n o śc ią do ró ż n y ch g ru p sp o łecznych o c h a r a k te r z e stan o w y m , j a k te ż w y n i k a ją c e z n ieró w n ej pozycji socjalnej o c h a ra k te r z e m a ją tk o w y m 43. W yzwo le n ie c , b ę d ą c y o b y w a te le m , p o s ia d a ł iu s c o n u b ii, o g ra n ic z o n e j e d n a k
41 G. 1.84: Ecce e n im ex s e n a tu s c o n su lto C la u d ia n o p o te r a t c iv is R o m a n a , q u a e a lie n o
servo vo len te d o m in o e iu s coiit, ip sa ex p a c tio n e lib e ra p e rm a n e re , sed s e r v u m pro crea re; n a m q u o d in te r e a m e t d o m in u m is tiu s se rv i c o n v e n e r it ex s e n a tu s c o n su lto r a tu m esse iub etu r. S e d p o ste a d iv u s H a d r ia n u s in iq u ita te rei e t in e le g a n tia iu r is m o tu s r e s titu it iu r is g e n tiu m re g u la m , u t c u m ip sa m u lie r lib e ra p e r m a n e a t, lib e r u m p a r ia t.
42 Co do re g u la c ji p ra w n y c h d o ty czący ch s t a tu s u d zieci z ro d zo n y c h ze z w iązk ó w m ie s z a nych: o b y w a teli i n ie o b y w a te li rz y m s k ic h p a tr z m .in . G. 1, 7 1 -9 5 ; M. K a se r, R P , t. I, s. 241; G . K u le cz k a, P ra w o r z y m s k ie e p o ki p r y n c y p a tu ..., s. 70.
43 W śró d pow yższego p o d z ia łu m o ż n a w y o d rę b n ić te o d n o sz ą ce się śc iśle do o k re ślo n y c h g r u p z aw o d o w y ch , o b e jm u jąc e n p . ż o łn ie rz y w tr a k c ie p e łn ie n ia słu ż b y w ojskow ej, s e n a to rów, u rz ę d n ik ó w czy p r o s ty tu tk i, k tó r e n a le ż a ły do o d rę b n ej g ru p y zaw o d o w ej. J a k o p r z e szk o d ę m a łż e ń s k ą o c h a r a k te r z e p rz e m ija ją c y m (czaso w y m ) tr a k to w a n o te m p u s le g itim i, tj. c za s t r w a n ia ż ało b y po z m a rły m m ę ż u . P r z e s tr z e g a n ie p o w y ższy ch u re g u lo w a ń p o d d a n e było n a d z o ro w i cen zo ró w — p a tr z W. M o s sa k o w sk i, D z ia ła ln o ś ć cenzorów w z a k r e s ie o ch ro n y
d o b ry c h o b ycza jó w , [w:] C r im in a et m ores. P ra w o k a r n e i o byczaje w s ta r o ż y tn y m R z y m ie ,
pod re d . M. K u ry ło w ic za , L u b lin 2 001, s. 113—120; P. N ic zy p o ru k , Ż a ło b a i p o w tó r n e m a łż e ń
u s ta w a m i c e s a rz a A u g u s ta , z a k a z u ją c y m i m a łż e ń s tw w yzw oleńców z o so b a m i s ta n u s e n a to rs k ie g o 44. W oln o u ro d zo n a o b y w a te lk a s u i iu r is n ie p o d le g a ła ta k im o g ra n ic zen io m , je d n a k ż e p ew n e o g ra n ic z e n ia n ało żo n e n a m ę ż czyzn, m a ją c e c h a r a k t e r p rz e s z k ó d m a łż e ń s k ic h , w p ły w a ły n e g a ty w n ie n a m ożliw ość re a liz a c ji iu s co n u b ii p rz ez o b y w a te lk i rz y m sk ie z oso bam i p o d leg ają cy m i o g ra n ic zen io m . W zględy e tn ic z n e i p o lity czn e b yły za p ew n e p o d s ta w ą w p ro w a d z e n ia z a k a z u z a w ie ra n ia m a łż e ń s tw u rz ę d n ik ó w rz y m sk ic h w p ro w in c ja ch z o b y w a te lk a m i ty c h p ro w in cji45. P od o b n y c h a r a k te r m iało w p ro w ad ze n ie ogólnego z a k a z u z a w ie ra n ia m a łż e ń s tw p rz ez le g io n i stów, istn ie ją c e g o zaró w n o podczas o d b y w a n ia słu żb y w ojskow ej trw a ją c e j od 25 do 30 la t, j a k też po jej z a k o ń cze n iu , co zm u sza ło stacjo n u jąc y ch w p ro w in c ja c h leg io n istó w do z a w ie ra n ia z m iejscow ym i k o b ie ta m i n ie rz y m sk ic h m a łż e ń stw , lecz zw iązków p o z a m a łż e ń sk ic h (n ajczęściej k o n k u b in a tu )46.
7. R ó żnorodność o g ra n ic z e ń n ało żo n y c h n a k o b iety ś w ia ta rz y m sk ieg o p o d y k to w a n a b y ła p rz e d e w sz y stk im im p lik a c ja m i ro d z in n y m i w lin ia c h m ęsk ich , p o dobnie j a k p ró b y u z a s a d n ie n ia o d m ien n o ści płci że ń sk ie j, u n ie m ożliw iające zarów no sam o d zie ln o ść k o b iet, j a k i p rzyjęcie o d p o w ied z ia ln o ści za losy in n y ch . W te n sposób p o d trz y m y w a n y był w sp o łecz eń stw ie rz y m sk im w iz e ru n e k u ło m n y ch p ra w n ie i sp ołeczn ie je d n o s te k (kobiet), tr a k to w a n y c h ja k o o b y w a te le g orszej płci, całk ow icie w y e lim in o w a n y c h z u d z ia łu w życiu p u b liczn y m , j a k ró w n ież p o d d a n y c h ró ż n o ro d n y m o g ra n i czeniom w z a k re s ie p ra w a p ry w a tn eg o .
44 Z ak a z te n w p ro w a d z o n y u s ta w a m i m a łż e ń s k im i O k ta w ia n a A u g u s ta i k o n ty n u o w a n y p rz ez jeg o n a stęp c ó w , d o ty czy ł m a łż e ń s tw z a w ie ra n y c h m ię d z y o so b am i w o ln o u ro d z o n y m i a k o b ie ta m i o n a g a n n e j r e p u ta c ji o ra z s e n a to r a m i a a k to r k a m i, s trę c z y c ie lk a m i, cu d zo ło żn i cam i, k o b ie ta m i z n ie s ła w io n y m i czy n ie rz ą d n ic a m i. W p ro w ad z o n o też re g u la c je , n a m ocy k tó ry c h z a w a r te m a łż e ń s tw o s ta w a ło się z w ią z k ie m p o z a m a łż e ń s k im . Z a c e s a rz a M a r k a A u r e liu s z a w y d a n o s e n a tu s c o n s u ltu m , k tó r e sta n o w iło , że z w ią z e k s e n a to rs k ie g o d e s c e n d e n ta z oso b ą o s ta tu s ie w y z w o leń c a u z n a w a n y był z a z w iąz ek p o z a m a łż e ń s k i, n a to m ia s t z c h w ilą rezy g n acji z fu n k cji z a w a rte m ałż e ń stw o było w a żn e w św ietle p ra w a . Por. G. K u leczk a, P raw o
r z y m s k ie ep o ki p r y n c y p a tu ..., s. 49; M. Z abłocka, P r z e m ia n y p r a w a osobow ego..., s. 35.
45 D. 2 3 .2 .3 8 U lp ia n u s : S i q u is o ffic iu m in a liq u a p r o v in c ia a d m in is tr a t, in d e o r iu n d a m
vel ib i d o m ic iliu m h a b e n te m u x o re m du ecere n o n p o te st; z a k a z te n n ie o b ejm o w ał osób ż y ją
cych w k o n k u b in a c ie - D. 2 5.7.5: . . .co n c u b in a m ex ea p ro v in c ia , in q u a a liq u id a d m in is tr a t,
h a b ere p o te s t.
46 P o w sz ec h n y c h a r a k te r z w iązk ó w p rz y c z y n ił się do w y d a n ia ro z p o rz ą d z e ń c e s a rs k ic h i dyplom ów , n a d a ją c y c h le g io n isto m po z a k o ń c z e n iu słu ż b y c o n u b iu m z m ie s z k a n k a m i p ro w incji, k tó r e po z w o ln ie n iu ze słu żb y m ogli pojąć z a żony o ra z n a d a n ia o b y w a te ls tw a liczn y m d zieciom z ro d zo n y m w z w ią z k a c h p o z a m a łż e ń s k ic h . W z a k re s ie s p a d k o b r a n ia s y tu a c ją dzieci ż o łn ie rs k ic h z a in te re s o w a ł się c e s a rz H a d r ia n w y d a ją c E p is tu la H a d r ia n i d e b o n o ru m p osses-
sio n e lib e r is m ilitu m d a n d a , w k tó re j p o s ta n o w ił n a d a ć b o n o r u m p o ss es sio w k la s ie u n d e c o g n a ti po ojcu. P or. K u le c z k a , P ra w o r z y m s k ie ep o ki p r y n c y p a tu , s. 11, 83.
Summary
Citizeness o f Rome as „disabled natural person”
In ancient societies the legal and social status of women was determined by omnipresent patriarchate, according to which a man (father, husband) was the only subject of rights and obligations. This rule applied both to state an private m atters. S tatus of women in the Roman state was characterized by unequal legal and social position.
Throughout the empire period, excluding women from all public functions continued. Due to sui iuris custody over women as well as many private limitations women were excluded from carrying out legal m atters. As a result, the citizeness became the „disabled n atural person”. It was the effect of an incorrect assumption th a t the female was not able to take the reasonable decisions due to her natural weakness (infirmitas sextus), helplessness (infirmitas consilii), levity (levitas animi) and ignorance of court m atters (forensium rerum ignorantia).
W ithin legal capacity, the citizeness was subject to many limitations in the following m atters: the ability of domination over manus or tutela persons, inheri tance, capacity to manage the property, capacity to sue and capacity to take legal actions, i.e. the possibility of taking actions in the commercial trade ius commercii, the ability to celebrate a valid Roman m arriage ius conubii, the ability take part in a lawsuit as well as the testam entary capacity as the part of law of inheritance.
