Jerzy Bellwon
Prospektywna ocena zmian profilu ryzyka oraz częstości występowania incydentów sercowo-naczyniowych w kohorcie pracowników Portu
Gdańskiego w siedmioletniej obserwacji
Rozprawa na stopień doktora nauk medycznych Promotor: Prof. dr hab. med. Andrzej Rynkiewicz
I Katedra i Klinika Kardiologii Akademii Medycznej w Gdańsku
Gdańsk 2007
Panu Profesorowi Andrzejowi Rynkiewiczowi, promotorowi niniejszej pracy, składam serdeczne podziękowanie za inspirację do podjęcia badań oraz wszechstronną pomoc przy jej realizacji.
Bardzo dziękuję za okazaną pomoc:
Pani Doktor Barbarze Potyra oraz kierowanemu przez nią Zespołowi Portowej Przychodni Zdrowia „Portus” w Gdańsku,
Koleżankom i Kolegom z I Katedry i Kliniki Kardiologii AM w Gdańsku, na których zawsze mogę liczyć,
Szczególnie wdzięczny jestem moim Rodzicom oraz Siostrze, bez wsparcia których nic nie byłoby możliwe.
Spis treści
I WYKAZ CZĘŚCIEJ UŻYWANYCH SKRÓTÓW 5
II WSTĘP 6
2. 1. Podstawy kardiologii prewencyjnej 6
2. 2. Wieloczynnikowa etiologia miażdżycy - czynniki ryzyka 6
2. 3. Systemy oceny ryzyka incydentów CVD 9
2. 4. Strategie prewencji 11
2. 5. Ryzyko incydentów CVD w różnych populacjach 11
2. 6. Efektywność działań prewencyjnych 12
2. 7. Polskie badania epidemiologiczne i akcje prewencyjne 15
III CEL PRACY I GŁÓWNE HIPOTEZY BADAWCZE 20
3. 1. Cel pracy 20
3. 2. Główne hipotezy badawcze 20
IV MATERIAŁ I METODY 21
4. 1. Badana grupa 21
4. 2. Dane kliniczne i laboratoryjne 21
4. 3. Klasyfikacja odchyleń w badaniach klinicznych i laboratoryjnych 23 4. 4. Obliczanie ryzyka incydentów sercowo-naczyniowych 24
4. 5. Metody analizy statystycznej 24
V WYNIKI 26
5. 1. Zmiany podstawowych czynników ryzyka chorób układu sercowo- naczyniowego całej badanej kohorty w okresie siedmiu lat obserwacji 26
5. 1. 1. Dyslipidemia 26
5. 1. 2. Ciśnienie tętnicze 27
5. 1. 3. Palenie tytoniu 29
5. 1. 4. Gospodarka węglowodanowa 30
5. 1. 5. Nadwaga i otyłość 31
5. 1. 6. Ryzyko zdarzeń sercowo-naczyniowych 32
5. 2. Incydenty CVD w badanej kohorcie w okresie siedmiu lat obserwacji 33 5. 3. Porównanie grup osób bez incydentów sercowo-naczyniowych z osobami,
które przeżyły incydenty sercowo-naczyniowe 34
5. 3. 1. Dyslipidemia 34
5. 3. 2. Ciśnienie tętnicze 38
5. 3. 3. Palenie tytoniu 42
5. 3. 4. Gospodarka węglowodanowa 43
5. 3. 5. Nadwaga i otyłość 45
5. 3. 6. Ryzyko zdarzeń sercowo-naczyniowych 48 5. 4. Osoby zmarłe z przyczyn sercowo-naczyniowych 51
VI DYSKUSJA 55
6. 1. Dyslipidemia 55
6. 2. Ciśnienie tętnicze 61
6. 3. Palenie tytoniu 65
6. 4. Gospodarka węglowodanowa 67
6. 5. Nadwaga i otyłość 72
6. 6. Ryzyko i częstość występowania zdarzeń sercowo-naczyniowych 76
VII PODSUMOWANIE WYNIKÓW I WNIOSKI 82
VIII STRESZCZENIE 83
IX SUMMARY 86
X PIŚMIENNICTWO 89
XI ANEKS 104
I. WYKAZ CZĘŚCIEJ UŻYWANYCH SKRÓTÓW ACC - American College of Cardiology
AHA - American Heart Association
BMI - wskaźnik masy ciała (body mass index)
CVD - choroby sercowo-naczyniowe (cardio vascular disease) CAD - choroba wieńcowa serca (coronary artery disease)
DBP - rozkurczowe ciśnienie tętnicze (diastolic blood pressure) EKG - elektrokardiogram
ESC - Europejskie Towarzystwo Kardiologiczne (European Society of Cardiology)
glc - stężenie glukozy
HDL - lipoproteiny o wysokiej gęstości (high density lipoproteins) HDL-C - cholesterol frakcji HDL
Incydenty CVD - incydenty sercowo-naczyniowe ISH - izolowane nadciśnienie skurczowe
LDL - lipoproteiny o niskiej gęstości (low density lipoproteins) LDL-C - cholesterol frakcji LDL
LDL/HDL - stosunek cholesterolu LDL do cholesterolu HDL n - liczebność grupy
N - norma
OGTT - doustny test obciążenia glukozą
PAR - ryzyko przypisane populacji (population attributable risk) POZ - podstawowa opieka medyczna
PP - ciśnienie tętna
PTK - Polskie Towarzystwo Kardiologiczne r.ż. - rok życia
SBP - skurczowe ciśnienie tętnicze (systolic blood pressure) TC - cholesterol całkowity
TC/HDL - stosunek cholesterolu całkowitego do cholesterolu HDL
TIA - napad przemijającego niedokrwienia mózgu (transient ischemic attack) vs - versus
WHR - Stosunek obwodu pasa do obwodu bioder (waist hip ratio)
II. WSTĘP 2.1. Podstawy kardiologii prewencyjnej
W pierwszej połowie dwudziestego wieku średnia oczekiwana przy urodzeniu długość życia człowieka w Europie i Ameryce Północnej wydłużyła się z 47 do 62 lat [1], głównie za sprawą postępu w leczeniu chorób zakaźnych i poprawie warunków socjalnych.
W konsekwencji najczęstszą przyczyną zgonów stały się i pozostają do dziś, choroby układu sercowo-naczyniowego (CVD). Rozwój chorób układu sercowo-naczyniowego o podłożu miażdżycy jest procesem długotrwałym rozpoczynającym się od uszkodzenia śródbłonka, poprzez tworzenie i ewolucję blaszek miażdżycowych w ścianach naczyń tętniczych, aż do powstania zwężenia tętnic i w końcu ich zamknięcia. Najczęstszymi klinicznymi manifestacjami tego procesu są choroba niedokrwienna serca, udar mózgu i miażdżyca zarostowa tętnic kończyn dolnych. Zanim jednak wystąpią pierwsze objawy kliniczne proces miażdżycowy rozwija się powoli i stopniowo prowadzi do uszkodzenia ścian tętnic. Wczesne zmiany miażdżycowe znajdowano podczas badań patomorfologicznych w tętnicach dzieci i młodych dorosłych w wieku od 6 do 30 lat, którzy zmarli w wyniku urazów zewnętrznych [2 3]. Podobnie nacieczenie tłuszczowe i blaszki miażdżycowe obserwowano podczas badań autopsyjnych w ścianach tętnic żołnierzy amerykańskich, którzy zginęli w młodym wieku podczas wojny koreańskiej [4].
Nawet u płodów matek z hipercholesterolemią udokumentowano występowanie nacieczenia tłuszczowego w ścianach dużych tętnic [5]. Dodatkowo, poza długim okresem rozwoju, pierwszym objawem klinicznym miażdżycy nie zawsze jest dławica, przejściowe niedokrwienie mózgu czy chromanie przestankowe. Niestety zbyt często pierwszym objawem klinicznym może być nagły zgon. Prawie co piąta osoba ginie w wyniku pierwszego w życiu ostrego incydentu CVD nagle lub przed dotarciem do szpitala.
2.2. Wieloczynnikowa etiologia miażdżycy - czynniki ryzyka
Biorąc pod uwagę długi okres bezobjawowego rozwoju miażdżycy oraz możliwość, że już pierwsza manifestacja kliniczna może okazać się śmiertelna dla pacjenta, pojawiło się zainteresowanie ustaleniem czynników osobniczych i środowiskowych prowadzących do rozwoju miażdżycy oraz opracowaniem metod pozwalających na wyodrębnienie osób zagrożonych wystąpieniem incydentów CVD. Amerykański National Health Institute
zorganizował w 1948 roku pierwsze duże kohortowe badanie epidemiologiczne. W celu wykrycia czynników prowadzących do powstania CVD objęto długotrwałą, prospektywną obserwacją mieszkańców powiatu Framingham w stanie Massachusetts. Do badania włączono 5209 osób. Średni wiek badanych w chwili włączenia do programu wynosił 47 lat. Co dwa lata zbierano wywiad, przeprowadzano badanie fizykalne, wykonywano EKG i pomiary ciśnienia tętniczego oraz pobierano krew na badania laboratoryjne. W trakcie wieloletniej obserwacji określono naturalny przebieg choroby niedokrwiennej serca oraz zidentyfikowano czynniki prowadzące do rozwoju CVD. To właśnie w tym badaniu stwierdzono, że co piąty mężczyzna doznaje zawału serca przed 60 rokiem życia, rozwój CVD u kobiet jest o 20 lat późniejszy niż u mężczyzn, jedna trzecia zawałów serca przebiega bez rozpoznania klinicznego oraz że 20% osób z zawałem serca ginie nagle bez wcześniejszych dolegliwości dławicowych, w tym większość przed otrzymaniem pomocy medycznej. Po raz pierwszy udowodniono związek CVD z szeregiem czynników osobniczych i środowiskowych: całkowitym stężeniem cholesterolu, stężeniem cholesterolu HDL, ciśnieniem tętniczym, cukrzycą, poziomem fibrynogenu, paleniem tytoniu, siedzącym trybem życia, masą ciała i cechami przerostu lewej komory serca w EKG. Na podstawie tych obserwacji określono, że etiologia miażdżycy ma charakter wieloczynnikowy i po raz pierwszy użyto sformułowania czynnik ryzyka w kardiologii.
Czynniki ryzyka określone w badaniu Framingham spełniają większość kryteriów związku przyczynowego z CVD, ponieważ są silnie związane z nasileniem ryzyka, pozwalają na powtarzalną ocenę rokowania w większości populacji i są indywidualnie niezależne od siebie w analizie statystycznej. Jednocześnie w badaniach klinicznych i eksperymentalnych wykryto możliwe patomechanizmy wiążące czynniki ryzyka z rozwojem miażdżycy.
Potwierdzenie znaczenia klinicznego wymienionych czynników ryzyka uzyskano w wielu kolejnych badaniach obserwacyjnych i interwencyjnych próbach klinicznych oraz meta- analizach [6-13]. Pozwoliło to na określenie stopnia wpływu poszczególnych czynników na częstość incydentów CVD, obliczenie związanego z nimi ryzyka bezwzględnego i względnego incydentów CVD oraz oszacowanie potencjalnych korzyści w wyniku zmian w modyfikowalnych czynnikach ryzyka. Niezwykle ważne dla rozwoju epidemiologii kardiologicznej i koncepcji czynników ryzyka były badania prospektywne prowadzone w dużych zakładach pracy. Należy podkreślić szczególną rolę Jeremiah Stamlera pioniera w dziedzinie kardiologii prewencyjnej, jednego z projektodawców i koordynatora Chicago Peoples Gas Company Study i Chicago Western Electric Company Study prowadzonych od 1959 roku. Wieloletnie, trwające nawet do 34 lat, obserwacje kohort pracowników
chicagowskich zakładów pracy wniosły istotny wkład w poznanie związku stężeń cholesterolu [14 15] i glukozy [16] z występowaniem CHD oraz śmiertelnością z przyczyn CVD. Doświadczenia zdobyte w ramach projektu w Chicago wykorzystano w planowaniu badania Multiple Risk Factor Intervention Trial (MRFIT) [17], które jednoznacznie potwierdziło wartość prognostyczną koncepcji czynników ryzyka, a przede wszystkim stężenia cholesterolu, wysokości ciśnienia tętniczego i palenia tytoniu [8]. W Polsce między innymi badania oparte na kohorcie pracowników zakładów pracy prowadził w latach siedemdziesiątych Rywik i wsp. w ramach „eksperymentu polskiego” [80]. Kolejne badania przyniosły także określenie kolejnych nowych czynników ryzyka jak stężenie CRP, lipoproteiny Lp(a), apo B-100, A-I, homocysteiny, wielkość cząsteczek LDL, molekuły adhezyjne (VCAM-1, ICAM-1), stosunek grubości intymny i medii w tętnicach szyjnych, wskaźnik uwapnienia tętnic wieńcowych i setki innych. Jednak ich względny samodzielny i niezależny wpływ na ryzyko ogólne został ściśle określony tylko w przypadku niektórych z nich [18-20]. Tym niemniej rozszerzyło to nasze możliwości w ocenie ryzyka w indywidualnych przypadkach, ale jednocześnie skłoniło do ustalenia priorytetów i określenia czynników ryzyka CVD o największym znaczeniu i rozpowszechnieniu. Znalazło to odzwierciedlenie zarówno w europejskich jak i w amerykańskich zaleceniach towarzystw naukowych dotyczących tak prewencji jak i terapii [21-25]. Te priorytetowe czynniki ryzyka określane są zwykle jako klasyczne lub podstawowe (tab.1).
Tab.1 Główne niezależne czynniki ryzyka CVD wg AHA/ACC [26]
Palenie tytoniu
Podwyższone ciśnienie tętnicze
Podwyższone stężenie cholesterolu całkowitego Podwyższone stężenie cholesterolu LDL
Obniżone stężenie cholesterolu HDL Cukrzyca
Wiek Otyłość
Niska aktywność fizyczna
Kolejną konsekwencją przełomowego badania, jakim było Framingham Heart Study, była zmiana podejścia do interpretacji wyników badań dodatkowych z normy określanej
jako średnie czy najczęstsze wartości występujące w populacji na wartości optymalne z punktu widzenia zmniejszenia chorobowości i wydłużenia życia człowieka.
2.3. Systemy oceny ryzyka incydentów CVD
Zidentyfikowanie czynników ryzyka CVD w badaniu Framingham pozwoliło na opracowanie wzorów, a następnie uproszczonych tabel, do oceny ryzyka ogólnego wystąpienia incydentów CVD [27]. Doprowadziło również do wzrostu zainteresowania i aktywności w dziedzinie kardiologii prewencyjnej na całym świecie. Populacja biorąca udział w badaniu Framingham Heart Study składała się głównie z osób rasy białej o średnim poziomie zamożności. W tej sytuacji naturalnym pytaniem była możliwość zastosowania wyników tego badania w innych populacjach zarówno w Ameryce Północnej jak i na innych kontynentach. W badaniach porównujących rzetelność oceny ryzyka ogólnego CVD wyliczonego ze wzorów opracowanych podczas badania Framingham uzyskano zmienne wyniki. W pewnych populacjach wzory te są efektywne w identyfikacji pacjentów wysokiego ryzyka, a w innych ryzyko CVD jest niedoszacowane lub przeszacowane i wymaga korekcji stosowanych współczynników dla danej populacji [28- 31]. Ogólnie większe rozbieżności obserwowano porównując współczynniki Coxa dla pojedynczych czynników ryzyka, podczas gdy ryzyko ogólne wyliczone z wielu czynników ryzyka cechowała większa zgodność dla różnych populacji. Uzasadnia to konieczność prowadzenia badań epidemiologicznych w różnych populacjach w celu oceny lokalnych odrębności z powszechnie dostępnymi systemami oceny ryzyka CVD [32].
Jednym z większych badań przeprowadzonych w Europie było badanie The Prospective Cardiovascular Munster Study (PROCAM) [33 34]. Objęło ono ośmioletnią obserwacją 4849 mężczyzn w wieku 40-65 lat. Analiza wyników badania potwierdziła jako niezależne czynniki ryzyka CVD wiek, stężenie cholesterolu LDL i HDL, ciśnienie tętnicze, palenie tytoniu, cukrzycę, dławicę piersiową i rodzinne przedwczesne występowanie CVD. Z uwzględnieniem tych czynników opracowano algorytm oraz uproszczony system punktowy pozwalające wyliczyć 10-letnie ryzyko wystąpienia zawału mięśnia sercowego. Dodatkowo wyniki programu PROCAM dostarczyły jednych z decydujących dowodów świadczących o niezależnym wpływie na ryzyko ogólne takich czynników jak stężenie triglicerydów, lipoproteiny (a) i fibrynogenu.
Kolejnym europejskim projektem stworzenia systemu oceny ryzyka CVD w populacji europejskiej jest system komputerowy PRECARD [35]. Twórcy programu
stworzyli wszechstronne i elastyczne narzędzie do oceny ryzyka CVD (the Copenhagen Risk Score) opracowane na podstawie wyników 10-cio letniej obserwacji dwóch duńskich populacji. W wyliczeniu bezwzględnego ryzyka wystąpienia zawału serca i zgonu z jakiejkolwiek przyczyny w ciągu następnych 10 lat, uwzględniono pięć niemodyfikowalnych (płeć, wiek, wywiad rodzinny, choroba wieńcowa w wywiadzie, cukrzyca w wywiadzie) i pięć modyfikowalnych czynników ryzyka (skurczowe ciśnienie tętnicze, BMI, stężenie cholesterolu całkowitego i cholesterolu HDL w surowicy oraz palenia tytoniu). Ciekawym wzbogaceniem programu jest możliwość jednoczesnego oszacowania wpływu działań prewencyjnych na zmniejszenie ryzyka CVD oraz wyliczenie ilości osób, u których należy podjąć działania zapobiegawcze w celu uniknięcia jednego zawału serca. Szacunki te oparto na wynikach dziewięciu randomizowanych badań klinicznych. Poza tym ten program komputerowy umożliwia wydrukowanie indywidualnych zaleceń prewencyjnych dla każdego pacjenta zgodnie z jego profilem czynników ryzyka. Także badacze brytyjscy opracowali własne równania wyliczające ryzyko CVD jak the Joint British Societies Risk Chart (JBSRC) [36] czy INDIANA Risk Calculator [37] oraz u pacjentów z cukrzycą UKPDS Risk Engine [38]. Jednak żaden z tych i innych systemów nie jest powszechnie stosowany w podstawowej opiece medycznej w Europie.
Stało się to podstawą inicjatywy ESC stworzenia wspólnego europejskiego systemu oceny ryzyka CVD. Dodatkowym impulsem do stworzenia powszechnie akceptowanego systemu oceny ryzyka CVD była wspomniana wcześniej zmiana interpretacji norm badań dodatkowych i koncepcja podejmowania działań prewencyjnych oraz leczenia farmakologicznego kierując się wyliczonym ryzykiem ogólnym, a nie jak do tej pory wartościami poszczególnych czynników ryzyka oddzielnie [39]. Wynika to z synergistycznego wzrostu ryzyka przy współistnieniu kilku czynników ryzyka.
Ujednolicenia wymagały także definicje incydentów CVD stosowane w różnych algorytmach. W projekcie SCORE jako incydent CVD, dla którego wylicza się ryzyko przyjęto jedynie zgon z przyczyn CVD. Projekt oparto na 12 europejskich badaniach kohortowych obejmujących łącznie ponad 200 tysięcy badanych [40]. Obliczenia dziesięcioletniego ryzyka zgonu z przyczyn CVD wykonano wykorzystując model Weibull, w którym wiek odzwierciedla czas ekspozycji na działanie czynników ryzyka.
Początkowo stworzono dwa systemy tabelaryczne dla regionów Europy o wysokim i niskim ryzyku CVD. Następnie stworzono program komputerowy pozwalający na wyliczanie ryzyka ogólnego oraz automatyczne tworzenie indywidualnych zaleceń dla
pacjentów. Stopniowo powstają również regionalne i narodowe wersje oparte na danych o lokalnej śmiertelności z przyczyn CVD. Polska wersja systemu ryzyka SCORE została udostępniona do powszechnego użytku we wrześniu 2006 roku [41].
2.4. Strategie prewencji
Poznanie czynników ryzyka CVD oraz opracowanie algorytmów szacujących ryzyko incydentów CVD w indywidualnym przypadku pozwala wyodrębnić spośród pacjentów osoby ze szczególnie wysokim ryzykiem incydentów CVD. Podjęcie działań prewencyjnych służących modyfikacji czynników ryzyka u osób wysokiego ryzyka CVD określane jest mianem strategii wysokiego ryzyka [21]. Takie działania powinny być elementem codziennej praktyki klinicznej. Szczególnym przypadkiem tego typu strategii jest podjęcie modyfikacji czynników ryzyka u osób z już rozpoznaną CVD. Pacjenci z rozpoznaną chorobą o podłożu miażdżycy z definicji należą do grupy wysokiego ryzyka.
Modyfikacja czynników ryzyka u tych pacjentów nie różni się zasadniczo od działań podejmowanych wśród osób wysokiego ryzyka bez rozpoznanej CVD. Stąd wielu badaczy zwraca uwagę na nieco sztuczny i arbitralny podział prewencji na pierwotną i wtórną [42].
Strategia populacyjna różni się zasadniczo od strategii wysokiego ryzyka [43].
Działania dotyczą całych społeczeństw i obejmują także osoby o umiarkowanym nasileniu czynników ryzyka, zgodnie z poglądem, że nawet małe zmiany dotyczące wielu osób wpływają na stan zdrowia populacji. Celem takiej strategii jest zmiana norm i zachowań społecznych oraz środowiska. Strategia populacyjna prewencji powinna stanowić element polityki w zakresie zdrowia, żywienia, edukacji, zatrudnienia i transportu oraz wymaga współdziałania wszystkich elementów służby zdrowia, ubezpieczycieli, administracji, organizacji społecznych i przemysłu. Stąd działania te muszą uwzględniać nie tylko charakterystykę zdrowotną danej populacji, ale również jej uwarunkowania społeczne i ekonomiczne [21 22 44 45].
2.5. Ryzyko incydentów CVD w różnych populacjach
Większość z licznych badań nad chorobami CVD w drugiej połowie dwudziestego wieku przeprowadzono w Europie i Ameryce Północnej. Jednak pod koniec tego stulecia chorobowość CVD zaczęła gwałtownie rosnąć także w pozostałych regionach świata [46].
Obecnie efektywna prewencja CVD wymaga globalnych strategii opartych na znajomości
rozpowszechnienia i znaczenia poszczególnych czynników ryzyka CVD w różnych regionach świata i różnych populacjach etnicznych. Obserwacje te stały się podstawą zorganizowania badania INTERHEART [47]. Jest to duże, międzynarodowe kliniczno- kontrolne badanie przypadków, które przeprowadzono w 52 krajach reprezentujących zróżnicowane etnicznie populacje na wszystkich zamieszkałych kontynentach. W celu oceny znaczenia poszczególnych czynników ryzyka CVD w badanych populacjach wyliczono ryzyko zawału mięśnia sercowego przypisane populacji (PAR) dla pojedynczych czynników ryzyka CVD. PAR określa, jaka część zapadalności na określoną chorobę w populacji związana jest z występowaniem badanego czynnika ryzyka i pozwala na ustalenie względnej rangi różnych czynników ryzyka w populacji. Umożliwia również określenie o ile można zmniejszyć chorobowość w populacji w sytuacji wyeliminowania badanego czynnika ryzyka. Z analizy badania wynika, że siła oddziaływania poszczególnych czynników jest zbliżona we wszystkich badanych populacjach, a ich znaczenie w danej populacji zależy od rozpowszechnienia. Niezwykle istotnym wnioskiem z danych zgromadzonych w projekcie jest określenie, że 90,4% ryzyka wystąpienia pierwszego zawału mięśnia sercowego związane jest tylko z dziewięcioma czynnikami ryzyka: paleniem tytoniu, podwyższonym stosunkiem apoB/apoA1, cukrzycą, nadciśnieniem tętniczym, czynnikami psychospołecznymi, otyłością brzuszną, małym spożyciem warzyw i owoców, małym lub brakiem wysiłku fizycznego oraz spożyciem alkoholu. Związek ten obserwowano niezależnie od płci, regionu geograficznego czy pochodzenia etnicznego, PAR wahał się w różnych krajach w zakresie 72,5-98,7%.
Dodatkowo już tylko dla trzech czynników ryzyka łącznie (palenie tytoniu, nadciśnienie, cukrzyca) PAR wystąpienia zawału serca wynosi 53% w porównaniu z osobami bez tych czynników ryzyka. Wyniki badania INTERHEART uzasadniają podejmowanie działań prewencyjnych na tych samych zasadach we wszystkich krajach świata oraz wykazują potencjalną możliwość zapobieżenia większości przypadków przedwczesnego występowania zawału mięśnia sercowego.
2.6. Efektywność działań prewencyjnych
Wyniki badania Framingham zwiększyły świadomość znaczenia czynników ryzyka CVD i stały się podstawą w Stanach Zjednoczonych narodowych kampanii zdrowotnych skierowanych przeciwko paleniu tytoniu w latach 60-tych, nadciśnieniu w latach 70-tych i hipercholesterolemii w latach 80-tych dwudziestego wieku [48]. Również w większości
krajów europejskich powstały narodowe programy prewencji CVD. Przykład Finlandii wskazuje, jak skuteczne może być prowadzenie strategii populacyjnej, której celem jest prewencja CVD. W latach 60-tych w Finlandii stwierdzono jeden z najwyższych na świecie wskaźników umieralności z powodu choroby niedokrwiennej serca. The North Karelia Project rozpoczęto w 1972 roku w północnej Karelii, a od 1977 roku w całej Finlandii [49 50]. Projekt ten obejmował wszechstronne i długotrwałe działania w celu zmiany nawyków dietetycznych w skali populacyjnej, które następnie poszerzono o modyfikacje innych czynników ryzyka. Podjęto wszechstronne działania edukacyjne i promocyjne z udziałem nie tylko służby zdrowia, ale również władz lokalnych i mediów, a przede wszystkim organizacji społecznych. Ochotnicy promowali na co dzień w swoim otoczeniu zmiany stylu życia i środowiska sprzyjające redukcji czynników ryzyka.
Organizowano także specjalne konkursy zarówno dla pojedynczych osób jak też całych miejscowości [51]. Efekty tych działań monitorowano, co pięć lat. W okresie od 1972 do 1997 roku stwierdzono korzystne zmiany w nawykach żywieniowych polegające na zwiększeniu udziału w diecie tłuszczów roślinnych, zmniejszenie spożycia soli oraz wzrost spożycia warzyw i owoców. Istotnie zmniejszyła się również częstość palenia tytoniu oraz wzrosła skuteczność kontroli ciśnienia tętniczego. Znalazło to odzwierciedlenie w spadku umieralności z przyczyn sercowo-naczyniowych o 73% w Północnej Karelii i 65% w całej Finlandii [52-54].
W wyniku tych i podobnych działań w końcu dwudziestego wieku obserwuje się spadek umieralności z przyczyn CVD w Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej o ponad 50% [55-57]. W Polsce ten malejący trend jest opóźniony i występuje dopiero od 1991 roku. Szacuje się, że w latach 1991-1999 umieralność z przyczyn CVD zmniejszyła się o 30% w Polsce [58]. Tym niemniej nadal 172,6 tys. osób zmarło z powodu chorób układu krążenia w roku 2003 w Polsce, co stanowiło 47% wszystkich zgonów. Obecnie umieralność przedwczesna z powodu CVD w naszym kraju jest 2,5 razy większa niż w krajach Europy Zachodniej [59]. W pierwszej połowie dwudziestego wieku w wyniku postępu w leczeniu chorób zakaźnych i poprawie warunków socjalno-ekonomicznych długość życia wydłużyła się w Europie z 47 do 62 lat. Z kolei w drugiej połowie dwudziestego wieku średnia oczekiwana przy urodzeniu długość życia uległa dalszemu wydłużeniu do 78 lat dzięki postępowi w zakresie leczenia i zapobiegania chorobom o podłożu miażdżycy. Dokładne określenie wkładu poszczególnych czynników przyczyniających się do wydłużenia życia pozostaje jednak nadal niepewne i kontrowersyjne. Wielu badaczy posługując się różnymi modelami matematycznymi
próbuje wyjaśnić na ile uzyskany spadek śmiertelności z przyczyn CVD wynika z postępu w zakresie leczenia farmakologicznego i interwencyjnego, a na ile z ograniczenia modyfikowalnych czynników ryzyka w populacji.
Na podstawie wieloletnich obserwacji zmian rozpowszechnienia czynników ryzyka i umieralności z przyczyn CVD Unal i wsp. oszacowali skuteczność strategii populacyjnej w prewencji pierwotnej CVD w Anglii i Walii [60]. Analizę przeprowadzono korzystając z modelu IMPACT. Oparli się oni na ocenie skuteczności modyfikacji czynników ryzyka i nowych metod leczenia CVD z badań klinicznych oraz wykorzystali dane z meta-analiz, rejestrów i oficjalnych statystyk dotyczących umieralności w latach 1981-2000 na terenie Anglii i Walii. W podsumowaniu stwierdzili, że za ponad połowę spadku umieralności z przyczyn CVD odpowiada zmniejszenie rozpowszechnienia czynników ryzyka w prewencji pierwotnej. W rzeczywistości wpływ ten był nawet większy, ale ostatecznie ograniczyło go pogorszenie sytuacji epidemiologicznej w zakresie otyłości, cukrzycy i niedostatecznej aktywności fizycznej (tab.2). Poprawa w zakresie leczenia CVD i prewencji wtórnej przyczyniła się do spadku umieralności w nieco ponad 40%. W populacjach pozaeuropejskich uzyskano podobne wyniki. Wpływ redukcji czynników ryzyka na spadek umieralności z przyczyn CVD został oszacowany na 57% w Stanach Zjednoczonych w latach 1980-1990 [61] oraz na 52% w latach 1982-1993 w Nowej Zelandii [62]. Kolejnym międzynarodowym potwierdzeniem zarówno spadku umieralności z przyczyn CVD jak i wpływu na ten trend spadku zachorowalności są wyniki badania WHO MONICA [63 64]. Również w tym badaniu oceniono, że poprawa w zakresie czynników ryzyka przyczyniła się w około dwóch trzecich do zmniejszenia umieralności z przyczyn CVD. Wyniki ten podkreślają znaczenie wszechstronnych strategii populacyjnych promujących prewencję pierwotną.
Tym niemniej jak wynika z opublikowanego w 2006 roku rejestru The Reduction in Atherothrombosis for Continued Health (REACH) [65] występowanie klasycznych czynników ryzyka CVD jest nadal powszechne, a ich wykrywalność oraz kontrola niezadowalająca w wielu regionach świata. Rejestr REACH jest dużą międzynarodową bazą danych gromadzącą informacje na temat profilu czynników ryzyka miażdżycy i intensywności leczenia CVD, do którego należy wiele państw na całym świecie. Podkreśla to potrzebę stałego monitorowania rozpowszechnienia czynników ryzyka i oceny skuteczności ich zwalczania w celu lepszego, bardziej precyzyjnego planowania działań w bliższej i dalszej przyszłości.
Tab.2 Wpływ czynników ryzyka i leczenia CVD na spadek umieralności z przyczyn CVD w Anglii i Walii w latach 1981-2000 wg Unal i wsp. [60]
Grupa Zmiana
umieralności Czynnik ryzyka zmiana
umieralności Czynniki ryzyka - pogorszenie +13% Otyłość (wzrost) + 3,5%
Cukrzyca (wzrost) + 5 %
Brak aktywności fizycznej + 4,5%
Czynniki ryzyka - poprawa -71% Palenie tytoniu -41%
Cholesterol -9,5%
Obniżenie ciśnienia tętniczego -9%
Inne -11,5%
Leczenie -42% Leczenie ostrego zawału serca -8%
Prewencja wtórna -11%
Leczenie niewydolności krążenia -13%
Leczenie dławicy -7%
Leki hipotensyjne -3%
2.7. Polskie badania epidemiologiczne i akcje prewencyjne
W chwili rozpoczęcia mojego badania nie dysponowaliśmy w Polsce ogólnokrajowym badaniem epidemiologicznym określającym wszechstronnie rozpowszechnienie czynników ryzyka CVD w populacji ogólnej (tab. 3). Najbardziej kompleksowym badaniem epidemiologicznym w tym czasie na terenie Polski był projekt MONICA (Multinational Monitoring of Trends and Determinants in Cardiovascular Diseases) koordynowany przez WHO [66 67]. W badaniu tym brało udział 38 ośrodków naukowych z 21 krajów. Określano w nim rozpowszechnienie wybranych czynników ryzyka CVD oraz chorobowość i umieralność z powodu zawału serca i udaru mózgu w losowo dobranych próbkach populacji ogólnej. W Polsce badanie prowadzono w populacji prawobrzeżnej Warszawy oraz okolic Tarnobrzegu. W 2001 przeprowadzono badanie Pol MONICA BIS [68 69] będące kontynuacją próby Pol MONICA. Wcześniejsze polskie badania dotyczyły wybranych czynników ryzyka lub lokalnych populacji. W latach sześćdziesiątych Askanas, a następnie Rywik i wsp. badali zmiany rozpowszechnienia nadciśnienia tętniczego wśród mieszkańców Płocka i Sochaczewa [70 71]. Dopiero w 1994 roku Krupa-Wojciechowska i wsp. przeprowadzili badanie ankietowe określające
rozpowszechnienie nadciśnienia tętniczego w całej Polsce [72]. Kolejnymi badaniami oceniającym częstość nadciśnienia tętniczego w Polsce były badania NATPOL II w 1997 roku [73] oraz PENT w 2000 roku [74]. Badanie to poszerzono o ocenę jakości życia chorych oraz kosztów leczenia nadciśnienia tętniczego. Inne badania dotyczyły wybranych populacji jak np. SPES (Southern Poland Epidemiological Survey) mieszkańców województw katowickiego i bielskiego w 1997 roku [75] lub wybranych czynników ryzyka jak np. PWBEC (Polskie Wieloośrodkowe Badania nad Epidemiologią Cukrzycy) [76]. Od 2003 roku prowadzone jest ogólnopolskie badanie epidemiologiczne zaburzeń lipidowych oraz wybranych czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych w warunkach podstawowej opieki zdrowotnej LIPIDOGRAM 5LAT [77]. Badanie prowadzone jest na terenie wszystkich szesnastu województw i autorzy planują monitorowanie zmian mierzonych parametrów do 2008 roku. W latach 2002-20005 z inicjatywy PTK przeprowadzono Ogólnopolski Program Prewencji choroby wieńcowej - POLSCREEN [78]. Wśród ponad 730 tysięcy pacjentów z 3600 poradni na terenie całej Polski oceniono występowanie klasycznych czynników ryzyka i wyliczono ryzyko ogólne korzystając z systemu oceny ryzyka SCORE. W efekcie powstała olbrzymia baza danych zebranych według jednolitego protokołu. Dodatkowym elementem programu była edukacja pacjentów i lekarzy dotycząca zasad stosowania prewencji CVD.
Rozpowszechnienie czynników ryzyka wśród pacjentów z rozpoznaną chorobą wieńcową i skuteczność prewencji wtórnej oceniano w ramach międzynarodowego rejestru EUROASPIRE II w latach 1999-2000 w ośrodku krakowskim [79].
Poza badaniami epidemiologicznymi dotyczącymi rozpowszechnienia czynników ryzyka prowadzono w Polsce również badania dotyczące skuteczności metod prewencji.
Polska była jednym z czterech państw uczestniczących w koordynowanym przez WHO badaniu International Trial on Multifactorial Prevention of Ischemic Heart Disease w latach1972–1978 [80]. W tym tzw. eksperymencie polskim dotyczącym prewencji choroby wieńcowej, wzięło udział 11 097 mężczyzn w wieku 40–59 lat z 22 zakładów pracy zlokalizowanych w Warszawie i Polsce południowej. Zakłady te zostały pogrupowane w 11 par, w każdej parze jeden zakład został poddany interwencji, a drugi stanowił grupę kontrolną. W rezultacie potwierdzono możliwość zmniejszenia umieralności z powodu choroby wieńcowej poprzez zwalczanie jej czynników ryzyka na drodze szeroko zakrojonej interwencji populacyjnej. Od 1992 roku Polska uczestniczy także w zintegrowanym programie profilaktyki przewlekłych chorób niezakaźnych, w tym głównie chorób układu krążenia i nowotworowych oraz promocji zdrowia CINDI (Countrywide
Integrated Noncommunicable Disease Intervention) [81]. W Polsce program koordynuje ośrodek łódzki. Szacuje się, że działania programu objęły około 2 milionów osób, a skutkiem 10-letniej realizacji programu jest istotne zmniejszenie częstości palenia papierosów oraz spadek liczby zgonów na terenach nim objętych. Znaną inicjatywą Programu CINDI jest międzynarodowa akcja "Rzuć palenie i wygraj" (Quit and Win).
Podejmowano również lokalne akcje profilaktyczne np. modelowy projekt prewencji chorób układu krążenia SOPKARD [82]. Celem Programu jest zmniejszenie przedwczesnej umieralności z powodu CVD poprzez poprawię wykrywalności i skuteczności leczenia podstawowych czynników ryzyka CVD oraz edukację prozdrowotną. Dla potrzeb programu i oceny wyjściowej sytuacji epidemiologicznej przebadano wszystkich chętnych mieszkańców Sopotu w wieku 30–69 lat. Podstawowa interwencja obejmuje wszystkich mieszkańców Sopotu kończących w danym roku kalendarzowym 30, 40, 50 lub 60 lat. Interwencja obejmuje badania laboratoryjne, interpretację ich wyników, pomiary ciśnienia tętniczego, pomiary antropometryczne, wyliczenie ogólnego ryzyka sercowo-naczyniowego, kwestionariusz oceniający świadomość czynników ryzyka, objawy depresji, wiedzę na temat metod profilaktycznych, wsparcie społeczne oraz celowaną edukację prozdrowotną na podstawie indywidualnej oceny ryzyka. Dalsze monitorowanie zaplanowano po 5 i 10 latach od wprowadzenia projektu. Ten sam zespół z Akademii Medycznej w Gdańsku we współpracy z Instytutem Kardiologii w Warszawie prowadzi od 2001 roku również bliźniaczą akcję w Gdyni - GDYNIA-KARD [83].
Dopiero w ostatnich dziesięciu latach przeprowadzono i opublikowano w Polsce badania epidemiologiczne oceniające kompleksowo czynniki ryzyka CVD w reprezentacyjnych, dobranych losowo próbkach populacji ogólnej całego kraju. Pierwszym z nich był program NATPOL III PLUS przeprowadzony w 2002 roku [84], a kolejnym WOBASZ odbywający się w latach 2003-2005 [85]. W obu badaniach obok klasycznych oceniano nowe czynniki ryzyka CVD. Poza tym w badaniu WOBASZ oceniano skład i kaloryczność diety, czynniki socjoekonomiczne i psychologiczne oraz świadomość i realizację zasad profilaktyki CVD.
Wyniki uzyskane z badania NATPOL PLUS stały się podstawą planowania Narodowego Programu Profilaktyki i Leczenia Chorób Układu Sercowo-Naczyniowego POLKARD. Pierwszą edycję projektu przeprowadzono w latach 2003–2005, obecnie realizowana jest kolejna edycja programu. Przygotowane propozycje działań w zakresie profilaktyki, diagnostyki i leczenia chorób układu krążenia, sytuacji sprzętowej,
standardów opieki zdrowotnej oraz monitorowania zmian ocenia i kwalifikuje do realizacji specjalnie powołana komisja. Działania w ramach projektu POLKARD mają na celu ustalenie zadań skutecznej i efektywnej prewencji, diagnostyki i terapii CVD, określenie głównych potrzeb w zakresie sprzętu i infrastruktury niezbędnych do realizacji tych zadań, ocenę dysproporcji regionalnych w dostępie do świadczeń zdrowotnych w dziedzinie CVD, opracowanie standardów postępowania w prewencji i terapii CVD oraz stałą ocenę i monitorowanie jakości profilaktyki, diagnostyki i terapii w Polsce.
Tab.3 Chronologia głównych polskich badań epidemiologicznych i akcji prewencyjnych.
1962 1967
Badanie populacji Płocka i Sochaczewa dotyczące dynamiki ciśnienia i nadciśnienia tętniczego
1972–1978 Eksperyment polski dotyczący prewencji choroby wieńcowej 1983/84,
1987/88, 1992/93
Pol-MONICA - Multinational Monitoring of Trends and Determinants in Cardiovascular Diseases
1992-… CINDI - Countrywide Integrated Noncommunicable Diseases Intervention Programme 1994 NATPOL I - Nadciśnienie tętnicze w Polsce
1997 NATPOL II - Nadciśnienie tętnicze w Polsce II 1997 SPES - Southern Poland Epidemiological Survey
1998–2000 PWBEC - Polskie Wieloośrodkowe Badania nad Epidemiologią Cukrzycy
1999-2000 EUROASPIRE - European Action on Secondary Prevention by Intervention to Reduce Events
1999-(2009*) SOPKARD modelowy projekt prewencji chorób układu krążenia
2000 PENT - Prevalence of Arterial Hypertension In Adult Population in Poland 2000-2002 Projekt czterech miast
2001 Pol-MONICA BIS
2001-(2011*) GDYNIA-KARD
2002 NATPOL III PLUS – Nadciśnienie tętnicze w Polsce plus zaburzenia lipidowe i cukrzyca 2002-2005 POLSCREEN - Ogólnopolski Program Prewencji choroby wieńcowej
2002 STOK - Standard Prewencji i Terapii Kardiologicznej 2003-2005 SPOK - Standard Podstawowej Opieki Kardiologicznej
2003–2005 WOBASZ - Wieloośrodkowe ogólnopolskie badanie stanu zdrowia ludności
2003-(2008*) LIPIDOGRAM 5 LAT - Ogólnopolskie badanie epidemiologiczne zaburzeń lipidowych oraz wybranych czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych w warunkach podstawowej opieki medycznej
2003-2006 PP400M - Polski Projekt 400 Miast 2003-… Pamiętaj o sercu
2004-… Szansa dla Młodego Serca - sms.edu.pl
*planowane zakończenie
Wsparcie finansowe w ramach programu POLKARD umożliwiło przeprowadzenie od 2003 roku wielu badań epidemiologicznych i akcji prewencyjnych. Program POLKARD-STOK (Standard Prewencji i Terapii Kardiologicznej) przeprowadzono w 2002 roku. Kwestionariusze ankietowe dotyczyły 31 362 pacjentów wypisywanych z oddziałów kardiologicznych i internistycznych z rozpoznaniem różnych postaci choroby wieńcowej (ostry zawał serca, niestabilna choroba wieńcowa, wykonania procedur rewaskularyzacji wieńcowej lub wywiad zawału serca i/lub rewaskularyzacji wieńcowej [86]. Natomiast program POLKARD-SPOK (Standard Podstawowej Opieki Kardiologicznej) to badanie epidemiologiczne, którego celem jest ocena aktualnego stanu opieki kardiologicznej w warunkach podstawowej opieki zdrowotnej w Polsce [87].
Przeprowadzono go wykorzystując 2 rodzaje ankiet; jedną obejmującą dane na temat pacjenta, a drugą dotyczącą lekarza. W obu badaniach oceniano rozpowszechnienie, nasilenie i stopień redukcji czynników ryzyka oraz leczenie CVD. Dane zgromadzone podczas realizacji obu projektów pozwoliły na stworzenie obrazu ambulatoryjnej i szpitalnej opieki kardiologicznej w Polsce.
Powstały także ogólnopolskie akcje prewencyjne. Polski Projekt 400 Miast skierowany jest do środowisk małych miast (do 8 000 mieszkańców) i wsi [88]. Głównym celem jest poprawa wykrywania i skuteczności leczenia nadciśnienia tętniczego, hiperlipidemii, cukrzycy i zespołu metabolicznego oraz redukcja odsetka osób palących papierosy, wzrost aktywności fizycznej oraz rozszerzenie wiedzy o zdrowym żywieniu.
Służą temu badania przesiewowe, realizowane w oparciu o zespoły podstawowej opieki zdrowotnej, lokalnych liderów oraz interwencje społeczne m.in. z wykorzystaniem metod marketingu społecznego i interwencji medycznej, w tym edukacji pacjentów. Medialny program „Pamiętaj o sercu” ma na celu rozpowszechnienie wiedzy na temat czynników ryzyka CVD oraz możliwościach ich redukcji w szerokich kręgach społeczeństwa polskiego za pośrednictwem prasy, radia telewizji i mediów elektronicznych. Z kolei program „sms.edu.pl - Szansa dla Młodego Serca” skierowany jest do uczniów 5 lub 6 klasy szkoły podstawowej albo 1 lub 2 klasy gimnazjum. Zawiera on informacje i porady na temat zdrowego żywienia, znaczenia wysiłku fizycznego, szkodliwości palenie tytoniu i jak radzić sobie ze stresem. Serwis internetowy (www.sms.edu.pl) dostępny jest w pełnej wersji dla uczniów i nauczycieli szkół zarejestrowanych w systemie. Obecnie w projekcie uczestniczy 100 szkół z całej Polski. Akcje profilaktyczne w ramach programu POLKARD dopiero się rozpoczęły i ich efekty będzie można ocenić za kilka lat.
III CELE PRACY I GŁÓWNE HIPOTEZY BADAWCZE 3. 1. Cele pracy
1. Analiza wyjściowa rozpowszechnienia podstawowych czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych w kohorcie pracowników Portu Gdańskiego, u których nie stwierdzano chorób sercowo-naczyniowych o podłożu miażdżycowym, w latach 1996-1997.
2. Prospektywna ocena zmian rozpowszechnienia podstawowych czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych w kohorcie pracowników Portu Gdańskiego w latach 1996-2004.
3. Prospektywna analiza stopnia kontroli modyfikowalnych czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych w kohorcie pracowników Portu Gdańskiego w latach 1996- 2004.
4. Prospektywna ocena częstości występowania incydentów sercowo-naczyniowych w zależności od wyliczonego wyjściowego ryzyka ogólnego chorób sercowo- naczyniowych w kohorcie pracowników Portu Gdańskiego.
3. 2. Główne hipotezy badawcze
1. Częstość występowania podstawowych czynników ryzyka w kohorcie pracowników Portu Gdańskiego jest wysoka.
2. Zmniejszenie ryzyka incydentów sercowo-naczyniowych w kohorcie pracowników Portu Gdańskiego w wyniku możliwej modyfikacji czynników ryzyka w latach 1997- 2004.
IV. MATERIAŁ I METODY 4. 1. Badana grupa
Wyjściowe badanie zostało przeprowadzone w grupie 511 osób, w tym 403 mężczyzn w wieku 45±9 lat, zakres od 23 do 73 lat, mediana 45 lat oraz 108 kobiet w wieku 44±7 lat, zakres od 25 do 62 lat, mediana 43 lat. Grupę badanych stanowią kolejne osoby z badań okresowych pracowników i emerytów Portu Gdańskiego, przeprowadzonych w 1996 i 1997 roku, u których nie stwierdzano chorób sercowo- naczyniowych o podłożu miażdżycowym. Nikt z badanych nie był wcześniej przewlekle leczony farmakologicznie. Badanie przeprowadzono jako prospektywną obserwację.
Decyzje o rozpoczęciu leczenia, także hipotensyjnego i hipolipemicznego oraz wdrożeniu działań prewencyjnych, podejmował lekarz opieki podstawowej w poradni, niezależnie od ośrodka inicjującego i analizującego wyniki uzyskane podczas prospektywnej obserwacji kohorty.
Ponowne badanie przeprowadzono po 7 latach w 2003 i 2004 roku w grupie 493 osób. Badanych zapraszano na wizytę w poradni listownie, w razie braku odpowiedzi wysyłano ponownie list z zaproszeniem, a następnie kontaktowano się telefonicznie lub poprzez wizytę pielęgniarki środowiskowej. Spośród 511 osób biorących udział w badaniu wyjściowym 18 osób zmarło w okresie obserwacji.
4. 2. Dane kliniczne i laboratoryjne
Badanie obejmowało usystematyzowany wywiad w formie kwestionariusza, badanie przedmiotowe, wykonanie pomiarów antropometrycznych (wzrost, waga, obwody bioder i pasa), pomiar ciśnienia tętniczego i wykonanie standardowego badania elektrokardiograficznego oraz badania biochemiczne.
Kwestionariusz zawiera pytania dotyczące palenia tytoniu, aktualnych i przebytych chorób sercowo-naczyniowych (w szczególności choroby wieńcowej, dolegliwości dławicowych, niestabilnej choroby wieńcowej, zawału serca, nadciśnienia tętniczego i udaru mózgu) oraz ich leczenia, rozpoznania i leczenia cukrzycy, wywiad rodzinny w kierunku chorób sercowo-naczyniowych, a także dane osobowe według załączonego w aneksie wzoru.
Pomiaru masy ciała dokonano bez wierzchniej odzieży i obuwia za pomocą wagi lekarskiej z dokładnością 0,1 kg. Pomiaru wzrostu wykonano za pomocą wzrostomierza z dokładnością 0,5 cm. Pomiaru obwodu pasa dokonano za pomocą giętkiej taśmy centymetrowej na poziomie pępka, a obwodu bioder za pomocą giętkiej taśmy centymetrowej na wysokości krętarza większego, z dokładnością do 0,5 cm.
Pomiaru ciśnienia tętniczego dokonywano po 10-cio minutowym odpoczynku w pozycji siedzącej za pomocą sfigmomanometru rtęciowego osłuchową metodą Korotkowa [89], dwukrotnie w odstępie 5-cio minutowym, w pozycji siedzącej. Do dalszych analiz wykorzystano średnie z obu pomiarów. W przypadku dużej różnicy pomiędzy dwoma pomiarami (ciśnienie skurczowe ponad 20 mmHg lub ciśnienie rozkurczowe ponad 10 mmHg) dokonywano trzeciego pomiaru po kolejnych 5-ciu minutach, a średnią obliczano z drugiego i trzeciego pomiaru.
Badania elektrokardiograficzne wykonywano aparatem ASC B-56 z prędkością przesuwu papieru 50 mm/sek. i standardową cechą 10 mm/1mV.
Zakres badań biochemicznych obejmował stężenia glukozy w surowicy krwi oraz cholesterolu całkowitego (TC), cholesterolu HDL i triglicerydów (TG), z których wyliczono poziom cholesterolu LDL z równania Friedewald’a [LDL=TC-HDL-(TG/5)]
[90] oraz stosunek cholesterolu całkowitego do cholesterolu frakcji HDL. Krew do badań laboratoryjnych pobierano z żyły odłokciowej, rano, na czczo. Pobrana krew była od razu odwirowana, a surowica zamrożona w temperaturze -20°C do czasu oznaczenia.
Oznaczenia wykonano metodą enzymatyczno-kolorymetryczną z wykorzystaniem Spektrofotometru Specom 11 Zeiss. Stężenia cholesterolu całkowitego oznaczono metoda enzymatyczną z esterazą i oksydazą cholesterolową, cholesterolu HDL metodą strąceniową z fosfowolframianem i jonami magnezu, triglicerydów metodą enzymatyczną z oksydazą fosfoglicerolu i peroksydazą, a glukozy metodą enzymatyczną z oksydazą glukozową.
Wszystkie oznaczenia podczas obu badań wykonano w lokalnym laboratorium w Portowej Przychodni Zdrowia „Portus”, które podlegało standaryzacji i kontroli Centralnego Ośrodka Badań Jakości w diagnostyce Laboratoryjnej w Łodzi w okresie obejmującym oba badania.
Wszyscy pacjenci, włączeni do badania, wyrazili zgodę po zapoznaniu się z projektem badania zaaprobowanym przez Terenową Komisję Etyki Badań Naukowych przy Akademii Medycznej w Gdańsku.
4. 3. Klasyfikacja odchyleń w badaniach klinicznych i laboratoryjnych
Wyniki pomiarów ciśnienia tętniczego klasyfikowano zgodnie z zaleceniami Polskiego i Europejskiego Towarzystwa Nadciśnienia Tętniczego według następujących kryteriów: prawidłowe wysokie – ciśnienie skurczowe (SBP - systolic blond pressure) 130-139 mmHg i ciśnienie rozkurczowe (DBP - diastolic blond pressure) 85-89 mmHg, prawidłowe ciśnienie tętnicze SBP <130 mmHg i DBP<85 mmHg oraz prawidłowe optymalne ciśnienie tętnicze SBP<120 mmHg i DBP<80 mmHg, a nadciśnienie tętnicze przy SBP≥140 mmHg lub DBP≥90 mmHg. Do nadciśnienia stopnia I zaliczono wartości SBP 140-159 mmHg lub DBP 90-99 mmHg, do nadciśnienia stopnia II zaliczono wartości SBP 160-179 mmHg lub DBP 100-109 mmHg, a do nadciśnienia stopnia III zaliczono wartości SBP≥180 mmHg lub DBP≥110 mmHg. W przypadku, gdy wartości SBP i DBP należały do różnych kategorii w analizie uwzględniano wynik z wyższej kategorii ciśnienia tętniczego. Jako izolowane nadciśnienie skurczowe klasyfikowano pomiary, gdy SBP≥140 mmHg i DBP<90 mmHg [91].
Hipercholesterolemię rozpoznawano, jeśli TC≥190 mg/dl i TG<150 mg/dl, hipertrójglicerydemię, jeśli TG≥150 mg/dl i TC<190 mg/dl oraz hiperlipidemię mieszaną, jeśli TC≥190 mg/dl i TG≥150 mg/dl. W przypadku, gdy TC<190 mg/dl i TG<150 mg/dl stwierdzano normolipemię [21].
Przerost lewej komory serca rozpoznawano za pomocą amplitudowego wskaźnika Sokolow-Lyon - suma amplitudy załamków SV1+RV5/6 ≥3,5mV [92].
Cukrzycę rozpoznawano na podstawie wywiadu i wdrożonego leczenia hipoglikemicznego. Nieprawidłową glikemię na czczo lub cukrzycę rozpoznawano, gdy stężenie glukozy na czczo przekraczało 110 mg/dl [93].
Jako palacza tytoniu określano osobę, która paliła w momencie badania lub zaprzestała palenia w ciągu ostatniego roku przed badaniem. Osoby, które zaprzestały palenia w czasie pierwszych sześciu lat po pierwszym badaniu, określano podczas drugiego badania jako niepalące.
Za rodzinne obciążenie (dodatni wywiad rodzinny) uznawano u krewnego pierwszego stopnia (rodzice, rodzeństwo) przedwczesne wystąpienie choroby układu sercowo-naczyniowego o podłożu miażdżycy, u kobiet <65 r.ż. i mężczyzn <55 r.ż. [21].
4. 4. Obliczanie ryzyka incydentów sercowo-naczyniowych
Globalne ryzyko incydentu wieńcowego w ciągu następnych 10-ciu lat obliczono za pomocą algorytmu opartego na danych pochodzących z badania Framingham Heart Study [27], na podstawie oceny aktualnych czynników ryzyka dla każdej osoby. Jednocześnie szacowano zmniejszone teoretycznie ryzyko indywidualne po założonej, możliwej normalizacji modyfikowalnych czynników ryzyka. Obliczeń dokonano kalkulatorem Coronary Risk Assessor (MERCK&CO., INC., New Jersey, USA). W obliczeniach tych brano pod uwagę następujące parametry: płeć, wiek, obecność cukrzycy lub nietolerancji glukozy, palenie tytoniu, cechy przerostu lewej komory serca w EKG, skurczowe ciśnienie tętnicze, cholesterol całkowity i cholesterol HDL.
Algorytm oparty na badaniu Framingham Heart Study służy do obliczania ryzyka incydentów sercowo naczyniowych w prewencji pierwotnej, przed wystąpieniem pierwszego takiego incydentu. W prezentowanym badaniu podczas badania kontrolnego w grupie osób, które przeżyły incydenty sercowo-naczyniowe wyliczono jednak to ryzyko w celu porównania ocenianych czynników ryzyka z grupą osób bez incydentów sercowo- naczyniowych. Jednak rzeczywiste ryzyko jest wyższe i wynika z jawnej klinicznie choroby układu krążenia. Podobne przybliżenie zastosowano w przypadku osób z rozpoznaną cukrzycą, którą według obecnych zaleceń traktuje się jako równoważnik rozpoznanej choroby wieńcowej w ocenie ryzyka incydentów sercowo-naczyniowych.
Osoby z ryzykiem wystąpienia incydentu wieńcowego w ciągu 10-ciu lat poniżej 5%
zaliczono do grupy niskiego ryzyka (NR), natomiast osoby, u których ryzyko to wynosiło powyżej 20% do grupy wysokiego ryzyka (WR).
4. 5. Metody analizy statystycznej
Wszystkie wyniki podano jako średnie arytmetyczne ± odchylenie standardowe (SD) dla zmiennych ciągłych lub jako proporcje dla zmiennych skategoryzowanych. Oceniano rozkład zmiennych ciągłych pod kątem jego zgodności z rozkładem normalnym stosując test Kołmogorowa-Smirnowa. Znamienność statystyczną różnic między średnimi zmiennych ciągłych o rozkładzie normalnym oceniano za pomocą testu t Studenta, a średnimi zmiennych o rozkładzie różnym od normalnego testem U Mana Whitneya. W
przypadku porównywania więcej niż dwóch średnich posługiwano się testem wariancji ANOVA/MANOVA i testami post hoc. Zmienne kategoryczne oceniano za pomocą testu chi2. Korekcji względem wieku dokonano metodą regresji najmniejszych kwadratów.
Wartość p<0.05 przyjęto za statystycznie znamienną.
Obliczenia statystyczne zostały wykonane za pomocą komercyjnego pakietu statystycznego StatSoft, Inc. (2003). STATISTICA (data analysis software system), version 6.1, Tulsa, Stany Zjednoczone.
V. WYNIKI
5. 1. Zmiany podstawowych czynników ryzyka chorób układu sercowo- naczyniowego całej badanej kohorty w okresie siedmiu lat obserwacji
5.1.1. Dyslipidemia Tabela 4
Stężenia lipidów, wskaźniki TC/HDL i LDL/HDL oraz częstość występowania podwyższonych stężeń w pierwszym i drugim badaniu w całej kohorcie.
* HDL<40 mg/dl u mężczyzn i <50 mg/dl u kobiet
Czynnik ryzyka Badanie1 (n=511) Badanie2 (n=493) p TC (mg/dl) 229,8±48,9 223,4±43,4 <0,05 TG (mg/dl) 154,9±121,1 158,9±114,6 ns HDL (mg/dl) 48,3±15,5 52,8±13,9 <0,001 LDL (mg/dl) 151,0±43,2 140,1±38,2 <0,001
TC/HDL 5,2±2,1 4,5±1,4 <0,001
LDL/HDL 3,4±1,6 2,8±1,1 <0,001
nonHDL (mg/dl) 181,5±50,1 170,5±44,0 <0,001
TG≥150 mg/dl (%) 37,2 38,2 ns
HDL<N* (%) 34,2 16,8 <0,001
TC≥190 mg/dl (%) 78,5 75,9 ns
LDL≥115 mg/dl (%) 78,1 69,3 <0,02
Rycina 1
Częstość występowania normolipemii, hipercholesterolemii, hipertriglicerydemii i hiperlipemii mieszanej w pierwszym i drugim badaniu w całej kohorcie.
17,4 17,2
45,8 44,8
32,7 33,9
4,1 4,1
0%
20%
40%
60%
80%
100%
Badanie1 Badanie2
normolipemia hipercholesterolemia hiperlipemia mieszana hipertriglicerydemia
ns
W całej badanej kohorcie stwierdzono statystycznie istotne obniżenie średniego stężenia cholesterolu całkowitego, cholesterolu LDL i nonHDL oraz obniżenie współczynników cholesterolu całkowitego do cholesterolu HDL (TC/HDL) i cholesterolu LDL do cholesterolu HDL (LDL/HDL), a także znamienny wzrost średniego stężenia cholesterolu HDL (tabela 4). Średnie stężenie triglicerydów nie zmieniło się istotnie.
Statystycznie istotnie zmniejszyły się częstości występowania podwyższonych stężeń cholesterolu LDL>115 mg/dl oraz cholesterolu HDL poniżej normy (40 mg/dl dla kobiet i 50 mg/dl dla mężczyzn). Częstości występowania podwyższonego stężenia cholesterolu całkowitego >190 mg/dl i triglicerydów >150 mg/dl nie zmieniły się istotnie statystycznie.
Częstości występowania hipercholesterolemi, hipertriglicerydemi, hiperlipidemi mieszanej i prawidłowych profili lipidowych nie uległy statystycznie istotnym zmianom w całej kohorcie (ryc. 1).
Leczenie hipolipemiczne otrzymywało 4,8% osób z hipercholesterolemią, a prawidłowe stężenia cholesterolu uzyskano u 26,3% leczonych.
5.1.2. Ciśnienie tętnicze
Tabela 5
Ciśnienie tętnicze w pierwszym i drugim badaniu w całej kohorcie.
Czynnik ryzyka Badanie1 (n=511) Badanie2 (n=493) p
SBP (mmHg) 132,2±19,8 135,5±18,8 <0,02
DBP (mmHg) 84,0±11,9 85,8±10,9 <0,02
PP (mmHg) 48,3±13,2 49,6±12,8 ns
Odsetek osób z podwyższonym
ciśnieniem tętniczym* (%) 43,8 40,9 <0,05
Odsetek osób z podwyższonym ciśnieniem tętniczym lub rozpoznanym w okresie obserwacji nadciśnieniem (%)
43,8 46,8 ns
Ciśnienia spełniające kryteria izolowa-
nego nadciśnienia skurczowego (%) 7,2 8,4 ns
* SBP>140 lub DBP>90 mmHg
W czasie 7 lat pomiędzy badaniem wyjściowym i kontrolnym w całej badanej kohorcie stwierdzono statystycznie istotny wzrost średnich wartości ciśnienia tętniczego
zarówno skurczowego jak i rozkurczowego (tabela 5). Natomiast obserwowany wzrost ciśnienia tętna był nieistotny statystycznie. Odsetek osób z podwyższonym ciśnieniem tętniczym w pierwszym badaniu nie różniła się istotnie statystycznie od odsetka osób z podwyższonym ciśnieniem lub rozpoznanym nadciśnieniem tętniczym podczas drugiego badania (podczas pierwszego badania warunkiem włączenia był brak wcześniej rozpoznanego nadciśnienia tętniczego). Nie stwierdzono istotnej różnicy w częstości występowania wartości ciśnienia tętniczego spełniających kryteria rozpoznania izolowanego nadciśnienia skurczowego.
Rycina 2
Ciśnienie tętnicze prawidłowe i podwyższone oraz nadciśnienie tętnicze z dobrą i niedostateczną kontrolą ciśnienia tętniczego w całej badanej kohorcie podczas drugiego badania.
52%
21%
21%
6%
prawidlowe ciśnienie tętnicze (bez rozpoznania nadciśnienia)
podwyższone ciśnienie tętnicze bez rozpoznania nadciśnienia
rozpoznane nadciśnienie niekutecznie leczone
rozpoznane nadciśnienie skutecznie leczone (prawidlowe wartości ciśnienia tętniczego)
W całej kohorcie nadciśnienie tętnicze podczas siedmiu lat obserwacji rozpoznano u 27,2% osób. Podczas drugiego badania leki hipotensyjne przyjmowało tylko 83% osób z rozpoznanym nadciśnieniem tętniczym. Leczenie hipotensyjne przerwało 16,3% osób.
Prawidłową kontrolę ciśnienia tętniczego uzyskano u 22,2% osób z rozpoznanym nadciśnieniem tętniczym, co stanowi 6% badanej grupy (ryc. 2).
5.1.3. Palenie tytoniu
Rycina 3
Częstość nałogu palenia tytoniu w badanej kohorcie podczas pierwszego wyjściowego badania oraz drugiego badania po siedmiu latach obserwacji.
badanie 1
49,7%
badanie 2
34,6%*
* p<0,001
W badanej kohorcie obserwowano znamienne zmniejszenie częstości palenia tytoniu po siedmiu latach obserwacji.
5.1.4. Gospodarka węglowodanowa
Tabela 6
Stężenie glukozy na czczo oraz częstość występowania hiperglikemii lub cukrzycy w pierwszym i drugim badaniu w całej kohorcie.
Czynnik ryzyka Badanie1 (n=511) Badanie2 (n=493) p
Glukoza na czczo (mg/dl) 87,4±20,6 98,5±27,9 <0,001 Glc ≥110 mg/dl lub cukrzyca (%) 4,7 14,1 <0,001
Glc na czczo ≥126 mg/dl (%) 1,9 2,7 ns
Glc na czczo 110-126 mg/dl (%) 2,7 5,5 <0,05 Glc na czczo 100-126 mg/dl (%) 9,9 19,9 <0,001
Rycina 4
Częstość rozpoznania cukrzycy w badanej kohorcie przez lekarzy POZ w okresie siedmiu lat obserwacji.
7,2
bez cukrzycy
Rozpoznana cukrzyca (%)
Średnie stężenie glukozy na czczo wzrosło znamiennie w całej badanej kohorcie.
Częstość podwyższonych stężeń glukozy na czczo lub rozpoznanej cukrzycy wzrosła istotnie statystycznie (tab. 6). W czasie obserwacji cukrzycę rozpoznano u 7,2% osób (ryc.
4).
5.1.5. Nadwaga i otyłość
Tabela 7
Masa ciała, obwód pasa, BMI, WHR i częstość występowania nieprawidłowego obwodu pasa w pierwszym i drugim badaniu w całej kohorcie.
Czynnik ryzyka Badanie1 (n=511) Badanie2 (n=493) p Masa ciała (kg) 79,8±14,1 82,9±15,3 <0,001
Obwód pasa (cm) 95,0±11,7 99,3±12,6 <0,001
BMI (kg/m2) 27,2±4,2 28,1±4,5 <0,001
WHR 0,919±0,077 0,951±0,085 <0,001
Obwód pasa >N* (%) 30,7 41,5 <0,001
* Obwód pasa >102 cm u mężczyzn i >88 cm u kobiet
Rycina 5
Częstość występowania prawidłowej masy ciała (BMI<25 kg/m2), nadwagi(BMI 25- 30 kg/m2) i otyłości (BMI≥30 kg/m2) w pierwszym i drugim badaniu w całej kohorcie.
32,3
45,9 46,6
21,8
24,6*
28,8*
0%
20%
40%
60%
80%
100%
Badanie1 Badanie2
prawidlowa masa ciala nadwaga otylosc
p<0,0001
* p<0,05
W całej badanej kohorcie stwierdzono statystycznie istotny wzrost masy ciała, obwodu pasa, wskaźników BMI i WHR oraz częstości obwodu pasa powyżej normy (tab.
7).
Znamiennie wzrosła częstość otyłości, a zmniejszyła prawidłowej masy ciała.
Częstość występowania nadwagi nie uległa istotnej zmianie (ryc. 5).
5.1.6. Ryzyko incydentów sercowo-naczyniowych Tabela 8
Ryzyko incydentów sercowo-naczyniowych ogólne, związane z czynnikami modyfikowalnymi i niemodyfikowalnymi w pierwszym i drugim badaniu w całej kohorcie.
Czynnik ryzyka Badanie1 (n=511) Badanie2 (n=493) p Ryzyko ogólne (%) 9,7±8,5 12,2±9,0 <0,001 Ryzyko związane z czynnikami
modyfikowalnymi (%) 5,9±7,2 6,4±7,6 ns
Ryzyko związane z czynnikami
niemodyfikowalnymi (%) 3,8±2,6 5,9±3,2 <0,001
W całej badanej kohorcie ryzyko ogólne incydentów CVD i ryzyko związane z czynnikami niemodyfikowalnymi wzrosło znamiennie. Nieznamiennie wzrosło ryzyko związane z modyfikowalnymi czynnikami ryzyka.
Rycina 6
Częstość niskiego (<5%), średniego (5-20%) i wysokiego (≥20%) ryzyka ogólnego w pierwszym i drugim badaniu w całej kohorcie.
34,1 55,6 10,3
19,3***
64,7**
16,0*
0%
20%
40%
60%
80%
100%
Badanie1 Badanie2
niskie ryzyko średnie ryzyko wysokie ryzyko
p<0,0001
* p<0,05; ** p<0,005; *** p<0,001
Istotnie wzrósł odsetek osób z wysokim i średnim, a zmalał odsetek osób z niskim ryzykiem incydentów CVD (ryc. 6).
5. 2. Incydenty CVD w badanej kohorcie w okresie siedmiu lat obserwacji
W czasie siedmiu lat pomiędzy badaniem wyjściowym i kontrolnym zawał serca niezakończony zgonem wystąpił u 25 osób, chorobę wieńcową bez zawału serca rozpoznano u 36 osób, w tym jednej osobie wszczepiono stymulator elektryczny serca, u jednej wykonano przęsłowanie aortalno-wieńcowe i jednej osobie wszczepiono sztuczną zastawkę mitralną. W okresie tym zmarło 18 osób (15 mężczyzn i 3 kobiety), spośród nich z potwierdzonych przyczyn sercowo-naczyniowych zmarły cztery osoby. Dwie osoby zmarły w wyniku wypadków, a jedna z powodu nowotworu; osób tych nie uwzględniono w analizie zgonów. U pozostałych 432 osób nie stwierdzono incydentów sercowo- naczyniowych.
Rycina 7
Częstość występowania incydentów sercowo-naczyniowych, zawałów serca i zgonów w grupach osób z niskim, średnim i wysokim ryzykiem ogólnym wystąpienia incydentów sercowo-naczyniowych.
2,9
19,9
30,9
0,6
5,9
12,7
1,2
4,2
7,3
0 5 10 15 20 25 30 35
Niskie ryzyko Średnie ryzyko Wysokie ryzyko
%
Incydent CVD Zawał serca Zgon
Częstość występowania incydentów sercowo naczyniowych w badanej kohorcie była zgodna z oszacowanym ryzykiem ogólnym wg algorytmu opartego na badaniu Framingham Heart Study.
5. 3. Porównanie grup osób bez incydentów sercowo-naczyniowych z osobami, które przeżyły incydenty sercowo-naczyniowe
Średni wiek, podczas pierwszego badania, osób bez incydentów sercowo- naczyniowych wynosił 43,7±8,0 lat i był znamiennie niższy niż średni wiek osób, które przeżyły incydent sercowo-naczyniowy w okresie obserwacji 49,8±6,8 lat (p<0,001).
5.3.1. Dyslipidemia
W grupie osób, u których nie wystąpiły incydenty CVD w okresie siedmiu lat badania obserwowano znamiennie statystycznie obniżenie średniego stężenia cholesterolu LDL i nonHDL oraz obniżenie współczynników CH/HDL i LDL/HDL, jak również wzrost średniego stężenia cholesterolu HDL (tab. 10). Średnie stężenia cholesterolu całkowitego i triglicerydów nie zmieniły się znamiennie. Statystycznie istotnie zmniejszyła się częstość występowania stężeń cholesterolu HDL poniżej normy. Częstości stężeń cholesterolu całkowitego >190 mg/dl, cholesterolu LDL >115 mg/dl i triglicerydów >150 mg/dl nie zmieniły się znamiennie.
W grupie osób, które przeżyły incydenty CVD obserwowano znamiennie statystycznie obniżenie średniego stężenia cholesterolu całkowitego, cholesterolu LDL i nonHDL oraz obniżenie współczynników CH/HDL i LDL/HDL (tab. 10). Średnie stężenia cholesterolu HDL i triglicerydów nie zmieniły się znamiennie. Statystycznie istotnie zmniejszyła się częstość podwyższonego stężenia cholesterolu LDL>115 mg/dl i cholesterolu całkowitego >190 mg/dl. Częstość występowania stężeń cholesterolu HDL poniżej normy i triglicerydów >150 mg/dl nie zmieniły się istotnie statystycznie.
Podczas pierwszego badania w grupie osób, u których wystąpiły incydenty sercowo- naczyniowe w porównaniu z grupą osób bez incydentów sercowo-naczyniowych stwierdzono istotnie wyższy poziom cholesterolu całkowitego, cholesterolu LDL, nonHDL oraz współczynników CH/HDL i LDL/HDL, triglicerydów także częstość występowania stężeń triglicerydów >150 mg/dl (tab. 10). Poziom cholesterolu HDL oraz odsetki osób z poziomem cholesterolu >190 mg/dl, cholesterolu LDL>115 mg/dl i cholesterolu HDL poniżej normy nie różniły się znamiennie pomiędzy obu grupami.
Tabela 10
Stężenia lipidów, wskaźniki TC/HDL i LDL/HDL oraz częstość występowania dyslipidemii w pierwszym i drugim badaniu w grupie osób bez incydentów CVD oraz w grupie osób, które przeżyły incydenty CVD.
bez incydentów CVD (n=432)
przeżyli incydenty CVD (n=61)
p
bez incydentów CVD vs
przeżyli incydenty CVD Badanie 1 Badanie 2 Bad. 1 vs 2p Badanie 1 Badanie 2 Bad. 1 vs 2 p Badanie 1 Badanie 2 TC (mg/dl) 226,2±48,1 223,0±41,3 ns 250,6±47,6 225,7±56,7 <0,01 <0,001 ns TG (mg/dl) 150,3±113,4 155,0±106,7 ns 195,1±170,9 186,8±158,6 ns <0,01 <0,05 HDL (mg/dl) 48,3±15,1 52,8±13,7 <0,0000 48,6±18,6 53,0±15,5 ns ns ns LDL (mg/dl) 147,6±41,2 140,7±37,0 <0,0107 170,1±49,6 135,3±46,2 <0,001 <0,001 ns CH/HDL 5,1±2,0 4,5±1,4 <0,0000 5,7±2,3 4,6±1,7 <0,005 <0,05 ns LDL/HDL 3,4±1,5 2,8±1,1 <0,0000 3,8±1,6 2,7±1,1 <0,001 ns ns nonHDL (mg/dl) 177,9±48,9 170,2±41,9 <0,0131 202,0±51,0 172,7±57,0 <0,005 <0,001 ns
TG≥150 mg/dl (%) 35,6 38,0 ns 49,2 50,8
ns <0,05 ns
HDL<N* (%) 34,5 17,1 <0,0000 34,4 19,7 ns ns ns
TC≥190 mg/dl (%) 77,1 79,6 ns 88,5 72,1 <0,05 ns ns
LDL≥115 mg/dl (%) 77,3 73,6 ns 80,3 59,0 <0,005 ns <0,05
* HDL<40 mg/dl u mężczyzn i <50 mg/dl u kobiet
