Przyrodnicze uwarunkowania gospodarowania przestrzenią zasady gospodarki przestrzennej. prof. dr hab. Beata Raszka

(1)

Przyrodnicze

uwarunkowania

gospodarowania

przestrzenią – zasady

gospodarki przestrzennej

(2)

Plan wykładów

Wykład 1: Wprowadzenie - znaczenie zasobów przyrodniczych w planowaniu przestrzennym, interakcje: człowiek i środowisko.

Wykład 2: Czynniki endo- i egzogeniczne. Wpływ na procesy zachodzące na powierzchni ziemi.

Oddziaływanie procesów endo- i egzogenicznych na środowisko.

(3)

Wykład 3: Zasoby przyrodnicze jako podstawa gospodarowania.

Rozwój zrównoważony. Możliwości użytkowania zasobów przyrodniczych, metody oceny odporności środowiska na degradację oraz zdolność do regeneracji. Metody określania poziomu synantropizacji; klasyfikacja ocen relacji „człowiek- środowisko”; oceny instrumentalne stanu i przydatności środowiska, indykacja i bioindykacja.

Wykład 4: Zasoby przyrodnicze jako wyznacznik rozwiązań przestrzennych. Przestrzenne systemy ekologiczne: koncepcja płatów i korytarzy, korytarze migracyjne, KSOCh, WSOCh, sieć E- ECONET, ECONET-PL. Gospodarowanie przestrzenią w różnych typach krajobrazu (krajobrazy miejskie, krajobrazy podmiejskie,

(4)

Wykład 5: Środowiskowe ograniczenia rozwoju społeczno- gospodarczego. identyfikacja obszarów problemowych (zgodnie z prognozą do SRK). Uwarunkowania prawno-systemowe korzystania z zasobów przyrodniczych – plany ochrony i operaty uzdrowiskowe i operaty urządzenia lasu jako dokumenty planistyczne określające zasady użytkowania zasobów przyrodniczych.

Wykład 6: Funkcjonowanie ekosystemów. Pojęcie ekosystemu, typy ekosystemów, rośliny wskaźnikowe, zjawiska zachodzące na granicy ekosystemów, ekoton i jego rola w krajobrazie, struktura ekosystemu:

czynniki abiotyczne i biotyczne ekosystemu, funkcjonowanie ekosystemu - produktywność różnych typów ekosystemów.

Wykład 7: Ewolucja środowiska przyrodniczego - rola czynników antropogenicznych. Przemiany środowiska przyrodniczego, pojęcie sukcesji, typy sukcesji; rodzaje oddziaływań antropogenicznych i poziomy reakcji układów przyrodniczych; specyfika i funkcjonowanie krajobrazów kulturowych, wpływ rolnictwa na szatę roślinną i faunę;

przykłady zmian pod wpływem oddziaływań antropogenicznych.

(5)

Wykład 8: Przemiany środowiska przyrodniczego. Środowiska antropogenne – miasto a środowisko przyrodnicze: specyficzne cechy środowiska miejskiego, charakterystyka abiotycznych składników urbisfery; urbicenoza - biotyczny element obszarów zabudowanych, zagrożenia dla urbicenoz, znaczenie i specyfika terenów podmiejskich (suburbiów) jako swoistego ekotonu.

Wykład 9: Kształtowanie przyrodniczej struktury miasta. Rola terenów otwartych w strukturze miasta. Delimitacja struktur przyrodniczo cennych. Koncepcje kształtowania struktur przyrodniczych w granicach miast (układy historyczne, przykłady współczesne).

Wykład 10: Przestrzenne powiązania przyrodnicze: miasto –

(6)

Literatura:

 Bródka, S. Macias A., 2018: Przyrodnicze podstawy gospodarowania przestrzenią, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.

 Chmielewski T.J., 2001: System planowania przestrzennego harmonizujący przyrodę i gospodarkę, t.1-2, Politechnika Lubelska, Lublin.

 Prus B., Jezierska-Thole A., Woch F., Świdyński J., Denis M., Gwiaździńska-Goraj M., Goraj S., Raszka B., Turek A., 2015:

Obszary problemowe - uwarunkowania, identyfikacja, sanacja.

Kraków.

 Raszka B. Hełdak M., 2013: Świadczenia ekosystemów w polityce przestrzennej gmin powiatu wrocławskiego, Wyd. UP, Wrocław

 Rychling A., Solon J., 2010: Ekologia krajobrazu, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.

 Szponar A., 2003: Fizjografia urbanistyczna, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.

 Szulczewska B., 2002: Teoria ekosystemu w koncepcji rozwoju miast, Wyd. SGGW, Warszawa.

(7)

Zasady zaliczenia przedmiotu:

Ocena zbiorcza: suma średniej ocen uzyskanych z części I (dr K. Bryś) = (1/2 oceny ogólnej) +

średnia ocen uzyskanych z części II [prof. Raszka (egzamin pisemny) + dr Krajewski (zaliczenie ćwiczeń)] = 1/2

(8)

(9)

Cele gospodarki przestrzennej

(1) rozwiązywanie konfliktów przestrzennych w dziedzinie korzystania z walorów środowiska, użytkowania ziemi, lokalizacji konkurencyjnych obiektów oraz rozwoju konkurencyjnych funkcji,

(2) kształtowanie lepszego niż aktualnie środowiska życia, którego jakość będzie gwarancją zdrowego, cywilizowanego i kulturalnego życia,

(3) zrealizowanie programu społecznego, prowadzącego do powstania materialnych i organizacyjnych warunków gwarantujących

(10)

Zadania gospodarki przestrzennej

1. harmonijny i wszechstronny rozwój człowieka, postęp

społeczny oraz optymalny rozwój gospodarczy (Domański 1982, 1989, 2002)

2. kształtowanie środowiska życia człowieka i kierowanie jego przemianami dla zapewnienia ładu przestrzennego (Leśniak 1985)

3. stworzenie potrzebnych człowiekowi warunków życia w odpowiednio funkcjonującym środowisku (Dembowska 1978)

(11)

ALE:

Maksymalne (?) czy optymalne (?) zaspokajanie potrzeb społecznych

Prawdziwy postęp mierzony jest nie miarą wzrostu gospodarczego lub dochodem per capita lecz (Paul Piff):

1. Zdrowiem 2. Bezpieczeństwem

3. Szacunkiem

4. Rozwojem osobowości 5. Współistnieniem z przyrodą

6. Przyjaźnią

(12)

Dlatego:

cele gospodarki przestrzennej muszą być formułowane w zgodzie z właściwościami przyrodniczymi i społeczno-

gospodarczymi konkretnego obszaru

 potrzeby społeczne mogą być zaspokojone tylko w takim stopniu, w jakim 1. umożliwia to zakres istniejącej społeczno-

gospodarczej struktury przestrzennej obszaru oraz 2.

pozwalają warunkowania przyrodnicze

(13)

Nie można prowadzić działań z zakresu gp bez uprzedniego rozpoznania stymulatorów i ograniczeń rozwoju - w tym przyrodniczych;

konieczna jest:

1.analiza i ocena stanu istniejącego oraz

2. prognoza skutków podjętych działań

(14)

Przesłanki gospodarki przestrzennej uwzględniane na poziomie lokalnym

(warunki zagospodarowania terenu)

1) właściwości terenu (w tym predyspozycje i ograniczenia przyrodnicze),

2) korzyści, jakie można uzyskać z różnego użytkowania tego terenu (walory ekonomiczne przestrzeni wynikające z uwarunkowań przyrodniczych – dostępność terenu),

3) charakter podmiotów (szczególnie gospodarczych), które zamierzają być użytkownikami przestrzeni (konsekwencje - potencjalne, możliwe oddziaływanie na otoczenie i skutki środowiskowe),

4) koncepcja zagospodarowania gminy, województwa, kraju, struktura przestrzenna i funkcjonowanie (polityka przestrzenna, planowanie i zagospodarowanie przestrzenne poprzedzone ocenami przydatności środowiska – terenu do zagospodarowania).

(15)

Kategorie zasad gospodarki przestrzennej

Kategoria Desygnaty Funkcje użyteczności

Racje Systemy wartości, założenia,

zweryfikowane hipotezy

Konkretyzacja celów, korekta celów, organizowanie

społecznych inicjatyw, ewolucja programów

Kierunki Tendencje, prognozy, warunki, ograniczenia

Określenie dróg dochodzenia do celu, wariantowanie

rozwiązań, opracowywanie programów

(16)

Kategoria Desygnaty Funkcje użyteczności

Prawidła Regulacje prawne, nakazy i zakazy, struktury

administracyjne, systemy decyzyjne, sposoby rozstrzygania konfliktów

Egzekwowanie ładu

przestrzennego i ochrony środowiska, tworzenie warunków sprawnego działania podmiotów gospodarczych

Reguły Normy, standardy,

parametry, instrumenty

Tworzenie mechanizmów funkcjonowania,

sterowanie działalnością, podnoszenie

efektywności,

gromadzenie zasobów, pobudzenie działania

(17)

Zasady GP

1) zasada zrównoważonego rozwoju

2) zasada ochrony wartości wysoko cenionych

3) zasada założeń progresywnych

4) zasada zgodności decyzji planistycznych z politycznymi.

(18)

1. Zasada zrównoważonego rozwoju

zasada postępowania w sprawach dotyczących rozwoju społeczno-gospodarczego i zagospodarowania przestrzennego:

oznacza taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych w celu

zagwarantowania możliwości zaspokajania

podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności i obywateli, zarówno współczesnego, jak i przyszłych pokoleń (Ustawa – Prawo ochrony środowiska, 2001)

(19)

(20)

Paradygmaty rozwoju zrównoważonego:

• zasada przezorności ekologicznej:

- rozwiązywanie pojawiających się problemów powinno następować we właściwym czasie, tj. odpowiednie działania powinny być podejmowane już wtedy, gdy pojawia się uzasadnione przypuszczenie, że problem wymaga rozwiązania, a nie dopiero wtedy, gdy zaistnieją; pozwoli to uniknąć zaniechań wynikających z czasochłonnych badań, prac, braku środków lub braku decyzji

(21)

• zasada kompensacji ekologicznej

- polega na takim zarządzaniu przestrzenią, planowaniu i realizacji działań, aby zachować równowagę przyrodniczą i wyrównywać szkody w środowisku wynikające z rozwoju przestrzennego, wzrostu poziomu urbanizacji i inwestycji niezbędnych ze względów społeczno-gospodarczych, a pozbawionych alternatywy neutralnej przyrodniczo,

(22)

• zasada preferencji regeneracji (odnowy) nad zajmowaniem nowych obszarów pod zabudowę

– oznacza intensyfikację procesów urbanizacyjnych na obszarach już zagospodarowanych, tak aby minimalizować ekspansję zabudowy na nowe tereny.

(W praktyce zasada ta ma przeciwdziałać rozpraszaniu inwestycji, pozwalać na bardziej efektywne wykorzystanie przestrzeni zurbanizowanej i jednoczesną ochronę przestrzeni otwartych przed dewastowaniem).

(23)

(24)

Tak więc: RZ to:

1.typ rozwoju społeczno-gospodarczego, realizowanego przez człowieka; przebiega w technosferze (wytworzonej przez człowieka, antropogenicznej, infrastrukturalnej), która musi być traktowana jako część środowiska przyrodniczego;

2.wymaga integracji wszelkich działań człowieka, realizowanych w obszarach: przyrodniczym (środowisko), społecznym, gospodarczym; przestrzeń jest medium integrującym te działania

3.prowadzi do maksymalnego zrównania możliwości zaspokojenia potrzeb wszystkich mieszkańców Ziemi.

(25)

Wymiary ekorozwoju

(26)

Instrumenty wdrażania rozwoju zrównoważonego

1. Instrumenty ekonomiczne

 motywacyjne (opłaty ekologiczne, podatki lub opłaty od emisji)

 restrykcyjne (kary i odszkodowania)

 zasilające [subsydia finansujące działania zmniejszające oddziaływania na środowisko, ulgi podatkowe, subwencje –

dotacje, pożyczki, kredyty preferencyjne, rynek zanieczyszczeń („banki zanieczyszczeń”)]

 rekompensacyjne (zadośćuczynienia)

2. Instrumenty społeczne (edukacja)

(27)

3. Instrumenty prawno-administracyjne

 Normy prawne dot. ochrony komponentów i elementów środowiska przyrodniczego

 Normy prawne dot. korzystanie ze środowiska przyrodniczego:

 normy koncentracji zanieczyszczeń

 wielkość emisji

 zasady prowadzenia działalności gospodarczej oddziałującej na środowisko

 zasady uzyskiwania koncesji na prowadzenie określonych typów działalności

(28)

4. Instrumenty organizacyjne

 zdefiniowanie przedmiotu zarządzania

 przypisanie zadań konkretnym wykonawcom

 źródła finansowania; możliwości finansowe

 zadaniowy zakres odpowiedzialności

5. Instrumenty

techniczne (technologiczne)

 materiało-; energo-; transportooszczędność

(29)

2. Zasada ochrony wartości wysoko cenionych

Wartości wysoko cenione: wartości o zasadniczym znaczeniu dla racjonalnego(!) gospodarowania przestrzenią, w szczególności:

 wymagania ładu przestrzennego

 walory architektoniczne i krajobrazowe

 ochrona środowiska, ochrona zdrowia

 dziedzictwo kulturowe i dobra kultury

 walory ekonomiczne przestrzeni

 potrzeba obronności i bezpieczeństwa państwa

 prawo własności

 zachowanie jawności i przejrzystości procedur

 zapewnienie udziału społeczeństwa w pracach nad dokumentami

(30)

Ład przestrzenny:

takie ukształtowanie przestrzeni, które tworzy harmonijną całość oraz uwzględnia w uporządkowanych relacjach wszelkie

uwarunkowania i wymagania:

•funkcjonalne

•społeczno-gospodarcze

•środowiskowe

•kulturowe oraz

•kompozycyjno-estetyczne

(31)

Ład przestrzenny

Ład przestrzenny to: Egzemplifikacja ładu przestrzennego

Nadrzędny cel

gospodarki przestrzennej

określona struktura przestrzenna i funkcjonalna, najlepsza w danych warunkach (społecznych, kulturowych, środowiskowych, ekonomicznych)

Organizacja przestrzenna terytorialnego systemu społecznego

organizacja przestrzenna terytorialnego systemu społecznego spełniająca kryteria racjonalności ogólnospołecznej

Interes społeczny przestrzeń akceptowalna i pożądana społecznie

Wartość wymiar emocjonalny (tożsamość, swojskość) i ekonomiczny (w pieniądzu); wykracza poza interes

(32)

3. Zasada założeń progresywnych

 Nowe zagospodarowanie powinno zakładać ukształtowanie lepszego niż istniejące obecnie lokalnego środowiska życia, tj.: bardziej funkcjonalnego, bezpiecznego, zdrowego, pięknego [wprowadzona zmiana to zmiana relewantna (godziwa)]

 Zmiany powinny być poprzedzone rozpoznaniem i oceną potrzeb społecznych, rachunkiem ekonomicznym oraz oceną uwarunkowań środowiskowych/przyrodniczych

(33)

(34)

4. Zasada zgodności decyzji planistycznych z politycznymi

 Programy polityczne muszą uwzględniać założenia i zapisy lokalnych oraz regionalnych założeń gospodarczych, zwłaszcza strategicznych (długookresowych)

 W planach zagospodarowania przestrzennego oraz w bieżącej działalności w dziedzinie gospodarki przestrzennej na szczeblu gminy, województwa i kraju powinny znaleźć się jedynie realne założenia programowe

 Zasada zgodności decyzji planistycznych i politycznych obowiązuje obie strony, tj. władze centralne i władze lokalne, a jej respektowanie wymaga odpowiedzialności za treść formułowanych programów politycznych

(35)

Przykłady realizacji zasad na różnych poziomach organizacji przestrzennej:

polityka przestrzenna, planowanie i

zagospodarowanie przestrzenna a kontekst uwarunkowań przyrodniczych

(36)

POZIOM KRAJOWY

Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do 2030 r.

Determinanty rozwoju:

uwarunkowania przyrodnicze

Efekt analiz:

koncepcja

zagospodarowania

(37)

(38)

(39)

POZIOM REGIONALNY

Plan przestrzennego zagospodarowania województwa

Efekt analiz:

koncepcja

(40)

(41)

(42)

POZIOM PONADLOKALNY Wrocławski Obszar Funkcjonalny

Efekt analiz:

koncepcja

(43)

(44)

(45)

Integracja parków regionalnych z systemem zieleni miejskiej we Wrocławiu

Na podstawie:

Studium spójności funkcjonalnej we

(46)

Na podstawie:

Studium spójności funkcjonalnej we

Wrocławskim Obszarze

Funkcjonalnym, Starostwo

Projektowane funkcje układu zielonej infrastruktury

(47)

POZIOM LOKALNY

Studium uwarunkowań i kierunków przestrzennego zagospodarowania gminy

Efekt analiz:

koncepcja

(48)

(49)

(50)

Gospodarka przestrzenna powinna:

 uwzględniać czasoprzestrzenny wymiar struktur (cykl funkcjonowania);

 obejmować całość procesu: planowanie, budowę, użytkowanie, przekształcenie i recyklizację, zgodnie z kryterium cyklu

życiowego (odwołanie do zasad ekologicznych - krążenia materii i energii)

 integrować aspekty: społeczne, kulturowe, ekonomiczne, ekologiczne i przestrzenne (krajobrazowe), umożliwiając uzyskanie efektu synergicznego

 kierować się systemem wartości opartym o zasady etyki środowiskowej

Przesłanki prowadzenia zrównoważonej gospodarki

przestrzennej

(51)

 kształtować i przekształcać struktury przestrzenne w oparciu o zasadę minimalizacji oddziaływań na środowisko

 gospodarować przestrzenią w oparciu o zasadę poszanowania zasobów (przestrzeń jako dobro ograniczone = dobro rzadkie)

 zarządzać popytem na zagospodarowanie przestrzenne

 tworzyć spójne struktury przestrzenne, np. układy

(52)

Zadanie do opracowania:

(dla chętnych, pisemnie)

(53)

Podaj przesłanki

 przyrodnicze,

 społeczne,

 ekonomiczne,

 infrastrukturalne

jakie należy uwzględnić przypadku planowania:

 autostrad i dróg ekspresowych [a]

 oczyszczalni ścieków [b]

 składowisk odpadów komunalnych [c]