"Vox Patrum" 8 / 1 9 8 8 / z . 14
LITURGIA I TEOLOGIA CHRZTU
ŚW AUGUSTYNA W MEDIOLANIE
M ed io la ń sk a l i t u r g i a c h r z tu j e s t p ośw iad czon a p r z e z św . "2
Ambrożego g łó w n ie w "De sa c r a m e n tis" ^ i w "De ponadto w:"De H e lia e t i e i u n i o
m y s t e r i i s ,
"3, " E z p o s itio P sa lm i 118"*,
"De Noe e t aroa" 5 "De I s a a c v e l anima" , "De S p i r i t u Sanoto"A 7 8 i w " E x p o s itio E v a n g e lii " E x p la n a tio sy m b o li ad in it ia n d o s " n secundum Lucam" . K andydaci do c h r z t u w y r a ż a li na p o czą tk u W ie lk ie g o P o stu p r a g n ie n ie p r z y j ę c i a sakram entu i n i c j a c j i c h r z e ś c i j a ń s k i e j w no
cy z W ie lk ie j S ob oty na N i e d z i e l ę W ielk an ocn ą. Czas W ie lk ie g o P o s tu b ył okresem n a j b l i ż s z e g o p r z y g o to w a n ia do p r z y j ę c i a s a
kram entu c h r z t u , a p o le g a ł on g łó w n ie na s łu c h a n iu c o d z ie n n y c h p ou czeń w y g ła sza n y ch w fo r m ie k a t e c h e z y ^ , W 387 r . P o p ie le c
p rzy p a d a ł 10 m arca, a W ielk a S o b o ta 24 k w ie t n ia . W nocy z 24 na 25 k w ie t n ia wraz ze św. Augustynem p r z y j ę l i c h r z e s t Adeodat
i A l i p i u s z . P ó ź n ie j s z y Biskup Hippony o swym c h r z c ie n a p is a ł n i e w i e l e : 1 De s a c r a m e n t is , SCh 25 b i s , 6 0 -1 5 5 , tłu m . L. G ła d y sz e w sk i, POK 2 6 , 5 4 - 9 3 . 2 3 4 5 6 De m y s t e r i i s , SCh 25 b i s , 1 5 6 -1 9 6 , tłu m . L POK 2 6 , 3 1 - 9 3 . De H e lia e t i e i u n i o , CSEL 3 2 /2 ,4 1 1 - 4 6 5 . E z p o s i t i o in psalmum 118, PL 15, 1 1 9 7 -1 5 2 6 De Noe e t a r c a , PL 1 4 , 3 6 1 -4 1 6 . De I s a a c v e l anim a, PL 14, 5 2 7 -5 6 0 , tłu m . P 1 2 3 -1 7 2 . G ła d y sz e w sk i, L ib e r a , PSP 2 5 /2 7 De S p i r i t u S a n c to , PL i 6 , 7 3 1 -8 5 0 .
8 E x p la n a tio Sym boli ad i n i t i a n d o s , SCh 25 b i s , 4 6 - 5 9 , t ł u L. G ła d y sz e w sk i, POK 2 6 , 2 1 - 3 0 .
9 E x p o s it io E v a n g e lii secundum Lucam, CCL 14, 1 -4 0 0 , tłu m . S z . P ie s z c z o c h , POK 2 6 , 9 4 -1 0 2 , c a ł o ś ć tłu m , s k i , PSP 2 6 .
wybór
W. S z o łd r 10 P o r. De H e lia e t i e i u n i o 2 1 , 7 9 , CSEL 3 2 / 2 , 4 6 0 -4 6 1 .
102
" P r z y ję liś m y c h r z e s t i r o z w ia ł s i ę n ie p o k ó j
o m in io n e ż y c i e . N ie mogłem s i ę w owych d n ia c h n a s y c i ć cudow ną s ł o d y c z ą r o z m y ś la n ia o g ł ę b i
Twego p la n u z b a w ie n ia l u d z k o ś c i . I l e ż ra z y p ł a
k ałem s ł u c h a j ą c hymnów Twoich i k an ty k ó w , w s t r z ą ś n i ę t y b ło g im śpiew em Twego K o ś c i o ł a . G łosy t e
w lew ały s i ę do m oich u s z u , a gdy Twoja praw da ś c i e k a ł a k r o p la m i do s e r c a , p a ro w a ło z n ie g o
g o r ą c e u c z u c ie pobożnego o d d a n ia . Z oczu p ły n ę ł y łz y i d o b rz e mi b y ło z n i m i " H .
L i t u r g i a c h r z t u spraw ow ana p r z e z św. Ambrożego s k ł a d a ł a s i ę z t r z e c h głów nych c z ę ś c i : z obrzędów p r z e d c h r z c i e l n y c h ,
12 c h r z c i e l n y c h i p o c h r z c i e l n y c h .
I . OBRZĄDY PKZEDCimZCIRLNE
O brzędy p r z e d c h r z c i e l n e obejm ow ały m y s t e r i a a p e r t i o n i s , n a m a s z c z e n ie p r z e d c h r z e c i e l n e i w y r z e c z e n ie s i ę s z a t a n a .
1 / M y s te r ia a p e r t i o n i s - o b rz ę d y o t w a r c i a
O brzędy o t w a r c i a s k ł a d a ł y s i ę z c z ę ś c i k a t e c h e t y c z n e j i egzorcyzm ów . Do c z ę ś c i k a t e c h e t y c z n e j n a l e ż a ł y : t r a d i t i o
S y m b o li, a p e r t i o n a riu m i a p e r t i o a u riu m . S z e re g obrzędów s t a
n o w iły tz w . " s c r u t a m i n a " . Ambroży ł ą c z y j e z egzorcyzm am i oczysz 13
c z a ją c y m i c i a ł o i d u s z ę od w s z e l k i e j n i e c z y s t o ś c i . Po c e r e m o n ii o d żeg n y w an ia z łe g o d u c h a b is k u p o b j a ś n i a ł p o s z c z e g ó ln e praw dy w ia ry i p rz e k a z y w a ł Symbol w ia ry / t r a d i t i o S y m b o li/* ^ ,
z a k a z u ją c z a p is y w a n ia i c z y n i e n i a n o t a t e k z e w z g lę d u n a k o n i e
-11 12
13 14
C o n f e s s io n e s IX 6 , 14, CCL 2 7 , 141, tłu m . Z. K u b iak /Ś w ię ty A u g u sty n , W yznania, W arszaw a 1 9 8 7 / 2 0 0 .
D obre o p ra c o w a n ie sak ram en tó w i n i c j a c j i c h r z e ś c i j a ń s k i e j
w l i t u r g i i m e d i o la ń s k i e j p o r .H a d r ia n u s C a p r i o l i , B a tte s im o e c o n f e r m a z io n e . S tu d io s t o r i c o s u l l a l i t u r g i a e c a t e c h e s i d i S . A m brogio, V a re se 1977. P o r . E x p l a n a t i o Sym boli ad i n i t i a n d o s 1, SCh 25 b i s , 4 6 , POK 2 6 , 2 5 . Tamże, p o r . t a k ż e 9 , SCh 25 b i s , 5 6 - 5 8 , POK 2 6 , 2 9 -3 0 : E p i s t u l a 2 0 , 4 , PL 16, 1037.
103
-c z n o ś -c z a c h o w a n ia ta je m n ic y p r z e d p o g an am i, k t ó r z y m o g lib y
z n ie w a ż y ć t e n cen n y d e p o z y t w ia r y . K atech u m en i opanow yw ali p a m ięciow o praw dy w ia ry i u c z y l i s i ę Symbolu w ia r y , a n a s t ę p n i e
w IV n i e d z i e l ę W ie lk ie g o P o s t u , w y g ł a s z a l i j e g ło ś n o p r z e d
w s p ó ln o tą ; b y ł t o e g z a m in zwany "oddaniem Sym bolu" / r e d d i t i o S y m b o l i / ^ .
" A p e r tio n a riu m " i " a p e r t i o a u riu m " k a te c h u m e n a dokonywa no w W ielk ą S o b o tę . B isk u p d o t y k a ł n o z d rz y i u s z u k a n d y d a ta do
c h r z t u mówiąc: " E f f e t h a , t o j e s t o tw ó rz s i ę " . W ydaje s i ę , że Ambroży p r z e k a z u je t o z d a n ie ja k o fo rm u łę l i t u r g i c z n ą , a pow ołu
j ą c s i ę na Mk 7 , 34 u z a s a d n i a , d la c z e g o d o t y k a ł n o z d rz y a n i e
u s t . Jeg o zd an iem bowiem można b y ło d o tk n ą ć w arg m ężczy zn y , a l e 17
n ie w ypadało d o ty k a ć k o b i e t y . B isk u p M ed io lan u n i e c z y n i ł z n a ku k rz y ż a n a c z o l e , c h o c i p rz y p o m in a , że " Ju ż k a te c h u m e n w ie
rzy w K rzyż P an a J e z u s a , ż e g n a s i ę n i l e c z d o p ó k i n i e z o s t a n ie o c h rz c z o n y w im ię O jc a i Syna i Ducha Ś w ię te g o /M t 2 8 , 1 9 /, n ie może o trz y m a ć o d p u s z c z e n ia g rzech ó w a n i z a c z e r p n ą ć d a r u d u - chowej ł a s k i " . " A p e r tio " j e s t o b rzęd em , k tó ry m Bóg p r z e z pou c z e n ie b is k u p a wzywa c z ło w ie k a do w ia r y , "aby k a ż d y , k t o ma p o d e j ś ć do ł a s k i , w i e d z i a ł , o co z o s t a n i e z a p y ta n y i p a m i ę t a ł , co 19 ma o d p o w ie d z ie ć " . B isk u p n a u c z a ł: "K a p ła n d o tk n ą ł tw o ic h u sz u po t o , by o tw o rz y ły s i ę na sło w a j e g o p o u c z e n ia . A le p o w ie s z : 'Czemu d o t y k a ł t e ż n o s a ? ' / . . . / . D l a c z e g o w ła ś n ie n o sa ? Aby c z ło w ie k o tr z y m a ł m iły z a p a c h w ie c z y s te g o
s z c z ę ś c i a i mógł p o w ie d z ie ć : 'J e s te ś m y d o b r ą w o n n o ś c ią C h r y s tu s a d l a B oga' / 2 Kor 2 , 1 5 / - j a k mówi A p o s to ł - a t a k ż e żeby z a p a l i ć mocny
o g ie ń w ia ry i p o b o ż n o ś c i" 2 0 . 15 Por t . 16 P or SCh 17 P or 2 -3 18 De 19 De 20 De 1 2 9 -1 3 7 , z w ła s z c z a s . 134; A. B o b er, AP 182. SCh 25 b i s , 156; De s a c r a m e n tis 1 i , 36 i 5 4 . SCh 25 b i s , 156; De s a c r a m e n tis 1 1, 25 b i s , 166, POK 26, 4 0 . m y s t e r i i s 1, 3 , SCh 25 b i s , 156, POK 2 6 , 3 6 . s a c r a m e n t i s I 1, 2 - 3 , SCh 25 b i s , 60; POK 2 6 , 5 4 .
104
-2 / N am aszczen ie p r z e d c h r z c i e l n e
Po o b r z ę d z ie " a p e r t i o n i s " k a te c h u m e n i w c h o d z ili do c h r z c i e l n ic y i tam w c z a s i e n a m a s z c z e n ia w y r z e k a li s i ę s z a t a n a i je g o u -
21
czynków , sw aw o li i ro z k o s z y . N a m a sz c z e n ia dokonyw ał d ia k o n lu b k a p ł a n . P rz y jm u ją c y c h r z e s t z d j ą ł p raw d o p o d o b n ie w c z e ś n ie j s z a
t y . O braz z a p a ś n i k a , o k tó ry m w spom ina Ambroży, nasuw a m y ś l, że 22
n a m a s z c z e n ie p ra k ty k o w a n o na cały m c i e l e . N am aszczen ie u k a z y w ało p rzy jm u jące m u c h r z e s t d ra m a ty c z n e z n a c z e n ie w a l k i , j a k ą d e
c y d u je s i ę p o d ją ć z s z a ta n e m z c h w ilą w p is a n ia go na l i s t ę k an d y - 23
datów do c h r z t u . K an d y d at do c h r z t u w c h o d z ił j a k a t l e t a n a a r e nę i z o s t a ł nam aszczony do w a l k i . I s t n i e j e C ią g ło ś ć m iędzy namasz c z e n ie m "obrzędow ym " na c i e l e p rz y jm u ją c e g o c h r z e s t , a n am aszcze niem "duchowym", k t ó r e k a te c h u m e n p rzy jm o w ał c o d z i e n n i e w c z a s i e W ie lk ie g o P o s tu p r z e z c o d z ie n n e p o u c z e n ia o s ło w ie P a n a i Je g o p r z y k a z a n ia c h o r a z p r z e z ć w ic z e n ia w i e l k o p o s t n e , aże b y s t a ć s i ę 24 a t l e t ą C h r y s tu s a . O brzęd n a m a s z c z e n ia p r z e d c h r z te m b y ł - j a k s i ę z d a j e - w tó r n ą i u z u p e ł n i a j ą c ą c z y n n o ś c ią w s to s u n k u do o b rz ę d u " a p e r
t i o n i s " , j e ś l i s i ę z w ró c i uwagę na t o , i ż " a p e r t i o " dokonyw ał b is k u p , n a m a s z c z e n ia z a ś l e w i t a /= d i a k o n / lu b k a p ł a n . Ambroży mówi o n a m a sz c z e n iu duchowym c h r z e ś c i j a n i n a p r z e d c h r z te m , aby w t e n sp o só b w y ja ś n ić w ezw anie do w ia ry w c z a s i e c h r z t u . K o l e j
n o ś ć obrzędów ma w ię c d l a B is k u p a w y raźn e z n a c z e n ie k a t e c h e t y c z - 25 ne . 3 / W y rz e c z e n ie s i ę s z a t a n a Ambroży p r z e k a z u je dw ie ś r e d n i ą w "De s a c r a m e n t i s " i p rz y p o m in a ł n e o f ito m : fo rm u ły w y r z e c z e n ia s i ę : p o ś r e d n i ą , w "De m y s t e r i i s b e z p o - " . B iskup 21 P or 1 2 22 P or 23 P or 24 P o r 25 H. y s t e r i i s / 2 , 5 , SCh 25 b i s / , 158; De s a c r a m e n t i s De H e l i a e t i e i u n i o 2 1 , 7 9 , CSEL 3 2 /2 , 4 6 0 -4 6 1 . k x o o s i t i o i n Psalmum 118. 20. 9 . PL 15. 1486.
105 "Co o d p o w i e d z i a ł e ś , gdy c i ę z a p y ta n o : 'C z y o d - r z e k a s z s i ę d i a b ł a i je g o u c z y n k ó w '? 'O d r z e k a m '. 'C z y o d r z e k a s z s i ę ś w i a t a i je g o p r z y j e m n o ś c i ? ' - co o d p o w ie d z ia łe ś ? t0 d rz e k a n ? "2 6 . W "De m y s t e r i i s " z a ś c z y ta m y : " P o w tó rz , o co c i ę z a p y ta n o , p rz y p o m n ij s o b i e , co o d p o w ie d z ia łe ś ! W y rz e k łe ś s i ę d i a b ł a i j e g o u c z y n ków , ś w i a t a i je g o sw aw o li i r o z k o s z y " 2 7 . 2Q K a te c h u m e n , k i e r u j ą c s i ę ku w sch o d o w i, w y r z e k a ł s i ę d i a b ł a 29 30 wobec l e w i t y , k a p ł a n a i b is k u p a . W y rz e c z e n ie s i ę s z a t a n a s t a n o w i ł o o b i e t n i c ę s p ł a c e n i a d ł u g u , j a k i d ł u ż n i k j e s t w in ie n 3 i swemu w i e r z y c i e l o w i . O braz d ł u ż n i k a i w i e r z y c i e l a p o d k r e ś l a k o n i e c z n o ś ć d o tr z y m a n ia w i e r n o ś c i o b i e t n i c o m . Z a p e w n ie n ie k a t e
chum ena b y ło s z c z e g ó l n i e w ażne ze w z g lę d u n a m i e j s c e j e g o z ł o ż e n i a i o s o b y , k tó ry m o b ie c y w a ł. Duchowni p r z y jm o w a li od k a n
d y d a t a o b i e t n i c ę n i e j a k o osoby p r y w a tn e , a l e j a k o s ł u d z y C h ry s t u s a i K o ś c i o ł a . Ambroży p o d k r e ś l a ł w p r z y s i ę d z e p r z e d e w sz y
s tk im k o n t e k s t k o ś c i e l n y . O b i e t n i c a s k ł a d a n a wobec K o ś c i o ł a j e s t w ażna n i e t y l k o n a z i e m i , a l e t a k ż e wobec B oga. S łu d z y K o ś c i o ł a
z a jm u ją m i e j s c e a n io łó w , a p r z e d e w s z y s tk im A n io ła z a p o w i e d z i ą - 32 n eg o p r z e z p ro ro k ó w , k tó ry m j e s t J e z u s C h r y s tu s . P r z y r z e c z e n i a z a te m z ło ż o n e wobec m in is tr ó w K o ś c i o ł a / d i a k o n a , k a p ł a n a , b i s k u p a / s ą o s t a t e c z n i e d a n e samemu C h r y s tu s o w i. O b i e t n i c a t a s t a n o w i ł a w y r z e c z e n ie s i ę p r z e z k a te c h u m e n a w s z e lk ie g o z w ią z k u z s z a ta n e m i z e s p o ł e c z n o ś c i ą p o g a ń s k ą . I I . OBRZĄDY CHRZTU
Św. Ambroży w "De s a c r a m e n t i s " i n f o r m u j e , że " z a z w y c z a j
fo rm a c h r z t u j e s t t a k a , i ż n a j p i e r w z o s t a j e p o ś w ię c o n a sa d z a w k a 26 27 28 29 30 31 32 De s a c r a m e n t i s I 2 , 5 , SCh 25 b i s , 6 2 ; POK 2 6 , 5 5 . De m y s t e r i i s 2 , 5 , SCh 25 b i s , 158; POK 2 6 , 3 6 . P o r . De m y s t e r i i s 2 , 7 , SCh 25 b i s , i5 8 ; POK 2 6 , 3 7 . P o r . De s a c r a m e n t i s 1 2 , 4 , SCh 25 b i s , 6 2 , POK 2 6 , P o r . De m y s t e r i i s 2 , 6 i 3 , 8 , SCh 25 b i s , 1 5 8 , POK P o r . De s a c r a m e n t i s I 2 , 5 , SCh 25 b i s , 6 2 . P o r . De s a c r a m e n t i s I 2 , 6 - 7 , SCh 25 b i s , 6 2 - 6 4 . 5 4 . 2 6 , 3 6 - 3 7 .
106 c h r z c i e l n a , a d o p ie r o potem 33 c h r z e s t " . L i t u r g i a c h r z t u z dwóch z a s a d n ic z y c h c z ę ś c i i z a n u r z e n i a n e o f i t y . w c h o d z i d o ń t e n , k to ma p r z y j ą ć s k ł a d a ł a s i ę z a te m w e d łu g n ie g o
z p o ś w ię c e n ia ź r ó d ł a o ra z obm ycia
l / P o ś w ię c e n ie ź r ó d ł a c h r z c i e l n e g o
W p o ś w ię c e n iu ź r ó d ł a c h r z c i e l n e g o w y r ó ż n ia ł Ambroży znów dw ie c z ę ś c i : eg zo rcy zm i w e z w a n ie , o czym we w to r e k po W ie lk a nocy p o u c z a ł nowo o c h r z c z o n y c h :
" / . . . / k a p ł a n , d o k o n u je nad wodą egzorcyzm ów ,
n a s t ę p n i e z a n o s i b ł a g a n i a i m odły o u ś w ię c e n ie ź r ó d ł a c h r z c i e l n e g o i o o b e c n o ś ć w i e c z y s t e j
T r ó j c y " 3 4 .
B isk u p M e d io la n u a n i w "De s a c r a m e n t i s " a n i w "De m y s t e r i i s " n i e p r z e k a z a ł fo rm u ły eg z o rcy zm u w ypow iadanego n ad w o d ą. Wpro
w a d z a ją c n a t o m i a s t b i b l i j n ą t y p o l o g i ę p o d e jm u je te m a t w y ż s z o ś c i 35 i p o g a n -sa k ra m e n tó w c h r z e ś c i j a ń s k i c h nad o b rz ę d a m i ży d o w sk im i s k im i . Mówiąc o w i d z i a l n y c h z n a k a c h s a k r a m e n tu c h r z t u /w o d a , b i s k u p , l e w i t a / , p o d k r e ś l a je g o n i e w i d z i a l n ą d z i a ł a l n o ś ć j a k o p r z e d ł u ż e n i e d z i a ł a n i a sam ego Boga Z b a w i c i e l a od s t w o r z e n i a aż do c ł i r z t u J e z u s a w J o r d a n i e , k t ó r y w y p e łn ia w s z y s t k i e f i g u r y c h r z t u w S ta ry m T e s ta m e n c ie . W ykazuje r ó w n ie ż w y ż s z ą n i e w i d z i a l n ą d z i a ł a l n o ś ć c h r z t u w s t o s u n k u do wody i m i n i s t r ó w : w c h r z c i e u r z e c z y w i s t n i a s i ę p e ł n i a ł a s k i i u ś w i ę c e n i a Po e g z o rc y z m ie n a s t ę p o w a ł a m o d litw a w z y w a ją c a , w k t ó r e j k a p ł a n z a n o s i ł p ro ś b y o u ś w ię c e n ie ź r ó d ł a c h r z c i e l n e g o i o o b e c - n o ś ć osób B ożych . B isk u p M e d io la n u c a ł e j T r ó jc y Ś w i ę t e j p r z y
p is y w a ł d z i a ł a n i e u ś w i ę c e n i a w c h r z c i e , c h o c i a ż p o u c z a n e o f i t ó w o różnym p o rz ą d k u t e j o b e c n o ś c i , ń c h r z c i e J e z u s a w J o r d a n i e n a j p ie r w J e z u s w s z e d ł do wody, p ó ź n i e j z s t ą p i ł na N iego Duch ś w i ę t y w p o s t a c i g o ł ę b i c y . O b e c n ie n a t o m i a s t w c h r z c i e n a j p i e r w z o s t a j e 37 33 34 35 36 37 De s a c r a m e n t i s I 5 , Tam że. P o r . P o r . P o r . P o r . De s a c r a m e n t i s De s a c r a m e n t i s De s a c r a m e n t i s De s a c r a m e n t i s 18, SCh 25 b i s , 7 0 , POK 2 6 , 5 8 . I 6 , 2 3 , SCh 25 b i s , 7 2 . I I i , 2 , SCh 25 b i s , 7 4 . I 3 , 10, SCh 25 b i s , 6 4 - 6 6 . I 5 , 1 5 - 1 9 , SCh 25 b i s , 6 8 - 7 0 .
107
p r z e z D ucha Ś w ię te g o u ś w ię c o n e ź r ó d ł o , a potem z s t ę p u j e do n i e go n e o f i t a . Ambroży p r z y t a c z a n a k a z c h r z t u /M t 2 1 9 / , a s k u
t e c z n o ś ć s ło w a k a p ła n a w ią ż e ze s k u t e c z n o ś c i ą słów P ana J e z u s a . Tę o s t a t n i ą o b j a ś n i a , n a w i ą z u j ą c do w y d a rz e ń zarów no S t a r e g o /Wj
15, 2 3 - 2 6 / , j a k i Nowego T e s ta m e n tu , a p r z e d e w s z y s tk im do c h r z t u 39
J e z u s a w J o r d a n i e .
W c z a s i e o d m a w ia n ia m o d litw y w z y w a ją c e j k a p ł a n , j a k ś w ia d czy o tym św . A u g u s ty n , c z y n i ł znak k r z y ż a C h ry s tu s o w e g o , k t ó
rym s ą n a z n a c z o n e d l a n a s w s z e l k i e d o b r a , j a k i e o trz y m u je m y s p r a w ując J e g o s a k r a m e n ty . M o d litw a b ł o g o s ł a w i ą c a wodę c h r z c i e l n ą n a
-40
w ią z y w a ła do ta j e m n ic y k r z y ż a . Pewne t y p o l o g i e S t a r e g o T e s t a
m entu tłu m a c z y Ambroży j a k o f i g u r y p o p r z e d z a j ą c e t a j e m n i c ę k r z y - 41
ża d z i a ł a j ą c ą i o b e c n ą w ź r ó d l e c h r z c ie ln y m . S z c z e g ó ln e z n a c z e n ie o b e c n o ś c i t a j e m n i c y k r z y ż a ma w ed łu g n ie g o w oda, k t ó r a w y t r y s n ę ł a z boku u k rz y ż o w a n e g o C h r y s t u s a :
" C z y t a ł e ś , że w c h r z c i e św . t r z e j św ia d k o w ie
s ta n o w ią je d n o - w oda, k rew i duch / p o r . 1 J 5 , 8 / . J e ś l i j e d e n z t y c h t r z e c h e le m e n tó w u s u n i e s z , p r z e s t a n i e i s t n i e ć s a k r a m e n t c h r z t u . Czymże j e s t woda bez K rz y ż a C h ry s tu s o w e g o , j a k n ie t y l k o p o s p o l i t ą m a t e r i ą p o z b a w io n ą j a k i e g o ś s a k r a m e n ta ln e g o o d d z ia ły w a n ia ? N ie i s t n i e j e ró w n ie ż t a j e m n i c a od r o d z e n i a b ez wody. J e ś l i bowiem k t o ś n i e o d r o d z i s i ę z wody i d u c h a , n i e może w e jś ć do k r ó l e s t w a B ożego" / J 3 , 5 / 4 2 .
Z n a c z e n ie i p o c h w a łę wody p r z e d s t a w i ł Ambroży w "Y /y k ład zie
E w a n g e lii w ed łu g św . Ł u k a s z a " , z a l i c z a j ą c j ą do t r z e c h św iadków n a s z e g o o d r o d z e n ia : " t r z e c h bowiem j e s t św iadków : *woda, k rew
i Duch* / l J 5 , 8 / , woda d l a o b m y cia, k rew d l a o d k u p i e n i a , Duch
39 P or 2, 40 P o r t ł u 41 De 4 , 42 De . De m y s t e r i i s 3 , 14, SCh 25 b i s , 162; De s a c r a m e n t i s I I I 1 4 -1 5 , SCh 25 b i s , 100. . I n J o a n n i s E v a n g e liu m t r a c t a t u s 118, 5 , CCL 3 6 , 6 5 7 , m. W. S z o ł d r s k i , PSP 1 5 /2 , 340; Sermo 3 5 2 . PŁ 3 9 . 1 5 5 1 . 1 1 -1 3 , SCh 25 b i s , 7 8 - 8 0 , POK 2 6 , 3 7 - 3 8 , 6 1 - 6 2 . De m y s t e r i i s 4 0 , 2 0 , SCh 25 b i s , 166, POK 2 6 , 3 9 - 4 0 .
- 108
d l a w s k r z e s z e n ia " /a q u a ad la v a c ru m , s a n g u is ad p r e t iu m , s p i r i t u s ad r e s u r r e c t i o n e m / 4 3 .
T r y l o g i a Janow a: woda, krew i Duch s k ł o n i ł a Ambrożego do s z e r s z e g o s p o j r z e n i a na c a ły p r o c e s c h r z t u od k a te c h u m e n a tu do e u c h a r y s t i i i n a s t w i e r d z e n i e s t a ł e g o i sto p n io w e g o św ia d e c tw a w s k u te c z n o ś ć ta je m n ic y K rz y ż a : " J u ż k a te c h u m e n w ie rz y w K rzyż
P an a J e z u s a , żeg n a s i ę n im ", a l e d o p ie r o w c h r z c i e t a ta je m n ic a o b ja w ia s i ę w c a ł e j sw ej s k u t e c z n o ś c i , bo "d o p ó k i n i e z o s t a n i e o c h rz c z o n y *w im ię O jca i Syna i Ducha Św iętego^ /M t 2 8 , 1 9 /,
n i e może o trz y m a ć o d p u s z c z e n ia g rzech ó w a n i z a c z e r p n ą ć d a ru du chow ej ł a s k i " 4 4 ,
M o d litw a b is k u p a nad ź ró d łe m c h rz c ie ln y m i zn ak k r z y ż a n a k r e ś lo n y nad w odą, w s k a z u je katechum enom n a s z c z e g ó ln y z w ią
zek b ło g o s ła w ie ń s tw a ź r ó d ł a c h r z c i e l n e g o z t a j e m n i c ą k r z y ż a .
B ło g o s ła w ie ń s tw o ź r ó d ł a ma d l a Ambrożego wym iar c h r y s t o l o g i c z
n y . Żywa z a ś w ia r a w o b e c n o ś ć P an a J a , w J e g o s ło w a i ta je m n i c ę k r z y ż a p r z y jm u je w k a t e c h e z i e B is k u p a M e d io la n u ta k ż e wy
ra ź n y w ym iar k o ś c i e l n y . S k u te c z n o ś c i słó w C h r y s tu s a i ta je m n ic y k r z y ż a p rz e p o w ia d a n e j w b ło g o s ł a w i e ń s t w i e wody, n ie można od
d z i e l i ć od ta je m n ic y j e d n o ś c i z K o ś c io łe m , s z c z e g ó l n i e z k a p łań stw em h i e r a r c h i c z n y m . U k a z u je on p o w ią z a n ia m ięd zy o b e c n o ś c i ą C h r y s tu s a i K o ś c i o ła , pom iędzy s k u t e c z n o ś c i ą sło w a
C h r y s tu s a i w id z ia ln y m p o słu g iw a n ie m b is k u p a i j e g o w s p ó łp r a - cow ników 45. O brzęd p o ś w ię c e n ia ź r ó d ł a s k ł a d a ł s i ę zatem z d ł u
g i e j m o d litw y , k t ó r ą k a p ła n a l b o b is k u p odm aw iał nad w odą, p rz y p o m in a ją c j e j p o c h o d z e n ie od Boga i p o w ią z a n ie z w ie lk im i wyda
r z e n i a m i , j a k i c h Bóg d o k o n a ł w h i s t o r i i z b a w ie n ia o r a z p rzy w o ły w a ł o b e c n o ść osób Bożych d l a u ś w ię c e n ia t e g o , k t ó r y do t e j
wody m ia ł w s tą p ić i p r z y j ą ć c h r z e s t . C a ła t a d łu g a m o d litw a
p o d k r e ś l a w s z c z e g ó ln y sp o só b s k u te c z n o ś ć d z i a ł a n i a s ło w a C hry s t u s a i ta je a r n ic y J e g o ś m i e r c i n a k r z y ż u z a p o ś re d n ic tw e m k a p ł a n a . 2 / Obmycie i z a n u r z e n ie n e o f i t y Spróbujm y t e r a z z r e k o n s tr u o w a ć a m b r o z ja ń s k i r y t c h r z t u w ś w i e t l e je g o p ism . P rz y jm u ją c y c h r z e s t s ta w a ł n a g o , by p r z e z 43 E x p o s i t i o K v a n g e lii se c u u d u 16, 4 2 3 . Lu cara X 4 CCL 14, 3 5 9 , PSP 44 45 P o r . De m y s t e r i i s 5 , 2 7 , SCh 2ÓDe m y s t e r i i s 4 , 2 0 . SCh 25 b i s b i s , 1 7 0 , PÓK 2 6 , 4 1 - 4 2 ;1 6 6 , POR 2 6 , 4 0 ,
109 -c h r z e s t z o s t a ć odrodzonym do ż y -c i a w C h r y s t u s ie , p o d o b n ie ja k 46 n a g i r o z p o c z ą ł ż y c i e d o c z e s n e . Po w e j ś c iu do b a sen u z a n u r z a ł m ógł Am-s i ę w nim t r z y k r o t n i e , praw dopodobnie c z ę ś c io w o , g d y ż n ie
47 t e g o u c z y n ić c a ł k o w i c i e , bo b a se n b y ł g łę b o k i na 80 cm .
b roży z w r a c a ją c s i ę w sw ej k a t e c h e z i e do n e o f it ó w używ ał t e r minu " m e r s i s t i " , a n ie "mersus e s " , c o p o zw a la p r z y p u s z c z a ć ,
i ż o c h r z c z o n y sam z a n u r z a ł g ło w ę i w te n s p o s ó b c z y n n ie w s p ó ł- 48
d z i a ł a ł w a k c ie w ła sn e g o c h r z tu . I n n i u w a ż a ją , że katechum en w c h o d z ił do b a se n u z k ilk o m a s z a f a r z a m i, d iak onam i lu b k a p ła n a m i, k t ó r z y mu t o w a r z y s z y li w a k c ie c h r z tu św . w y le w a ją c na j e go g ło w ę wodę c h r z c i e l n ą , z a każdym razem w c z a s i e t r z y k r o t n e -
49
go w y zn an ia w ia r y . W "De s a c r a m e n tis " p o d a je B isk u p M e d io la nu l i t u r g i c z n y t e k s t w y zn a n ia w ia r y , w którym j e s t mowa o t r z y krotnym p y ta n iu b is k u p a i t r z y k r o t n e j o d p o w ie d z i n e o f i t y :
"Zapytano c i ę : 'Czy w ie r z y s z w Boga O jca w sz e c h m ogącego?' P o w ie d z ia łe ś : 'W ie r z ę ' i z a n u r z y łe ś
s i ę , t o zn a czy p o g rzeb a n o c i ę . Ponow nie z a p y t a no: 'Czy w ie r z y s z w Pana n a sz e g o J e z u s a C h ry stu s a i w J eg o k r z y ż ? ' P o w ie d z ia łe ś : 'W ie r z ę ' i z a
n u r z y łe ś s i ę . Z o s t a ł e ś w ięc ró w n ież w s p ó łp o g r z e - bany z C h rystu sem . A k t o razem z C hrystusem
z o s t a j e p o g r z e b a n y , razem z Nim z m a r tw y c h w sta je . Po ra z t r z e c i z a p y ta n o : 'Czy w ie r z y s z i w Ducha ś w ię t e g o ? ' P o w ie d z ia łe ś : 'W ie r z ę ' i z a n u r z y łe ś
s i ę po r a z t r z e c i , aby t r z y k r o t n e w y zn a n ie w ia ry u s u n ę ło w i e l o k r o t n i e w ż y c iu dotychczasow ym p o p e łn io n e g r z e c h y " 5 0 . Ambroży p r z y p is u j e w yzn an iu w ia ry w i e l k i e z n a c z e n ie . W "De s a o r a m e n tis " w y j a ś n ia z n a c z e n ie t r z y k r o t n e g o w y zn a n ia w ia 46 47 48 49 50 H. C a p r i o l i , B a tte s im o e c o n fe r m a z io n e , d z . c y t . , 4 7 -4 8 P or. E x p la n a tio P sa lm i 6 1 , 3 2 , CSEL 6 4 , 3 9 6 .
P o r . B. F i l a r s k a , P o c z ą t k i s z t u k i c h r z e ś c i j a ń s k i e j , Lu b l i n 198C, 2 6 3 .
P o r . De s a c r a m e n tis I I 7 , 2 0 , SCh 25 b i s , 8 4 - 3 6 ; p o r .J p r i o l i , B a tte s im o e c o n fe r m a z io n e , d z . c y t . , 4^; J . M. se n s^ La c o n c e l e h r a t i o n du cath ecu m en e dans 1 a c t e de
baptem e, "Gregorianum" 2 7 /1 9 4 4 / 4 1 7 - 4 4 3 .
Ca-Hans
so n
P o r . D. I l l e r t , D ie T aufe b e i A m brosius von M a ila n d , K ie ł 1962, 131 n.
110
-r y : n e o f i t a n i e p o w in ie n p o w -racać do dawnych g -rz e c h ó w . P i o t -r t r z y r a z y z a p a r ł s i ę C h r y s tu s a i t r z y ra z y w y zn ał s w o ją m i-
5 i
ł o ś ć do C h r y s tu s a . W yznanie w ia ry s ta n o w i t e ż w y ra ż e n ie w ia ry K o ś c io ła , u z n a n ie d o s k o n a łe j ró w n o ś c i O jc a , Syna i Ducha
ś w ię te g o o ra z ta je m n ic y k r z y ż a ^ ^ . P o d k r e ś l e n i e ta je m n ic y k rz y ż a s ta n o w i pewne p o d o b ie ń stw o z p o p rz e d n im b ło g o s ła w ie ń s tw e m ź r ó
d ł a c h r z c i e l n e g o . I s t n i e j e bowiem p o d o b ie ń s tw o t r e ś c i t r y n i t a r - n e j i c h r y s t o l o g i c z n e j o r a z to ż s a m o ś ć p o s łu g iw a n ia g ło s z ą c e g o te t a j e m n i c e , t o j e s t b is k u p a , k t ó r y zad aw ał p y t a n i a i p o ś w ię c a ł 53 K o ś c ió ł domaga s i ę od k a te c h u m e n a w y z n a n ia w ia ry i t ą d ro g ą p ro
w ad zi go aż do c h r z t u . W s e r c u a k t u c h r z t u n e o f i t a w y z n a je w ia r ę , co s ta n o w i t a k ż e u c z e s t n i c tw o k a n d y d a ta w a k c ie o h r z t u .
I I I . OBRZĄDY POCHRZCIELNE
W c z a s a c h Ambrożego i A u g u sty n a żywa b y ła św iadom ość j e d n o ś c i p r o c e s u i n i c j a c j i c h r z e ś c i j a ń s k i e j . Być ochrzczonym o zn a c z a ł o u c z e s t n i c z y ć w e u c h a r y s t i i i p rz e ż y w a ć w s p ó ln o tę k o ś c i e l
n ą . Do obrzędów p o c h r z c i e l n y c h n a l e ż a ł o : n a m a s z c z e n ie po c h r z c i e , um ycie nóg i n a ł o ż e n i e s z a t y .
l / N a m aszcz en ie po c h r z c i e
Z a ra z po z a n u r z e n iu i po p o tró jn y m w y z n a n iu w ia r y n e o f i t a z b l i ż a ł s i ę do k a p ła n a lu b b i s k u p a . W "De s a c r a m e n t i s " B isk u p Me d i o l a n u z a z n a c z a : "A w ięc z a n u r z y ł e ś s i ę / m e r s i s t i / i p o d s z e d łe ś / v e n i s t i / do k a p ła n a " / a d s a c e r d o t e m / . W "De m y s t e r i i s " z a ś czy
tam y: "Potem p o d s z e d łe ś do b is k u p a " / p o s t h a e c u t i ą u e a d s c e n d i s t i ad s a c e r d o te m / 55 C zasow nik " a d s c e n d i s t i " nasuw a m yśl w y jś c ia
51 52 53 54 55 P o r . De s a c r a m e n t is I I 7 , 2 1 , SCh 25 b i s , 8 6 . P o r . De m y s t e r i i s 5 , 28, SCh 25 b i s , 170. P o r . De m y s t e r i i s 3 , 8 , SCh 25 b i s , 158. De s a c r a m e n t i s I I 7 , 2 4 , SCh 25 b i s , 8 8 , POK 2 6 , De m y s t e r i i s 6, 2 9 , SCh 25 b i s , 172, POK 2 6 , 4 2 . 65
ł l l
-n e o f i t y z b a s e -n u c h r z c i e l -n e g o , p r z e j ś c i e -n a d ru g ą s t r o -n ę , g d z ie s t a ł b i s k u p , k t ó r y m ia ł go n a m a ś c ić . P rz e d e w s z y s tk im je d n a k wy
r a ż e n i e t o m ia ło z n a c z e n ie duchow e: w stę p o w a n ie n e o f i t y ku p e ł n i i n i c j a c j i c h r z e ś c i j a ń s k i e j . B isk u p trz y m a w r ę k u krzyżm o /A m bro ży nazywa j e "m y ro n " / w c z e ś n ie j p o b ło g o s ła w io n e i n a m a sz c z a nim n e o f i t ę . N a m a sz c z e n ie , j a k s i ę z d a j e , p o l e g a ł o n a w y la n iu n a g r o madzonego w z a g ł ę b i e n i u d ł o n i k rzy żm a n a g łow ę n e o f i t y . W ydaje
56 s i ę , że t a k i b y ł zw yczaj z a c h o d n i aż do V w ieku .
W "De s a c r a m e n t i s " p o d a je Ambroży naw et fo rm u łę l i t u r g i c z n ą o b rz ę d u n a m a s z c z e n ia po c h r z c i e : "Bóg O jc ie c w szechm ogący, k tó r y c i ę o d r o d z i ł z wody i Ducha i d a ro w a ł c i g r z e c h y , On ró w - 57 n i e ż n am aszcza c i ę na ż y c ie w ie c z n e " . Zw rot "n a ż y c ie w ie c z ne" ro z p o w sz e c h n io n y w p ie r w o tn y c h fo rm u ła c h l i t u r g i c z n y c h , o z n a c z a n i e t y l k o z b a w ie n ie o s t a t ne a l e t a k ż e - j a k u św. J a na - o b e c n e , u r z e c z y w is tn io n e z a p o ś re d n ic tw e m o d r o d z e n ia p r z e z 58 c h r z e s t . B iskup M e d io la n u u to ż s a m ia w ięc te m a t ż y c i a w ie c z n e g o z tem atem w ia r y , k t ó r ą n a le ż y wyznawać i zachowywać n i e n a r u s z o
n ą w o b l i c z u w s z e lk ic h pokus h e r e z j i ^ ^ . W y ja ś n ia ró w n ie ż z n a c z e n ie n a m a s z c z e n ia po c h r z c i e św . j a k o o b rz ę d u p e łn e g o w łą c z e n ia
a lb o p r z y w r ó c e n ia n e o f i t y C h ry s tu s o w i w K o ś c i e l e . Po c h r z c i e n e o f i t a " a d s c e n d i t " w k ie r u n k u b is k u p a po t o , ażeb y n a m a ś c ił mu g ł o wę, i aby c a ł a d z i a ł a l n o ś ć je g o zmysłów duchow ych b y ł a z a k o r z e n i o n a w C h r y s t u s i e ja k o g ło w ie K o ś c io ła . Ambroży in s p iro w a n y p r z e z
m yśl k s i ę g i " P i e ś n i nad p i e ś n i a m i " / i , 2 / n a w ią z u je w n a m a sz c z e n iu po c h r z c i e do sym bolu i m i e n i a C h r y s tu s a : " O le j w ylany j e s t
twoim im ie n ie m " . Im ię C h r y s tu s a p o z o s ta w a ło p r z e d W c ie le n ie m
z a m k n ię te w d u s z a c h n a ro d u ż y d o w sk ie g o , ja k woń w n a c z y n iu . D z ię k i W c ie le n iu i im ię C h r y s tu s a o b j ę ł o w s z y s t k i e s t w o r z e n i a i d o - z n a je c z c i w całym ś w ie c ie 6 i 57 58 59 60 61 P o r . T e r t u l l i a n u s , De b a p tis m o 7 , CCL 1, 282; C y p r ia n u s , E p i s t o ł a 7 0 , 2 , CSEL 3 , 768; T r a d i t i o H i p p o l y t i 2 1 , SCh 11, B a s i l i u s , De S p i r l t u S a n c to 2 7 , 6 6 , PG 3 2 , 187. De s a c r a m e n tis I I 7 , 2 4 , SCh 25 b i s , 8 8 , POK 2 6 , 65 P o r . U. C a p r i o l i , B a tte s im o e c o n fe rm a z io n e , d z . c y t P o r . De s a c r a m e n t is I I 7 , 2 4 , SCh 25 b i s , 8 8 . De m y s t e r i i s 6 , 2 9 , SCh 25 b i s , 172, POK 2 6 , 4 2 . P o r . De S p i r i t u S a n c to I 8 , 9 4 -9 6 , PL 16, 7 5 6 -7 5 7 .
- 112
Biskup M ediolanu d o s t r z e g a t e ż w t e j sy m b o lic e K o ś c i ó ł ,
k tó r y j e s t o b lu b ie n ic ą wspomnianą j u ż w " P ie ś n i nad p ie ś n ia m i" , że z n ie r z ą d n ic y , w yd ającej p r z e z swe g rze ch y z ł ą woń, z o s t a ł a p o c ią g n ię t a p r z e z woń im ie n ia J e z u s a do ta je m n ic y C h r y stu sa .
Wonią im ie n ia J e z u sa C h ry stu sa j e s t w ia r a K o ś c io ła , k tó r a wy- p e ł n i a dom Pana . N e o f i c i s ą p o c ią g n ię c i w on ią im ie n ia Chrystu s a , k tó r a u n o si s i ę z Jego zm artw ych w stan ia. W "De m y s t e r iis "
n a w ią zu je Ambroży do s y m b o lik i o b lu b ie n ic y z " P ie ś n i nad p i e śn ia m i" , w "De sa c r a m e n tis" z a ś do e u c h a r y s t i i , ku k t ó r e j k i e rowane j e s t n a m a szczen ie po c h r z c i e .
2 / Umycie nóg
W "De sa c r a m e n tis" św . Ambrożego czytam y:
"W yszedłeś z sadzaw ki c h r z c ie ln e j / a s c e n d i s t i de
f o n t e / . Co n a s t ą p i ł o d a l e j . W y słu c h a łe ś c z y t a n ia . Potem b isk u p - c h o c ia ż r o b ią t o r ó w n ie ż k a p ła n i, a l e za cz y n a obrzęd b isk u p - potem t o n ajw yższy
k a p ła n , powtarzam , mając podw iązane s z a t y , umył c i n o g i. Jaka w tym tkw i ta je m n ic a ? S ł y s z a ł e ś
p r z e c i e ż , że gdy Pan umył sto p y innym uczniom / p o r . J 13, 4 - 1 1 / p o d sz e d ł do P io tr a " § 4 / . . . /
W przytoczonym fra g m en cie powraca znane j u ż w zw iązku z namasz czen iem po c h r z c i e , w y r a ż e n ie " a s c e n d i s t i " . Wzmianka o umywaniu nóg uczniom p r z e z J e z u sa w c z a s i e O s t a t n ie j W ieczerzy o d n o si s i ę do c z y t a n ia l i t u r g i c z n e g o te g o d n ia . Perykopa Jana o obmyciu nóg s t a n o w iła c z ę s c "ordo l e c t i o n u c h n ie n ie d l a sw o ic h k a te c h e z m M i- , z c z e g o Ambroży c z e r p a ł n a t - is t a g o g ic z n y c h . W "De m y s te r iis " n ie omawia w y ra źn ie o b r z ę d u , a l e k ł a d z i e j e d y n ie n a c is k na je g o aa z n a c z e n ie . W "De sa c r a m e n tis" n a to m ia st b r o n i s ł u s z n o ś c i te g o
obrzędu wobec K o ś c io ła r z y m sk ie g o , gd yż Rzym n i e m ia ł te g o zwycza j u . C hociaż Biskup M ediolanu p r a g n ą ł d o sto so w a ć s i ę we w szystkim
62 63 P o r. P o r. 187, E x p o s it io in psalmum 1 1 8 , 1 , 5 , PL 15, 1 2 0 i- 1 2 0 2 . E jc p o sitio B v a n g e lii secundum Lucam VI 3 4 , CCL 14, PSP 16, 2 2 3 . 64 De s a c r a m e n tis I I I 1, 4 , SCh 25 b i s , 9 2 , POK 2 6 , 6 7 . P o r. H. C a p r i o l i , B a tte sim o e c o n fe r m a z io n e , F. P e t i t , Sur l e s c a t e c h e s e s p o s tb a p tis m a le s RBen 6 8 /1 9 5 8 / 2 6 2 -2 6 5 . d z . c y t . , 67; de S . Ambroi 66 P or. De m y s t e r i i s R. 3 1 -3 3 , SCh 25 b i s , 1 7 2 -1 7 4 . 186-65
113
-do l i t u r g i i r z y m s k i e j , t o je d n a k c h c i a ł t e ż zachow ać o d r ę b n o ś c i
sw o jeg o K o ś c i o ł a , a s k ł o n i ł y go do te g o dwa motywy: s a k r a m e n ta l 68
ny i m o ra ln y . B isk u p p o s łu s z n y n ak azo w i C h r y s tu s a i a p o s to łó w m yje n o g i , d o k o n u ją c g e s t u o c z y s z c z e n ia in n y c h i s i e b i e sam eg o .
0 m yciu nóg mówi s i ę t u w k o n t e k ś c i e h e r e z j i , d z i ę k i czemu ob r z ę d t e n n a b i e r a z n a c z e n i a p o s z u k iw a n ia p raw d ziw e j w ia ry i u n i k a n i a h e r e z j i : obm ycie s t ó p p rz e z b is k u p a o z n a c z a p r z y j ę c i e w ia
ry a p o s to łó w , a o d r z u c e n ie h e r e z j i i w ła sn y c h g rz e c h ó w . W "De s a - c r a m e n tis " i w "De m y s t e r i i s " Ambroży w y ja ś n ia t e n o b rz ę d i b r o
n i go p r z e d k r y ty k u ją c y m i: um ycie s t ó p j e s t n ie t y l k o wyrazem g o ś c i n n o ś c i i p o k o ry , a l e s ta n o w i t a k ż e o b rz ę d o c z y s z c z e n ia i u ś w ię c e n ia , i d l a t e g o j e g o o b e c n o ść j e s t u s p r a w ie d liw io n a po c h r z c i e św . a p r z e d e u c h a r y s t i ą . O brzęd t e n u z u p e ł n i a o c z y s z c z e n ie c h r z c i e l n e : c h r z e s t o c z y s z c z a z grzechów w ła s n y c h , n a t o m ia s t obmywanie s t ó p j e s t z w ią z a n e z "p o d stęp em d ia b e ls k im " / s u b p l a n - t a t i o d i a b o l i / , r z e c z y w i s t o ś c i ą , k t ó r a n i e j e s t g rz e c h e m , a l e
p ro w a d z i do g r z e c h u , z a g r a ż a j ą c sto p o m stan o w iący m p o d staw ę 6 9 c h r z e ś c i j a ń s k i e g o d z i a ł a n i a . O brzęd obm ycia nóg p ro w a d z i n e o f i t ę do e u c h a r y s t i i i j e s t czymś odrębnym od c h r z t u , s p e ł n i a j ą c r o l ę l e k a r s t w a d l a n e o f i t y , a ż e b y n ie w p ad ł w g r z e c h , p r z e d e w sz y stk im w g r z e c h h e r e z j i i w pokusy p rz e c iw w i e r z e . N a d a ją c tem u o b rz ę d o w i i n t e r p r e t a c j ę s a k r a m e n ta ln ą , Ambroży n i e o d r z u c a ł m o r a ln e j: s k ł a n i a on c h r z e ś c i j a n i n a do 70 n a ś la d o w a n ia m i ł o ś c i C h r y s tu s a , s ł u g i p o k o ry . N e o f i t a w c h r z c i e z o s t a ł o c z y sz c z o n y z g rz e c h ó w , n a m a sz c z e n ie z a ś u m o c n iło go p r z e ciwko pokusom z a g r a ż a ją c y m s t a ł o ś c i , m i ł o ś c i i w i e r z e . W um yciu s tó p o trz y m u je z a c h ę t ę do m i ł o ś c i C h r y s tu s a . D usza p r z e z w ia r ę i m iło ś ć w z n o si s i ę do d o s k o n a łe j j e d n o ś c i z C h ry stu se m w e u
c h a r y s t i i . 67 P o r . De s a c r a m e n t i s I I I i , 5 , SCh 25 b i s , 9 4 . 68 8 /1 9 7 2 / 743 Lucam VI 65 77; 68. 69 P o r . B. B o t t i n g , F u ssw a sc h u n g , RAC s i u s , E x p o s i t i o N v a n g e lii sccundum 1 9 6 -1 9 8 , PSP 16, 2 3 3 -2 3 5 . P o r . De s a c r a m e n t i s I I I 1, 7 , SCh 25 b i s , 9 4 -9 6 , De m y s t e r i i s 6, 3 2 , SCh 25 b i s , 172. Ambro- CCL 14. 70 Tamże; De m y s t e r i i s 6 , 3 3 , SCh 25 b i s , i7 4 .
114
-3 / N a ło ż e n ie s z a t y
Po obm yciu s t ó p n e o f i c i o trz y m y w a li b i a ł e s z a t y , co b y ło 71
r a d o ś c i ą c a łe g o K o ś c i o ł a , k t ó r y g r o m a d z ił s i ę w okół n i c h .
W "De m y s t e r i i s " św . Ambroży w y j a ś n i a t o w ażne w y d a r z e n ie c z e r p i ą c n a t c h n i e n i e z te k s tó w b i b l i j n y c h , z w ła s z c z a z " P i e ś n i nad
72
p i e ś n i a m i " . Z a sa d n ic z y m tem atem t e j k s i ę g i w ed łu g n ie g o j e s t w z n o s z e n ie s i ę d u szy do d o s k o n a łe g o s p o t k a n i a z Panem w K o ś c ie
l e . W y ró ż n ia p rz y tym dwa u n i e s i e n i a d u s z y : a s c e ty c z n o -d u c h o w e
i o b r z ę d o w o - s a k r a ia e n ta ln e , obydwa je d n a k s ą ze s o b ą g łę b o k o p o - 73
w ią z a n e w z w ią z k u z n a m a sz c z e n ie m i p r z y o d z ia n ie m n e o f itó w .
Obmycie s ta n o w i p u n k t w y j ś c i a w z n o s z e n ia s i ę na s p o t k a n i e z Chry- 74 s tu s e m , n a k t ó r e d u s z a w in n a p r z y o d z i a ć s i ę w p i ę k n ą s z a t ę , ' 5 c z y l i d o k o n a ć n a w r ó c e n ia m o r a l n o - a s c e t y c z n e g o ' . N a w ią z u ją c do te k s tó w k s i ę g i " P i e ś n i n ad p i e ś n i a m i " w i d z i a ł , w g r u p i e n e o fitó w
o d z ia n y c h w b i a ł e s z a t y , o w c z a r n ię , k t ó r a i d z i e w z d łu ż r z e k i szu - 76 k a j ą c pokarm u . N a to m ia s t w "K o m e n ta rz u do P salm u 1 1 8 " , k t ó r y c z a s o w o w y p rz e d z a "De m y s t e r i i s " , p rz y p o m in a t y p o l o g i ę k s i ę g i " P i e ś n i n ad p i e ś n i a m i " i w y j a ś n i a , i ż o w c z a r n ia , k t ó r a o p u s z c z a r z e k ę i p o d p rz e w o d n ic tw e m p a s t e r z y u d a j a s i ę na w y so k ie g ó r y , g d z i e z n a j d u j e s i ę dużo p o k a rm u , j e s t w o ln a od n i e b e z p i e c z e ń s t w , z w i e r z ę t a z a ś w ię k s z e z m a c ie r z y ń s k ą t r o s k l i w o ś c i ą d o s t a r c z a j ą pokarm u małym z t e j o w c z a r n i. O w c z a rn ia t a , o p u s z c z a j ą c a z b o c z a r z e k i i s z u k a j ą c a pokarm u w g ó r a c h , j e s t sym bolem K o ś c i o ł a , k tó ry razem z n e o f i t a m i z w ra c a s i ę k u p ra w d z iw e j w ie r z e i i d z i e n a spo- 77 t k a n i e z C h ry s tu s e m . C ały w ię c o b r z ę d , n i e t y l k o p r z y w d z ia n ie n e o f itó w w b i a ł e s z a t y , a l e i s c e n a p r z e j ś c i a n e o f i tó w od ź r ó d ła c h r z c i e l n e g o do u c z t y e u c h a r y s t y c z n e j , n a b i e r a z n a c z e n i a w znosze n i a s i ę k u C h ry s tu s o w i w K o ś c i e l e , o z n a c z a p r z y j ę c i e n a u k i C hry-71 72 73 74 75 76 77 P o r . De s a c r a m e n t i s I I I 1 , 5 - 6 , SCh 25 b i s , 9 4 . P o r . De m y s t e r i i s 7 , 3 4 - 4 0 , SCh 25 b i s , 1 7 4 -1 7 S . Tam że, 6 , 29 i 7 , 3 5 - 3 8 , SCh 25 b i s , 172 1 1 7 4 -1 7 6 . Tam że, 7 , 3 4 - 3 5 . 3 7 , SCh 25 b i s , 1 7 4 -1 7 6 . Tam że, 7 , 3 8 , SCh 25 b i s , 176. Tam że. P o r . E x p o s i t i o i n Psalmum 1 1 8 , 1 6 , 2 1 - 2 2 , PL 15, 1 4 3 1 -1 4 3 2 ; De m y s t e r i i s 7 , 3 8 , SCh 26 b i s , 1 7 6 .
- 115
s t u s a , p rz e k a z y w a n e j w J e g o K o ś c i e l e o r a z d o s k o n a le n ie s i ę d z i ę k i innym b ra c io m w w i e r z e . W t r a k t a c i e "De I s a a c v e l a n i m a " , będącym n a jp ra w d o p o d o b n ie j 78 , r e z u l t a t e m p a s c h a ln e g o n a u c z a n i a , p rzep o jo n y m ró w n ie ż i n t e r p r e t a c j ą " P i e ś n i nad p i e ś n i a m i " , Ambroży n a w ią z u je do o b ra z u t r z o d y w o d n i e s i e n i u do K o ś c i o ł a , k t ó r y p r z y jm u je do swego ł o n a nowoo c h rz c z o n y c h i n o s i i c h w s o b i e aż do d o s k o n a łe g o s p o t k a n i a
z Panem n a u c z c i e e u c h a r y s t y c z n e j . K o ś c ió ł j e s t dobrym p a s t ę - rzem powołanym do p e łn e g o j e d n o c z e n i a z C h ry stu se m , t r o s z c z ą
cym s i ę o b r a c i w w i e r z e , w s p ie r a ją c y m zm ęczonych, p o sz u k u ją c y m z a b łą k a n y c h , karm iącym z g ł o d n i a ł y c h i z b liż a ją c y m w s z y s tk ic h do N ieg o . G łęboka w ię ź łą c z y g ru p ę n e o f itó w ze w s p ó ln o tą d ą ż ą c ą do
79 z je d n o c z e n ia z C h ry stu se m .
Z ło ż o n o ś ć obrzędów po c h r z c i e p r z e d s t a w i a Ambroży ja k o r o z wój ł a s k i c h r z t u , p r z e d e w s z y s tk im w ia r y i j e d n o ś c i k o ś c i e l n e j k o n ie c z n e j do p e łn e g o z j e d n o c z e n i a z C h ry stu se m w e u c h a r y s t i i . O brzędy t e u k a z u ją e ta p y ż y c i a c h r z e ś c i j a ń s k i e g o u k ie ru n k o w a n e ku p o s z u k iw a n iu C h r y s tu s a w K o ś c i e l e . W sk azu ją one ró w n ie ż n a p o tr z e b ę k a te c h e z y po c h r z c i e d l a p e łn e g o w ta je m n ic z e n ia w k u l t duchowy /n a m a s z c z e n ie po c h r z c i e / , z a p o b i e ż e n ia p r z e d rozłam em w K o ś c ie le /u m y c ie n ó g / , p o g ł ę b i e n i a s o l i d a r n o ś c i z b ra ć m i i p o mocy b ra c io m w w ie r z e na d ro d ze k u C h ry s tu s o w i / n a ł o ż e n i e s z a t / . M e d io la ń s k a l i t u r g i a i n i c j a c j i c h r z e ś c i j a ń s k i e j s k ł a d a ł a s i ę w ięc z ró ż n y c h o b rzęd ó w , a k ażd y z n ic h b y ł b o g a ty w s z c z e gółowe z n a c z e n i a . D o s tr z e g a s i ę w n ic h p r z e d e w s z y s tk im je d n o ś ć l i t u r g i c z n ą i k o ś c i e l n ą sakram entów i n i c j a c j i c h r z e ś c i j a ń s k i e j :
c h r z t u i b ie rz m o w a n ia . Y/skutek je d n a k napływ u mas do c h r z e ś c i j a ń s tw a , c o r a z t r u d n i e j b y ło o b is k u p a , k t ó r y by p r z e w o d n ic z y ł i n i - o j a c j i c h r z e ś c i j a ń s k i e j . P o w s ta ł wówczas p ro b le m : czy p rzew o d
n ic tw o w l i t u r g i i i n i c j a c j i p o z o s ta w ić w c a ł o ś c i k a p ła n o w i, z a chow ując w t e n s p o s ó b je d n o ś ć c e l e b r a c j i c h r z t u i b ie rz m o w a n ia , czy t e ż z a s t r z e c d l a b is k u p a o b rz ę d b ie rz m o w a n ia , p r z e z co w y ra ż a 78 P o r . P . L i b e r a , Y istęp d o p r z e k ł a d u "Dc I s a a c v e l a n i m a " , PSP 3 5 / 2 , 1 2 3 . P o r . De I s a a c v e l a n im a 5 , i 5 5 3 - 5 6 0 , t ł u m . P . L i b e r a 4 4 - 4 8 i 8 , PSP 3 5 / 2 , 6 5 - 7 9 , PL 1 4 , 5 4 3 - 5 4 5 1 4 8 - 1 5 1 i 1 6 2 - 1 7 2 .
116
S ię w ięź o c h rz c z o n e g o z K o śc io łe m lo k a ln y m , a l e r o z d z i e l a s i ę te dwa s a k ra m e n ty . L i t u r g i a m e d io la ń s k a n i e z n a ł a ty c h problem ów .
P r a k ty k a c h r z t u u d z ie la n e g o w w iek u d o ro s ły m p o z w a la ła w y ra z ić o b ie t e w a r t o ś c i . J e d n o ś ć l i t u r g i i n i e o z n a c z a ł a je d n a k j e d n o l i
t o ś c i o b rzęd ó w . N ad al b y ła zachow ana j e d n o ś ć w w i e l o ś c i . L i t u r g i a m ia ła p o t r ó j n ą s t r u k t u r ę i k o l e j n o ś ć e ta p ó w .
C e n tra ln y m tem atem t e o l o g i c z n e j r e f l e k s j i św . Ambrożego j e s t ś m ie rć i z m a rtw y c h w s ta n ie . J e g o t e k s t y , mówiące o c h r z c i e , można zgrupow ać w okół t a k i c h w y ra ż e ń , j a k : " la v a c r u m " , " l a v a r e " i "ab-
80
l u t i o " , " a b l u e r e " . Po p rz y p o m n ie n iu n e o f i c i e je g o w e j ś c i a do ź r ó d ł a c h r z c i e l n e g o , s t a w i a on p y t a n i e : "Czym j e s t c h r z e s t ? "
i w y ja ś n ia u w z g lę d n ia ją c w sw ej m e to d z ie n a u c z a n ia pewne ty p o lo g i e i t e k s t y b i b l i j n e . Z n a c z e n ie z a n u r z e n i a w w o d zie o b j a ś n i a
Ambroży w k o n t e k ś c i e te m a tu : p o w ró t c z ło w ie k a g r z e s z n e g o poprzez c h r z e s t do s t a n u s t w o r z e n i a . Bóg bowiem n i e s tw o r z y ł c z ło w ie k a
d l a ś m i e r c i , a l e z c h w i l ą , gdy c z ło w ie k p o p e ł n i ł g r z e c h , s p r a
w i ł , że ś m ie rć w e s z ła n a ś w i a t i p o ł o ż y ł a k r e s g r z e c h o w i. D la te go k a ż d a ś m ie r ć o d b ie r a m o ż liw o ść p o p e ł n i e n i a g r z e c h u . Ś m ierć
z a ś C h r y s tu s a z w y c ię ż y ła g r z e c h , a Je g o z m a rtw y c h w s ta n ie p r z y w r ó c iło c z ło w ie k o w i u tr a c o n y d a r ż y c i a . Ten zbaw czy zam y sł Boży
u r z e c z y w i s t n i a s i ę w każdym c h r z c i e , a m ia n o w ic ie s p r a w ia , że c z ło w ie k , c h o c ia ż żywy, u m ie r a , a ż y ją c z m a rtw y c h w s ta je :
"Co to z n a c z y : żywy? To m ia n o w ic ie , że j e g o c i a ł o ż y je w c h w i l i , gdy p o d c h o d z i do s a d z a w k i c h r z c i e l n e j i w n i e j s i ę z a n u r z a . A w oda, c z y ż ona n i e
p o c h o d z i w ła ś n ie z z ie m i? S p e ł n i a s i ę w ięc wyrok
n i e b a , a l e b e z ś m ie r t e l n e g o o d r ę t w i e n i a . P r z e z t o , że z a n u r z a s z s i ę , wykonany z o s t a j e w y ro k : ' J e s t e ś z ie m ią i do z ie m i p ó j d z i e s z ' /R d z 3 , i 9 / . Z c h w ilą z a ś je g o s p e ł n i e n i a s i ę może z a c z ą ć o d d z ia ły w a ć P o r . De m y s t e r i i s 7 , 4 1 , SCh 25 b i s , 178; A p o lo g ia p r o p h e ta e D avid I 12, 5 9 , CSEL 3 2 / 2 , 340; De s a c r a m e n t i s I 16, SCh 26 b i s , 68; De p a t r i a r c h i s 10, 4 4 -4 5 , CSEL 3 2 / 2 , i4 9 ; E x p o s itio E v a n g e l i i secundum Lucam I I 83 i IV 5 , CCL 14, 67 i 107. P o r . De s a c r a m e n t is I I 6, 1 6 , SCh 25 b i s ,
- 117
b ło g o s ła w io n e le k a r s tw o n i e b i e s k i e . A w ięc woda
p o c h o d z i z z ie m i . . . woda ma w ła ś c iw o ś c i obm yw ania D la te g o sad zaw k a c h r z c i e l n a j e s t ja k b y m ie jsc e m
p o g rz e b u / I d e o fo n s q u a s i s e p u l t u r a / " ° 2 .
W całym tym rozum ow aniu o p arty m n a p r z e s ł a n k a c h b i b l i j n y c h i p a t r y s t y c z n y c h T e o lo g z M e d io la n u u k a z u je p a r a l e l i z m m iędzy
ś m i e r c i ą i zm artw y ch w stan iem C h r y s tu s a a z a n u rz e n ie m n e o f i t y
w w o d zie /= ś m i e r ć / i j e g o w y jśc ie m z wody /= z m a r tw y c h w s ta n ie /. Temat t e n p o g ł ę b i a w "De s a c r a m e n t i s " i w y ja ś n ia go w ś w i e t l e
83
s z ó s te g o r o z d z i a ł u l i s t u św. P aw ła do R zym ian . Na p ł a s z c z y ź n i e d u ch o w o -m o raln ej n a s t ę p u j e u p o d o b n ie n ie n e o f i t y do C h r y s tu s a : u k rz y ż o w a n ie d l a ś w i a t a , ś m ie rć i p o g r z e b a n ie d l a g r z e c h u , z m a rtw y c h w sta n ie d l a ż y c ia w ł a s c e . W ta k im u j ę c i u ś m ie rć
i z m a rtw y c h w sta n ie C h r y s tu s a n a b i e r a s z e r s z e g o z n a c z e n i a , o b e j m uje zarów no d z i a ł a n i e obrzędów s a k ra m e n tu c h r z t u , j a k i d z i a -
84
ł a n i e o t y p i e ascety czn o -d u ch o w y m . N e o f i t a u m ie r a ją c w raz z C h ry stu se m w c h r z c i e , u m arł r a z n a z a w sz e , i n i e p o w in ien ^
85 ponow nie u m ie ra ć p r z e z p o w ró t do dawnych sw o ic h p rz y z w y c z a je ń . P rz e z c h r z e s t l u d z i e u m ie r a ją d l a dawnych swych g rzech ó w i u c z y ń ków n ie p ra w y c h , aby zm artw y ch w stać w ż y c iu i o b y c z a ja c h s p r a w ie d liw y c h . Z n a c z e n ie zatem c h r z t u p r z e k r a c z a samo " o c z y s z c z e n ie
z g rz e c h ó w " , bo s ta n o w i u c z e s tn ic tw o w ś m i e r c i i w zm artw y ch w s ta n iu C h r y s tu s a , co Ambroży u z n a je z a f a k t s a k r a m e n ta ln y i p ro c e s d u c h o w o -a s c e ty c z n y ro z w o ju c n ó t ż y c i a c h r z e ś c i j a ń s k i e g o . W c h r z c i e n a s t ę p u j e p raw d ziw e " w z n o sz e n ie s i ę d u s z y " , t o z n ac zy z g o d n ie z ję z y k ie m i k u l t u r ą ta m ty c h czasów - c z ło w ie k a k u C h ry s t u s o w i . Myśl t a j e s t g łó w n ą i d e ą w s z y s tk ic h p o u c z e ń B is k u p a Me d io la n u p rz e k a z y w a n y c h n e o f ito m . P o j ę c i e " w z n o s z e n ia s i ę d u s z y " p r e c y z u j e p r z e z p o j ę c i e d o s k o n a l e n i a i ś w ia d e c tw a . C h r z e ś c i j a n i n z je d n o c z o n y z C h ry stu se m s t a l e w z r a s t a i d o jr z e w a w swoim p ie lg rz y m o w a n iu o ra z ż y je j u ż t y l k o ży ciem K o ś c i o ł a , p o le g a ją c y m n a m i ł o ś c i i g o r l i w o ś c i a p o s t o l s k i e j o in n y c h .
K s. A u g u sty n Eckmann - L u b lin
82 83 84 P o r . De s a c r a m e n t i s I I 6 , 19, SCh 25 b i s , 8 4 , POK 2 6 . 6 4 . P o r . ta m ż e , I I 7 , 2 3 , SCh 25 b i s , 8 6 . P o r . H. C a p r i o l i , B a tte s im o e c o n f e r m a z io n e , d z . c y t . , 55;
E. D assm ann, D le F rO m m igkeit d e s K i r c h e n v a t e r s A m b ro siu s vo M a ila n d , M O nster 1965.
P o r . E x p o s i t i o i n Psalmum 118, 18, 2 2 , PL 15, 1460. 85
118
LITURGY AND THLOLOGY OF ST. AUGUSTINE'S BAPTISM IN MILAN /S u m m ary /
The l i t u r g y o f b a p tis m p e r f o r m e d by S t . A m brose c o n s i s t e d o f t h r e e p a r t s : p r e b a p t i s m a l , b a p t i s m a l an d p o s t b a p t i s m a l r i t e s . The p r e b a p t i s m a l r i t e s i n c l u d e d t h e r i t e s o f th e o p e n in g /m y - s t e r i a a p e r t i o n i s / , p r e b a p t i s m a l u n c t i o n an d re n o u n c e m e n t o f S a t a n . The r i t e s o f th e o p e n in g c o n s i s t e d o f t h e c a t e c h e t i c p a r t / t r a d i t i o s y m b o li, a p e r t i o n a r iu m , a p e r t i o a u r i u m / and e x o r c i s m s . Some o f th e r i t e s w e re c o n s t i t u t e d by t h e s o - c a l l e d " s c r u t a m i n a " . On t h e f o u r t h S unday o f L e n t c a te c h u m e n u t t e r e d a l o u d , b e f o r e t h e i r co m m u n ity , t h e s o - c a l l e d " r e t u r n o f a sym b o l " / r e d d i t i o s y m b o l i / . The r i t e s o f b a p tis m c o n s i s t e d o f two b a s i e p a r t s : t h e c o n s e c r a t i o n o f t h e s p r i n g and t h e w ash and
s u b m e r s io n o f t h e n e o p h y te . The p o s t b a p t i s m a l r i t e s i n c l u d e d : t h e u n c t i o n a f t e r b a p tis m , w a s h in g th e f e e t and c l o t h i n g i n
a g a r m e n t.
The l e a d i n g s u b j e c t o f S t . Am brose s t h e o l o g i c a l r e f l e c - t i o n s was d e a t h and R e s u r r e c t i o n . The s i g n i f i c a n c e o f b a p tis m e x c e e d s p u r e a b s o l u t i o n fro m s i n , a s i t a l s o c o n s t i t u t e s th e p a r t i c i p a t i o n i n t h e d e a t h and r e s u r r e c t i o n o f C h r i s t , w h ich
S t . Ambrose a c c e p t s t o be a s a c r a m e n t a l f a c t and a s p i r i t u a l l y a s c e t i c p r o c e s s o f d e v e l o p i n g t h e C h r i s t i a n l i f e v i r t u e s . He
p r e s e n t s t h e c o m p le x ity o f p o s t b a p t i s m a l r i t e s a s t h e d e v e lo p -
m ent o f t h e G race o f B a p tis m , f i r s t o f a l l t h a t o f t h e f a i t h and t h e u n i t y o f t h e C h u rc h , w h ic h i s n e c e s s a r y f o r a c o m p le te u n io n w l t h C h r i s t i n E u c i i a r i s t . On th e n i g h t 2 4 / 2 5 t h o f A p r i l , 3 8 7 ,
A d e o d a t and A l i p i u s w ere b a p t i z e d by S t . Am brose t o g e t h e r w ith
S t . A u g u s t i n e . The l a t t e r b is h o p o f llip p o R e g iu s w r o te a b o u t h is b a p tis m : "We w ere b a p t i z e d and th e a n x i e t y f o r th e p a s t l i f e
![[2012/Nr 3] Ocena zawartości chlorowodorku chininy w napojach bezalkoholowych typu tonik]()