View of The attitude of Saint Ambrose in his "De Nabuthae" toward property and alms

"Vox Patrum" 6/1986/ z. 11

STOSUNEK ŚW. AMBROŻEGO

W „DE NABUTHAE" DO WŁASNOŚCI I JAŁMUŻNY

Z uwagi na klasyczne wykształcenie i pewne zdolności kraso­ mówcze, jak też nagłe powołanie na stolicę biskupią, był Ambroży w kwestiach teologicznych - praktycznie biorąc - samoukiem, ale co godne podkreślenia wyjątkowo chłonnym i zdolnym do ich szybkiego przyswojenia. Stąd jego umoralniające nauki w kazaniach cechuje początkowo świecki duch jak i forma, i dopiero w miarę czasu pod wpływem lektur nabierają one chrześcijańskiego charakteru.

Już w "De officiis" św. Ambroży uznawał Pismo święte za jedy­ ne źródło swojej znajomości woli Bożej, ale i zarazem źródło wie­ dzy o człowieku i obowiązkach wobec Innych ludzi, gdyż w jego prze­ konaniu zawiera ono słowa samego Boga, spisane przez ludzi natchnio­ nych Duchem świętym. Z podobnym sformułowaniem spotykamy się w "De Nabuthae", gdzie zachęcając ludzi bogatych do wysprzedanla majątku 1 zdobycia w ten sposób Królestwa Bożego, odwołuje się do nauki Ewangelii jako jedynej zawierającej słowa prawdy^. Warto tu

przy-1 Por. J. Czuj, św. Ambroży w świetle swoich listów, Warszawa 1939, 10; M. Simon, Cywilizacja wczesnego chrześcijaństwa, Warszawa 1981^, 317-318.

2 De officiis 1 32, 165, PL 16, 76, tłum. K. Abgarowicz /Św. Am­ broży z Mediolanu, Obowiązki duchownych. Warszawa 1967/, 78; De flde IV 1, 2—3 i IV 2, 26, PL 16, 643 i 647, tłum. J. Boga— szewlcz /Św. Ambroży z Mediolanu, 0 wierze, Warszawa 1970/, 117 *.121-i22; De Nabuthae 14, 58, PL 14, 750, tłum. M. Kozera /Święty Ambroży, Historia Nabota, Sandomierz 1985/, 62-63.

556

p om n ieć, i ż p od ob n ie ja k in n i O jcow ie K o ś c io ł a , ta k i Ambroży n i e ­ mal n ig d y n i e c y t u j e B i b l i i d o s ło w n ie , l e c z p r z y t a c z a j ą c t e k s t z p a m ię c i, s t r e s z c z a c z ę s t o od p ow ied n i u s t ę p , by d o sto so w a ć go do t r e ś c i w y g ła sz a n e g o kazania*^.

Punktem w y j ś c i a d l a j e g o rozw ażań na tem at w ła śc iw e g o s t o ­ sunku do dóbr m a t e r ia ln y c h s t a j e s i ę w "De N abuthae" z a c z e r p n ię t a z p ie r w s z e j K s ię g i K r ć l e w s k ie j , a in t e r p r e to w a n a w sp o s ć b a le g o ­ r y c z n o —m is ty c z n y , sta r o te s ta m e n to w a o p o w ie ść o A chabie i N a b o cie, w zbogacana n ie j e d n o k r o t n ie w t r a k c i e w ykładu innym i j e s z c z e e p i ­ zodami z e S ta r e g o i Nowego T esta m en tu . Św. Ambroży n i e d a je wpraw­ d z ie w tym k a z a n iu p e łn e g o ob razu sw o ic h poglądów na tem at dóbr m a t e r ia ln y c h , spraw w ła s n o ś c i i ja łm u ż n y ^ - n i e p o ś w i ę c i ł z r e s z t ą temu z a g a d n ie n iu żadnego s p e c j a ln e g o t r a k t a t u - n ie m n ie j uw zględni ny w nim m a t e r i a ł , k tó r y w ykazuje pewne r ó ż n ic e w sto su n k u do s ą ­ dów za w a rty ch w "De o f f i c i i s " , b y ł ja k d o tą d w n ie w ie lk im t y lk o s t o p n iu w y k o rzy sty w a n y , i z t e g o c h o c ia ż b y w zg lęd u z a s łu g u j e na uw agę.

Za sw o je głów ne z a d a n ie w p racy k a z n o d z ie j s k ie j uznawał Ambroży p r z e c i w d z i a ła n ie w sz e lk im przejaw om p a t o l o g i i s p o ł e c z n e j , k t ó r e ła m ią c e w a n g e lic z n e za sa d y w s p ó ł ż y c i a , p r a k ty c z n ie u n iem o żll w ia ły u r z e c z y w is t n ia n ie id e a ł u m i ł o ś c i b l i ź n i e g o w ż y c iu c o d z ie n ­ nym. W "De N abuthae" o s t r z e sw o je g o a ta k u k ie r o w a ł przeciw ko lu ­ dziom bogatym , o w ła d n ięty m z a c h ła n n ą ż ą d z ą p o w ię k sz a n ia sw oich majątków k o sztem lu d z i u b o g ic h . "Któż d z i ś z l u d z i b ogatych - po­ p y ta - n i e p r a g n ie z a g a r n ą ć c u d z e j w łasności?"**. J e s t t o - w jeg o p r z e k o n a n iu - p o stę p o w a n ie s p r z e c z n e z prawem n a tu r y . Św iat bowiem z o s t a ł stw o rzo n y d l a p o ż y tk u w s z y s t k ic h l u d z i . To w ła ś n ie prawo n a tu ry tw o r z ą c z n ic h unum c o r p u s z a k a z u je k rzy w d zen ia innych oraz

3 P o r . 0 . B ardenhew er, P a t r o l o g i e , F r e ib u r g im Br. 1910, 376} J . C z u j, Św. Ambroży w ś w i e t l e sw o ic h l i s t ó w , d z . c y t . , 24-2 5 ; K. Romaniuk, B i b l i a u Ojców K o ś c io ł a a O jcow ie K o ś c io ła w s t u ­ dium B i b l i i , RTK 2 2 / 1 9 7 5 / z . 1 , 7 2 .

4 P o r . H. G u lb ln o w ic z , E ty c z n e p o g lą d y św . Ambrożego na dobra ma­ t e r i a l n e i prawo w ł a s n o ś c i , " S tu d ia W armińskie" 1 /1 9 6 4 / 259-282 5 De N abuthae 1 , 1 .

557

-nakłada obowiązek niesienia pomocy wszystkim potrzebującym. Jest więc nakazem sprawiedliwości, by bogaty dzielił się z ubogim, do czego winna go skłaniać miłość do bliźniego,płynąca z poczucia wspćlnoty natury ludzkiej?. Kto zaś łamie zasady, o ktćrych mowa, nie tylko że występuje przeciw prawu natury, ale także obraża pra­ wo Boże. Podobnie Cyceron zakładał, że własność prywatna nie po- ohodzi z natury, lecz powstała na drodze zaboru, jako że dopiero ozyn powołuje do życia własność. Leoz w tym momencie następuje zasadnicza rozbieżność pomiędzy Cyceronem a Ambrożym. Cyceron bo­ wiem przyjmuje, że płody ziemi są wprawdzie przeznaczone dla wszystkich, mimo to nie stanowią "wspćlnej własności", a każdy drogą przywłaszczenia może je nabyć na własność indywidualną^. Kto zaś - zdaniem Ambrożego - postępuje wbrew zasadzie solidarności 1 miłości braterskiej, ten łamie prawo natury, gdyż nie może czło­ wiek tylko sam, z dala od innych, mieszkać na ziemi; podobnie u Cy priana, ktćry powiada, iż wszystko to, co pochodzi od Boga, zosta­ ło dane dla wspćlnej korzyści^.

Ambroży, tak jak i większość pisarzy wczesnochrześcijańskich wychodzi z założenia, że źrćdłem wszelkiego dobra jest Bćg. A za­ tem 1 dobra w węższym pojęciu są bona in se, ponieważ są dziełem Boga i odpowiadają temu przeznaczeniu, jakie im nadał Bćg.

Wszelkie dobra,jakimi dysponuje człowiek,dzieli Ambroży na trzy podstawowe grupy: dobra duszy, dobra ciała 1 dobra zewnętrzne Do pierwszych zalicza duszę 1 jej umysł, do drugiej ciało 1 jego "władze", a do dćbr zewnętrznych wszelkie dobra materialne, jak własność ziemska, pieniądze, szaty ltp. Zarćwno dobra duszy jak 1 ciała otrzymał człowiek w swoje wyłączne władanie. Odmienna sy­ tuacja ma miejsce w przypadku dćbr zewnętrznych, ktćre są

przezna-7 De Nabuthae 5, 19; 5, 23; 5, 25; przezna-7, 3przezna-7; 8, 40; 9, 41; 10, 45; 11, 49; i3, 56; De officiis 111 3, 18-19; I ii, 38; I 28, 32. 8 Por. Cicero, De officiis I 21; Ambrosius, De Nabuthae 1, 7; 12,

53; Ejcpositio in psalmum 118, 8, 22. Cyprianus, Ad Donatum 6,10 Ad bemetrianum 10.

9 De Nabuthae 1, 2; 3, 12; De officiis I 27, 128; I 28, 132; por. Cicero, De natura deorum II 158; Seneca, Epistoła 90, 15.

558

czone d la w sz y s tk io h . J e d l i ch od zi o ic h n a tu rę, t o wprawdzie w po­ równaniu z cn o tą / v i r t u s / są niczym , mimo t o n ie z a w ie r a ją - jak ju ż pow iedziano - z ł a , l e c z są nawet k on ieczn e w ż y c iu doczesnym i i s t n i e j ą po t o , by pomagać w o sią g a n iu k ró le stw a n ie b ie s k ie g o ^ * . P rzeto i z ł o t o , ohoó stw arza r o z lic z n e ok azje do grzechu i łamania prawa, n ie ó cią g a kary na w ł a ś c i c i e l a , czy r a c z e j użytkownika po­ w ierzonych d óbr, z r a c j i samego io h p o sia d a n ia , a le i jed n o c ze ś­ n ie z te g o samego powodu n ie zapew nia ła t w ie j s z e j d ro g i do zbawie­ n ia . Odosobnione j e s t jednak w l i t e r a t u r z e w c z e sn o c h r z e śc lja ó sk le j s tw ie r d z e n ie Klemensa A le k sa n d r y jsk ie g o , k tó ry powiada, że bogactwo d a ł Bóg swoim d ziecio m do zdrowego i radosnego io h u ż y w a n ia " . Może jednak - zdaniem Ambrożego - s łu ż y ć celom m oraln ie jak najbardziej pożądanym, a l e t y lk o w tedy, k ied y je g o w ł a ś c i c i e l w sp iera nim po­ tr z e b u ją c y c h . Dobra pozostaw ione w skarbcu s ą b ezu ży te czn e, choć w z a s a d z ie n ie p rzyn oszą szk od y. Gdy jednak w czło w iek u bogatym, do k tó r eg o p r z y n a le ż ą , ujawni s i ę żądza p o sia d a n ia majątku, wów­ c z a s s t a j ą s i ę one źródłem z ł a " , a w ł a ś c i c i e l - ic h niewolnikiem . Im w ię c e j p o c h ło n ie , tym b a rd zie j r o z p a la s i ę je g o zaoh łan ność. Kto z a ś w ybiera g r z e c h , j e s t n iew oln ik iem grzechu i sw oich namiętności: zawsze w p u ła p ce , zaw sze sp ę ta n y , nigdy wolny od więzów, i spętany własnymi występkami /corporum w in c u la /. Ambroży g ł o s i ł w ięc tu za­ sadę prymatu osoby nad r z e c z ą . Podobnie ujmuje ten problem Cyprian, gdy powiada: " J e s te ś n iew oln ik iem i s łu g ą p ien ią d za twego / . . . / j e s t e ś skrępowany łańcucham i 1 więzam i p o żą d liw o śc i / . . . / " lub:

"Uważają s i ę za p o sia d a ją c y ch p o sia d a n i r a c z e j , majątku swego n ie ­ w oln icy , n ie panowie p ie n ię d z y , le c z r a c z e j poddani pieniędzy"!**.

10 De Nabuthae 6 , 35; T, 37; 12, 52; Hezameron I 5 , 19; VI 7 , 42; E p is t o ła I 2 , 15; I 4 3 , 11; E z p o s itio in Lucam 7 , 60; 7 , 245; De o f f i c i l s I I I 4, 28; De e z c e s s u f r a t r i s S a ty r i I I 55; De Spi- r i t u S an cto 3 , 17, 118; It. G ulbinow icz, Etyczne poglądy św. Am­ b ro żeg o , d z . c y t . , 2 64-265; A th a n a slu s, E p is tu la ad Amun. 11 Por. C leaen s A lez a n d rin u s, Quis d iv e s s a lv e tu r i ; Ambrosius, De

o f f i o l i s I I 4 , 15; De Nabuthae 13, 55.

12 De Nabuthae 6 , 2 8 -2 9 ; 6 , 30; 13, 55; E p is tu la 1, 58, 69; 1, 41, 13; 1, 63, 92; 1 , 2 , 26.

13 C yprlanus, De opere e t eleem o sy n is 13, PL 4 , 610, POK 19, 336; t e n ż e , De l a p s l s 12, PL 4 , 475, POK 19, 204-205; Ad Donatum 12, POK 4 , 217, POK 19, 94-95; p or. Ambrosius, De Nabuthae 2 , 5; 4, 17; 6 , 28; 12, 51-5 2 ; C icero, De o f f l o i i s I , 24; I , 25;^11 77; De r e p u b lic a 6 , i 4 .

559

A p r z e c ie ż k r ó le stw o Boże można o sią g n ą ć n ie p ow ięk szając sw ojego bogaotwa i sw ojego m ajątku, le c z p ok ład ając c a łą n a d z ie j ę , w w ie ­ r z e k rzy ża i w c n o c ie p ostępow an ia. Stanowi t o jed y n ą drogę do o s ią g n ię c ia daru n ie ś m ie r t e ln o ś c i, k tó r e j niezbędnym warunkiem j e s t onota w iary i c i e r p ie n i a w ż y c iu doczesnym , n ie w ynikające jednak z w ła sn ej c h c iw o ś c i. Bo t y lk o t e n zdąża do n ie b a , k to r o - zerw ie w ięzy swego bogactw a. Kto za ś w ż y c iu doczesnym szuka t y lk o ro z k o szy , a u nik a za w szelk ą cenę c i e r p i e n i a , te g o czek a kara w ż y -

14 c iu przyszłym .

C ałe ż y c ie c z ło w ie k a żądnego m ajątku, a b ojącego s i ę je g o u tr a ty oraz ubóstw a, t o jed no pasmo n ie u sta n n e j pogoni za p ie n ią ­ dzem^ . W cześn iejszy C yprian oraz w sp ó łc z e śn i mu B a z y li i Jan Chryzostom o k r e ś la ją n ie k ie d y w ła sn o ść mianem k r a d z ie ż y , a te n o s t a t n i posuwa s i ę nawet do zrów nania bogactwa z morderstwem, po­ nieważ źródłem bogactwa może być krzywda, n ie sp r a w ie d liw o ść i p rze­ m o c ^ . Majątek w ię c , choć n ie zapewnia żadnego o p a r c ia swojemu w łaś c i c i e l o w i , a p o w sta je wskutek jeg o c h c iw o ś c i i żądzy p o sia d a n ia , j e s t przyczyną zguby i n ie s z c z ę ś ć d la w ie lu lu d z i u b ogich . Już w cześn iej Ir en eu sz u to ż sa m ia ł każdą w ła sn o ść z n ie s p r a w ie d liw o ś c ią i krzywdą in n ych , choć bogactwa jak o t a k ie g o n ie p o t ę p ia ł . D la Am­ brożego ch ciw o ść j e s t karą samą w s o b ie wymierzoną za zach łan n ość lu d z i b ogatych . W tym punkcie je g o stan ow isk o wykazuje pewną s t y c z ­ ność z ety k ą S e n e k i, k tó r y powiada: "n ie masz c h c iw o ś c i bez k ary, choć ju ż sama ch ciw o ść s t a r c z a za k arę / . . . X W iększej męki p rzy­ sparza p o sia d a n ie p ie n ię d z y n iż ic h zdobywanie". Ludźmi bogatym i — zdaniem Cypriana - zaw sze r z ą d z i n iep raw ość i p o ż ą d liw o ść , gdyż w szęd zie "rabują i zajm ują, n ie ma nawet pozornego o s ła n ia n ia ł u -

1T p iestw a , an i o c ią g a n ia s i ę z nim" .

14 De o f f i c i i s I 5 0 , 252; I I 2 , T; De e z c e s s u f r a t r i s S a ty r i 1, 42 p or. C ic e r o , De le g ib u s i , 55; C yprianus, De l a p s l s i2 ; Ad D e- metrianum i8 ; Aą Donatum 14; Ad Quirinum I I I 69; L a c ta n tiu s , D ivin ae i n s t i t u t i o n e s VI 4 , 11; VII 8 , 1; VII i ó , 8 ; Epitome 30, 1 - 2 ,

15 De Nabuthae 2 , 5; 4 , 17; 6 , 28; 6 , 29; 11, 47; 13, 5 5 -5 6 . 16 C yprianus, Ad Quirinum I I I 61; De l a p s i s 6; Joannes C h r y so sto -

mus, In e p isto la m I ad Timotheum hom. 12, 4; Ambroslus, De Na­ buthae i , 1 -2 ; 3 , 11; 3 , i3 - 1 4 ; 5 , 21; B x p o s it io in pśalmum 118 8 , 2 2 .

- 560

R ów nież i Ambroży wspom ina o n ie p o s k r o m io n e j żądzy p o s ia d a ­ n i a , k t ó r a n i e p ozw ala m ajątku s p r z e d a ó i r o z d a ć go u b o g im ^ . I cho­ c i a ż n iem a l w sz y sc y p is a r z e c h r z e ś c i j a ń s c y , poza zw olen n ik am i c h i - lia z m u , b y l i z g o d n i c o do t e g o , i ż d obra z ie m s k ie b y ły n ie g d y ś p r z e z ­ n aczon e d l a w s z y s t k i c h l u d z i , t o jed n a k dawny k ie r u n e k r y g o r y s ty c z n y , wzorowany na z a sa d a c h n a j s t a r s z e j gminy j e r o z o l i m s k i e j , a z m ierza ­ ją c y do za ch o w a n ia p ie r w o tn e j r ó w n o śc i c h r z e ś c i j a ń s k i e j , p o s ia d a ł j u ż w c z a s a c h Ambrożego n ie w ie l u zw o len n ik ó w . D la w ię k s z o ś c i je d y ­ n i e możliwym b y ło p r z y j ę c i e b a r d z ie j r e a l i s t y c z n e g o s ta n o w is k a

La-19

k t a n c j u s z a , Kommodiana i In n ych . Odtąd o z b a w ie n lp m ia ło decydo­ wać p o stę p o w a n ie w ż y c iu doczesn ym , a n ie w ie lk o ś ć m ajątk u , choć z d r u g ie j s t r o n y p i s a r z e c h r z e ś c i j a ń s c y p r z y z n a ją , i ż w ie lu spośród możnych c z e k a t y l k o o k a z j i , aby o g r a b ić u b o g ic h .

Tak na p r z y k ła d Klem ens A le k s a n d r y j s k i z a k ła d a , ż e n ie j e s t k o n ie c z n a r e z y g n a c j a z p o s ia d a n ia d ó b r , l e c z w y sta r c z y w yzbycie

20

s i ę p r z y w ią z a n ia do n ic h . D la Ambrożego t e g o ty p u postaw a r e ­ p rezen to w a n a m iędzy innym i p r z e z K lem ensa A le k s a n d r y j s k ie g o , w o b l i ­ c zu p o g łę b i a j ą c e g o s i ę r o z w a r s tw ie n ia s p o łe c z e ń s t w a rzym sk iego IV w ie­ ku na dwa ś w ia t y — b o g a ty c h i b ie d n y c h , n i e w y s t a r c z a ł a . I pod­ c z a s gdy w "De N abuthae" naw oływ ał do w yprzedaży sw o ich d óbr, to b l i s k i mu duchowo w podstaw ow ych k w e s t ia c h L a k ta n cju sz t y lk o n ie w y k lu c z a ł t a k i e j m o ż l iw o ś c i, ch o ć j e d n o c z e ś n ie p rzy zn a w a ł, i ż j e

-i 7 8 4 ; S e n e c a , E p -i s t o ł a 1 1 5 , 1 6 , tłu m . W. K ornatow sk-i /L u c -iu s Annaeus S en e k a , L i s t y m oraln e do L u c y li u s z a , Warszawa 1 9 6 1 /, 6 19; C y p r ia n u s, Ad Demetrianum 1 1 , PL 4 , 5 5 2 , POK 1 9, 311; Am- b r o s i u s , De N abuthae 1 , 1; 3 , 1 3 -1 4 ; 3 , 19; 5 , 1 9 -2 1 ; 5 , 23; 5 , 2 5 .

18 De N abuthae 1 , i ; 3 , 17; 5 , 1 9 -2 0 ; 6 , 27; 6 , 3 2 -3 3 ; 7 , 35; 9, 4 1 ; 1 2 , 5 2 - 5 3 ; 1 3 , 56; E x p o s it io i n psalmum 11 8 , 2 .

19 L a c t a n t i u s , D iv in a e l n s t i t u t i o n e s I I I 2 1 ; Commodianus, Carmen a p o lo g e t ic u m 5 , 16; p o r . J . M ajka, S ta n o w isk o c h r z e ś c i j a n wobec lic h w y w s t a r o ż y t n o ś c i i we wczesnym ś r e d n io w ie c z u , MTK iO /1 9 6 2 / 7 6 ; R. K a m len ik , Z a g a d n ie n ie w ła s n o ś c i w pism ach Salw lan a z Mar­ s y l i i na t l e sto s u n k u K o ś c io ł a p ie r w sz y c h w ieków do bogactwa 1 u b ó stw a , "R ocznik L u b e ls k i" i 0 / i 9 6 7 / 31 n . ; A. R o d z iń sk i, S p r a w ie d liw o ś ć c h r z e ś c i j a ń s k a wobec problem u n ie r ó w n o śc i ma­ ją tk o w y c h w I I i I I I w ie k u , L u b lin 1 9 6 0 , 63 n . , 81 n . 20 C lem ens A ie z a n d r in u s , S tr o m a te is I I I 2 , 6 - 9 .

561

dynie człowiek miłosierny i ubogi może stad się mężem doskonałym'^. Trudno w tym przypadku wykluczyć możliwość wpływu na Ambrożego dw- czesnyoh założeń cynizująoych stoikćw w rodzaju Epikteta, ktćrzy m.in. głosili: "dziel się /.../ swoim mieniem z obcym i łaknącym /..., Bo kto łaknącemu daje, także otrzyma, gdy sam łaknąć będzie", tym bardziej, iż - jak informuje Orygenes - w jego czasach niemal każdy znał zasady cynicko-stoickiej asoezy Eplkteta^^. Nie sposćb także pominąć ewentualności zetknięcia się przez Ambrożego z naukami czysto oyniokimi, głoszącymi pogardę i nienawiść do bogactwa i ich posiada­ czy, oraz nawołującymi do wyrzeczenia się wszelkiej własności, jak rćwnież nie można całkowicie wykluczyć zapożyczenia pewnych idei z "Pasterza" Hermasa czy z Didaskalii Apostolskich. Nauce Ambrożego bliskie także były poglądy Cypriana, który głosił, iż człowiekiem doskonałym może stać się tylko ten, kto sprzeda swój majątek i roz­ dzieli go ubogim, a w ten sposćb założy dla siebie skarb w niebie' .

Warto jednak zwrócić uwagę, iż choć Ambroży niezwykle gorąco zachęcał do zrealizowania na ziemi ideału powszechnej równości, nie stosował go jednak w całej rozciągłości. Między Innymi w "De offl- oiis" przyjmował - w ślad za Cyceronem - że nie wolno rozdawać ma­ jątku osobom obcym, jeśli miałoby to dotknąć najbliższych, rćwnież znajdujących się w potrzebie, aczkolwiek przyznaje, iż w sytuacji gdy bliźniemu niezbędna jest natychmiastowa pomoc, potrzeby nawet samego właściciela muszą zejść na plan dalszy. Stwórca przekazał bowiem człowiekowi w dzierżawę bogactwa ziemi w tym celu, by boga­ ty, zgodnie z prawem natury, podzielił się z ubogim, który jest nie tylko współwłaścicielem, ale 1 dzieckiem natury /partus naturae/. Ubogi winien zatem być pełnoprawnym współuczestnikiem /consors/ w korzystaniu z dóbr p r z y r o d y ^ . A skoro ludzie bogaci zdobyli na

21 De Nabuthae 13, 58; De officiis I 1, 39; I 30, 149; II 21, i09; Lactantius, Divinae institutiones V 14, 17; VI 12, 3; VI 14, 1. 22 Epictetus, Enchlridion II 108; Clemens Alexandrinus, Paedagogus

III 7, 39, 1.

23 Hermas, Pastor slmilltudo I, i, 1-6; I 1, 8-9; II 1, 3-11; VI— sio III 6, 5-6; Didascallae I 35, 2-3; Cyprianus, De habitu vir- ginls 7, iO, 11; De oratione dominlca 20; De lapsls ii; De opo­ rę et eleemosynis 9, i3; por. Ch. N. Cochrane, Chrześcijaństwo 1 kultura antyczna, Warszawa 1960, 220, 333.

24 De Nabuthae 2, 2; 2, 8; 3, 11; 5, 2i-24; 6, 32-33; 6, 35-37; 8, 40; 12, 53;, 13, 54; 14, 59; 16, 67; De officiis I 11, 38;

- 562

w ła sn o ść w ię k sz o ść o r b is terrarum , sta w ia to przed nimi nakaz mi­ ł o s i e r d z i a i jałm użny, zw ła szc za że - jak przyjmuje Ambroży idąo za Seneką - w sp ie r a n ie ubogich z a s łu g u je na najw yższą pochwałę. Z tym, że Seneka d o d a je, i ż n i e s i e n i e pomocy n ależy s i ę tym, k t ć - rzy na n ią z a s łu g u j ą . Ambroży n ie c z y n i ze zrozum iałych względćw te g o r o z r ć ż n ie n ia , i u z n a je , i ż męża doskonałego cech u je gotowość u d z ie la n ia pomocy każdemu w p o tr ze b ie ^ ^ . Z b liżon e m yśli w ystępują w "Pasterzu" Hermasa^ .

Ambroży utrzym uje, że lu d z i b iednych 6ćg stw orzył d la boga­ t y c h , aby mimo swych bogactw , b y li w s t a n ie z a s łu ż y ć so b ie na zba­ w ie n ie w ie c z n e , d z ię k i temu, i ż jałm użna zmywa w s z e lk ie grzechy. P r z e str z e g a przy tym u b ogich , by n ie z a z d r o ś o il i bogatym ic h ma­ j ą tk u . Pewne r ć ż n ic e w stosu n k u do Ambrożego wykazuje stanowisko Klemensa A le k sa n d r y jsk ie g o , k tć ry p i s a ł : "ubogi w in ien dziękować Bogu za t o , że d a ł mu b o gatego, k tć ry poprzez jałmużnę utrzymuje

2T go przy życiu " .

"De Nabuthae" i "De o f f i o i i s " św. Ambrożego ceohuje szerokie rozum ienie p o j ę c ia jałm u żn y, s z e r s z e n iż t o , k tć r e przyjmowała w ię k sz o ść p is a r z y c h r z e ś c ij a ń s k ic h , o g ra n ic za ją ca j ą praktycznie do prywatnego wspomagania u b o g ich . Zdaniem Ambrożego winna ona nabrać ch arak teru d z i a ł a l n o ś c i s p o łe c z n e j , k tć r a miałaby łagod zić i s t n i e j ą c e d ysp rop orcje ekonomiczne w sp o łe c z e ń stw ie rzymskim,oraz n ie k ie d y ch arak teru pomocy b e z p o ś r e d n ie j, jak to praktykowano w II i I I I w iek u . W te n sp osćb jałm użna u Ambrożego wkraczała poniekąd w za k res p o j ę c ia d ob roczyn n ości /b e n e f ic e n t ia / ^ .

Wskazania Ambrożego n ie o g r a n ic z a ją s i ę jednak w yłącznie do przypom inania o obowiązku jałm użny, a le zaw ierają t e ż pouczenia o sp o so b ie j e j r o z d z ie la n i a . Aby mogła ona być p rzy ję ta przez Boga,

25 26 27 28 I 2 5 , 120; I 3 0 , 150; I 3 0 , 147. De Nabuthae 2 , 8 ; 5 , 19; 5 , 26-27 ; 6 , 32; 7 , 36; 11, 49; 12, 52 13, 56; 16, 67; S en eca, De b e n e f i c i i s I i , i ; I 2 , 4 . Hermas, P a s to r , s lm llit u d o I I 1, 3 -1 0 .

Clemens A lexan d rin u s, S tro m a teis VI 117, 3; Quls d iv es salvetu r 3 2 -3 5 ; A n b roslu s, De Nabuthae 6 , 37; 16, 6 7 -6 8 .

De Nabuthae 7 , 14, 5 9 -6 0 ; 15, Ambrożego, d z .

36; 7 , 37; 8 , 38; 8 , 40; 9, 4 i; 9, 45; 12, 52-53 63; 7 , 33; H. G ulbinow icz, Etyczne poglądy św. c y t . , 277.

563

winna u w zględ n iać n ie t y lk o elem ent h o j n o ś c i, a le i r a d o śc i z r a ­ c j i j e j dawania, ja k 1 pokory okazywanej w stosunku do obdarowywa­ nego. Biedny n ie może odczuwać sw ojego p o n iż e n ia z fa k tu otrzym y­ wania pomooy, tym b a r d z ie j , że jak o d e b ito r s a l u t l s , p ła o i o so b ie u d z ie la j ą c e j jałmużny dobrem duchowym, zap ew n iając mu zb aw ien ie 1 ż y c ie w ieozne" .

Taka jednak dobroczynność n ie może być kierowana do lu d z i , k tć rz y j e j w oale n ie p o tr z e b u ją . J e ś l i k to ś udaje ubóstw o, s t a j e s i ę zwykłym oszu stem , gdyż używa p odstępu / d o l u s / . Jałmużny n ie można rów n ież u d z ie la ć z c h ę c i w yw yższenia s i ę , bo tym samym n ie p ły n ie ona z m iło ś c i do b liź n ie g o 1 t r a c i przed Bogiem ja k ą k o lw iek w a rto ść. J e j ceohą n ie o d łą c z n ą j e s t w ięc b e z in te r e so w n o ść . Trudno oprzeć s i ę p rzy p u szc ze n iu , i ż stanow i t o za p o ży c ze n ie z "De o f f l — o ils " Cycerona, k tó r y u zn ając m iło s ie r d z i e / m ls e r ic o r d ia / za jed n ą z n a jw sp an ialszych cn ót c z ło w ie k a , p o d k reśla b ezin teresow n y cha­ ra k ter zarówno pomocy m a te r ia ln e j, jak 1 duchowej**". Okazywać j ą n ależy w szystkim lu dziom , bo t o wynika z zasady b r a te r stw a , na­ wet - jak t o s i l n i e p o d k re śla Ambroży - osobom n ie należącym do K o śc io ła C hrystusow ego"!. Bóg jednak n ie nakazuje, by każdy w ła ś­ c i c i e l majątku r o z d a ł w s z e lk ie dobra ubogim w jed n e j c h w ili, chy­ ba że k to ś p ragn ie p o ś w ię c ić s i ę s łu ż b ie Bogu. N iem niej Ambroży, s z c z e g ó ln ie w "De Nabuthae", n ie j e s t konsekw entny, gdy s k ła n ia s i ę n ie k ie d y do b a r d z ie j radykalnych rozw iązań ty ch p alących kwe­ s t i i . Osobie w s p ie r a ją c e j p r z y n o si jałm użna zysk duchowy, j e s t bowiem pewnego rod zaju p ożyczk ą, k tó r e j procenty b ę d z ie w y p ła ca ł Bóg podczas sądu o sta te c z n e g o " " .

Ambroży próbował w swoim ż y c iu stosow ać p r a k ty c z n ie powyższe zasady u d z ie la n ia jałm użny, jak t o ju ż n ieg d y ś c z y n i l i je g o po­ przednicy Cyprian czy D ion izy z A le k s a n d r ii. I ta k , ju ż na d ru gi d zień po w yznaczeniu na tr o n b isk u p i w M ed io la n ie, ro zd a ł ludziom

29 De Nabuthae 8 , 40; De o f f i c i l s I 11, 39; I 30 154.

30 C ic e r o , De o f f i c i l s I 20; I 4 1 -4 2 ; De le g ib u s I 48; Sen eca, De c le m e n tia I I 4 , 4; De b e n c f i c l i s I I 7 -8 ; ^m brosius, De o f f i c i l s I 30, 143; p o r. H. G u lb inow icz, Etyczne poglądy św. Ambrożego,

d z . c y t . , 2T9. '

"1 Nabuthae 8 , 40; p o r. L a c ta n tiu s , D lvin ae i n s t i t u t i o n e s VI 12,

32 De Nabuthae 8 , 40; 9 , 41; 13, 57; De o f f l c l i s I 3 0 , 149. 33 De Nabuthae 6 , 28; 7 . 33; 7 , 36; 8 , 38; 12, 5 2 -5 3 ; E i p o s i t lo

564

ubogim, jak naa inform uje je g o b io g r a f , w s z e lk ie p ie n ią d z e , jakim i dysponow ał, innym z a ś razem p o ś w ię c ił na wykup biedaków z n ie w o li z ł o t e i sreb rn e n aczyn ia pochodzące z o f ia r w iern ych . Spowodowało to z r e s z t ą o sk a r ż e n ie go o rzekome nadużycie władzy i n aru szenie dóbr k o śc ie ln y c h ^ .

C hociaż u za sa d n ia ją c p o trzeb ę u d z ie la n ia jałmużny ubogim p rzez lu d z i bogatych odwoływał s i ę do prawa w ła s n o ś c i, stw ierd za­ j ą c , i ż w s z e lk ie dobra na ziem i n a le c ą do w s z y s tk ic h , to jednak n ie od rzu cał w ła s n o ś c i in d y w id u a ln e j, oo zd a ją s i ę sugerować pewne u stęp y z "De Nabuthae". W "De o f f i c i i s " bowiem Ambroży uznawał po­ szanow anie I s t n i e j ą c e j w ła s n o ś c i jak o jed nego z podstawowych obo­ wiązków c h r z e ś c i j a n i n a ^ . Kto te g o n ie p r z e s t r z e g a , s t a j e s i ę c ię ż ­ kim g rz eszn ik iem i łam ie prawo Boga / l e x d o m in i/, n ie zaś prawo na- tu r y 3 6 . R ó„nież L ak tancju sz uważał poszanowanie w ła sn o śc i za cnotę męża sp ra w ied liw eg o / v i r i u s t u s / , k tó r y jednak w in ien być osobą ubogą. P o n iż e n ie w ięc s t a j e s i ę cn o tą i s t o t n ą o t y l e , że człow iek doskonały wobeo rćwnych s o b ie w in ie n p rzy ją ć postawę n iższ eg o w sen­ s i e moralnym od nich**?.

Przyjmowanie jałmużny n ie j e s t według Ambrożego p oniżające, a le p r z e c iw n ie , n a le ż y j e uznać za z a s z c z y tn e , ponieważ obdarowywa­ ny może w t e n sposób p r z y c z y n ia ć s i ę do zbaw ienia lu d z i bogatyoh, ob darzając ic h darem Bożym. Kto z a ś odmówi ubogiemu jałmużny, sta je s i ę f a k t y c z n ie - zdaniem Biskupa Mediolanu - mordercą, gdyż poprzez sw oją odmowę może doprow adzić a lb o do śm ie r c i b iedaka, albo do sprze d an ia je g o d z i e c i .

Podstawowym obowiązkiem s t a j e s i ę zatem d la Ambrożego obrona lu d z i u bogich / p a u p e r i/ 1 sła b y c h / i n f i m i / przed p otęgą możnych

/po-34

35

36

37

i n Lucam 7 , 2 2 , 4 .

A m brosius, E p is t o ła 1, 20, 8; De o f f i c i i s I 2. *36-137; Paulinus V ita S a n c tt Am brosil 15; p or. E. B r o g lie , Sw. Ambroży, Kraków 1926, 3 0 -3 1 .

De Nabuthae 12, 53; De o f f i c i i s I 24, 115; I 28, 137; E d i t i o in psalmum 118, 8 , 22; H. G ulbinow icz, Etyczne poglądy św. Am b ro że g o , d z . c y t . , 269.

De Nabuthae 5 , 21; 5 , 25; De o f f i c i i s I 15, 62-63; I I I 3, 20; p o r. C ic e r o , De o f f i c i i s I I 69.

L a c ta n tiu s D ivin ae i n s t i t u t i o n e s V 5 , 19; V i 5 , 5; VI 4* 1* S i s :

56$

-tentes/. Z tego to właśnie powodu tak gwałtownie atakował on w swo­ ich kazaniach wszelkie nadużycia i wyzysk tych, którym bogactwo słu żyło za narzędzie do bezwzględnego ucisku ekonomicznego. Zerwał on w pewnym sensie z klasycznym rozumieniem pojęcia humanitas, które w znamienny sposób wywodzi nie od słowa homo, lecz od humus. Huma­ nitas jest dla niego naśladowaniem ziemi, która będąc matką rodzi­ cielką zawsze była miłosierną dla ludzi zarówno za życia, jak i po ich śmierol.Sposobem wejścia na drogę prawdziwego miłosierdzia jest w jego rozumieniu rozwijanie w sobie tak pojmowanej humanitas. Stąd misericordia staje się podstawą dobroczynności chrześcijań­ skiej /beneficentla/. Jednakże humanitas nie znajduje u Ambrożego miejsca pośród cnót chrześcijańskich, choó misericordia jest dla niego cnotą podstawową; tak na przykład cesarz Teodozjusz był dla niego przede wszystkim vir misericors, współcierpiący z innymi nieszczęśliwymi l u d ź m i ^ .

Stosunek do misericordia i do humanitas zbliża Ambrożego do Tertuliana i Laktancjusza, którzy z kolei opierają się w znacznej mierze na Cyceronie; odrzucają oni jednak wspominane ograniczenie, jakie czynił Cycero, i posługując się argumentacją Seneki, przyj- mują, że nie do człowieka należy rozsądzaó, kto zasługuje na miło­ sierdzie. Nikt bowiem nie może byó pozbawiony pomocy swoich bliź- aich39. Pod tym względem w kazaniu "De Nabuthae" nie pozostawił Ambroży żadnych wątpliwości; w jego przekonaniu jest to jedynie słuszna zasada.

Z powyższych uwag wynika, że podejście św. Ambrożego do spraw własności i majątku jest raczej pragmatyczne aniżeli teoretyczne. Nie zaproponował on społeczeństwu żadnych nowych zasad korzystania z dóbr materialnych, w sposób bardziej zdecydowany niż jego poprze­ dnicy głosił jodynie ideę prymatu osoby nad rzeczą. Uznawał ponadto że zarówno posiadanie,jak 1 korzystanie z majątku winno opierać się na zasadzie wzajemnej miłości, a nie służyć wyłącznie realizacji

133; De joenitentia I 1, 3.

38 De obitu Theodosii 33; Epistoła 1, 7, 3; 1, 11, 38; De Nabuthae 1, 2; De ofiiciis I li, 38; II 28, i36; III 3, 16; Digesta 37, 14,

S,

39 De Nabuthae 7, 32-33; 7, 36-37; Lactantius, Dlvinae institutlo- nes V 4, i8; V 15, 4; VI 10, 9; VI 11, 2; VI 12, 2; Epitome 60.

5 6 6 e g o i s t y c z n i e p o jm o w a n y c h i n t e r e s ó w j e d n o s t e k . N i e z w y k l e o s t r o a t a k o w a ł w "De N a b u th a e " w s z e l k i e p r z e j a w y n i e s p r a w i e d l i w o ś c i s p o ł e c z n e j 1 a p e l o w a ł o o t a c z a n i e s z c z e g ó l n ą o p i e k ą l u d z i s ł a b y c h 1 u b o g i o h . E w a n g e l i c z n a z a s a d a r ó w n o ś c i s p o - ł e o z n e j m i a ł a b y ó w j e g o p r z e k o n a n i u o s i ą g n i ę t a n a d r o d z e u p o w s z e c h ­ n i e n i a s z e r o k o r o z u m ia n e j j a ł m u ż n y , ł a g o d z ą c w t e n s p o s ó b i s t n i e j ą ­ c e w s p o ł e c z e ń s t w i e r z y m s k im d y s p r o p o r o j e e k o n o m i c z n e . N i e m ożn a s i ę j e d n a k z g o d z i ó z t e z ą , w e d łu g k t ó r e j B is k u p M e d io la n u m i a ł w y s t ą p l ó z p rogram em d o b r o w o ln e g o u s p o ł e c z n i e n i a w ł a s n o ś c i . J a k o o z ł o w i e k od u r o d z e n i a z w ią z a n y z I t a l i ą i z p e w n o ś c i ą d o s k o n a l e z o r i e n t o w a n y w t a m t e j s z y c h s t o s u n k a c h , z d a w a ł s o b i e s p r a w ę z s i ł y m i e j s c o w e j t r a d y c j i i z p r z y w i ą z a n i a d o d a w n e g o p o r z ą d k u p r a w n e g o . W t e j s y t u a c j i j a k a k o l w i e k p r ó b a r a d y k a l n e j z m ia n y s t o s u n k ó w w ł a s ­ n o ś c i o w y c h b y ł a b y s k a z a n a n a n i e p o w o d z e n i e . R y s z a r d P a n k i e w i c z - G d y n ia

THE ATTITUDE OF SAINT AMBROSE'S "DE NABUTHAE" TOWARD PROPERTY AND ALMS /S u m m a r y / S a i n t A m b r o s e 's l i t e i s a n e i c e l l e n t e x a m p le o t t h e a c t i T i t y o f a man a s s o c i a t e d w i t h c h u r c h d u r i n g g r e a t c h a n g e c o n c e r n i n g n o t o n l y s o c l o - p o l i t i o a l h i s t o r y o f t h e M e d i t e r r a n e a n w o r ld b u t a l s o t h e w a y s o f t h i n k i n g . A l i sy m p to m s o f a o o i a l p a t h o l o g y a r e s h a r p l y c r i t l c i z e d i n h i s h o m i l l e s . I n "De N a b u th a e " S a i n t A m b ro se t l l t s a t t h e r i o h w ho t e n d to w a r d e n l a r g i n g t h e i r p r i v a t e p o s s e s s l o n s a t t h e c o s t o f t h e p o o r . A c o o r d in g t o S a i n t A m b ro se i t i s c o n t r a d i c - t o r y t o t h e la w o f n a t u r ę w h lo h S t a t e s t h a t t h e w o r ld h a s b e e n c r e - a t e d t o a l l p e o p l e ' s a d v a n t a g e . C o n s e ę u e n t l y t h e p o o r o a n ' t b e h a r - n e d an d t h o s e i n n e e d s h o u l d b e g i v e n h e l p . A n y b o d y who b r e a k s t h i s la w o f f e n d s G o d . T h e b e s t s o l u t i o n f o r t h e g r e a t o w n e r s w i l l b e d e — v e l o p l n g i n t e n s i y e o h a r l t y a c t l o n . S a i n t A m b r o s e 's i d e a s h a v e much i n common w i t h c y n i o —s t o l e o n e s . 4 0 P o r . H . G u l b i n o w i c z , E t y c z n e p o g l ą d y ś w . A m b r o ż e g o , d z . c y t . , 2 8 2