Widok Jeruzalem – miejscem zbawczej śmierci Jezusa (Łk 24,13-33)

R O C Z N IK I T E O L O G IC Z N O -K A N O N IC Z N E T o m X X V , z e s z y t 1 — 1978

KS. JÖ Z E F K U D A S IE W IC Z

JERUZALEM — MIEJSCEM ZBAWCZEJ ŚMIERCI JEZUSA (Łk 24,13-33)

Jezus-prorok zgodnie z Bożym planem zbaw ienia m usi um rzeć w J e ru ­ zalem (Łk 13,33). Św ięte m iasto zasłuży sobie przez to na niechlubny ty tu ł m orderczyni proroków (Łk 13,34). Tem at śm ierci Jezusa w Jeruzalem zo­ stał zapowiedziany w sekcji podróży jako bliski realizacji. W perykopie uczniów z Emaus został przedstaw iony jako dokonane w ydarzenie — zgod­ nie z zapowiedzią Pism a i samego J e z u s a x.

1. JE R U Z A L E M W P E R Y K O P IE U C Z N IÓ W Z E M A U S

Jeruzalem odgryw a szczególną rolę w stru k tu rze i teologii perykopy. W zmianka o Jeruzalem w ystępuje we w stępie perykopy (3reó ’IspooaaXTjjj. w.

13) i w paralelnym do niego zakończeniu (etę ’IspouaaXr^j. w. 33). We

w stępie mowa jest o w yjściu z Jeruzalem , w zakończeniu o powrocie. Jest to dobrze znany literacki i teologiczny m otyw Łukasza (Dz 1,12)2. W zmian­ k a Jeruzalem w ystępuje rów nież w dialogu uczniów z wędrowcem: raz jako ’IepoDoaXyjjj. (w. 18), drugi raz zaś jako określenie zaimkowe: £v afrrjj tj. w Jeruzalem . Tem atem rozmow y są w ydarzenia w Jeruzalem czyli śm ierć i ukrzyżow anie (w. 20). Dzięki ty m czterem wzm iankom J e ru ­ zalem całe opow iadanie skoncentrow ane jest na św iętym mieście, które jest elem entem kom pozycyjnym i tem atem teologicznym.

1 P o r. k s. J . K u d a s i e w i c z. R o la J e r u z a le m w Ł u k a s z o w e j s e k c ji p o d ró ż y (9,5119,27). „ R o czn ik i T e o lo g icz n o K a n o n ic zn e ” 16:1969 z. 1 s. 3239; K s. F . G r y g -1 e w i ę z. Z n a c z e n ie J e z u s o w e j m ę k i w u ję c iu św . Ł u k a s z a . T am że. -17:-1970 z. -1 s. 35-38.

1 Por. G. L o h f i n k. D ie H im m e lfa h r t J esu . U n te r su c h u n g e n z u d e n H im m e l-f a h r ts — u n d E r h ö h u n g s te x te n bei L u k a s . M ü n c h e n 1971 s. 309; J. W a n k e . D ie E m m a u s e r zä h lu n g . E in e R e d a k tio n s g e sc h ic h tlic h e U n te rsu c h u n g z u L k 24, 13-35. L eip zig 1973 s. 33.

7 0 K S . J Ó Z E F K U D A S IE W IC Z

R. B ultm ann i d j j za H. Gunkejęif| i M. Dibeliusem perykopę tę zalicza do rodzaju ijiterackiegp zwanego |i ^ n d ą , przytaczając szereg analogii z te k s t|H | m itologłcźriymis. Egzegeza współczesna odrzuca to skrajne uję­ cie utrzym ując, że fragm ent ten nie jest pozbawiony elem entów autentycz­ nie historycznych. Świadczą o tym konkretne im iona w łasne miejscowfi£e£| dokładne okoliczności m iejsca i czasu. Wszystko to nie m a nic wspólnego z tendencją legendarną. U podstaw więc całego opisu leży autentyczna

rzepiS siM pB historyczna, k tó rą zaczerpnął z tradycji ustnej ;§ub

już s j l g g l |j |4- Tradycji tej jednak Łukasz nie przekazał w sta n ie garowym lec^j;gruntownie przepracował ją literacko i teologicznie. A ktualna pery­ kopa- jest tak bardzo przeniknięta stylem i term inologią Łukasza, że bar­ dzo trudno jest sprecyzować substrat Ł ukaszow y5. Zabarw ienie literackie i teologiczne Łukasza jest tak oczywiste, że wszyscy to uznają. Mimo tru d ­ ności dotarcia do substratu tradycji ciągle podejm owane są próby dotarcia do tradycji przedłukaszowej. Najprawdopodobniej obejm owała ona nastę­ pujące wiersze: 13.15 b. 16.28-318. Pozostałe wiersze m ają w yraźnie cha­ ra k te r redakcyjny, ponieważ m ożna w nich bez trudności dostrzec term i­ nologię i styl Łukasza.

W zmianka o Jeruzalem jako m iejscu śm ierci krzyżowej Jezusa znąH duj® się w (fiBagu uczniów z wędrowcem (w. 15-21), a mówiąc dokładniej w w. 18—20. Analiza filologiczna i stylistyczna w skazuje w yraźnie na Łu­ kaszowy charakter fragm entu 7. Form y (łitoxpiji^l«j||ś i eksv jip^ę są typowe dla Ł ukasza: Sfjcsv łcp0i|j|żywa aż 59 CBŻyjinaJftpniercp&ę z Acfif post verba dicendi je s f "CZęStSZg u niego niż z D ativem (Łk 9,13. 14.50. 20,41; 9,51. 12, 22; 15,3; 17,1; 24,17. 18)."Specyfiką trzeciego ew angelisty są rów nież nastę- pujjjce w yrażenia: uap&wstv— dosyć często! w ystępuje w LXX (Rdz 12,10; 17,8; 19,9; 24,37; 47,4. 9; Wj 6,4; Lb 2 ||l 5 ; P w t 5,14; Sdz 5,17; Iz 16,4; Jer 6,6; Syr 12,8). W ew angeliach tylko raz u św. Łukasza (por. H br 11,9); he­

brajski sposób określenia świętego m iasta jlk o Jeruzalem ; wt t£v6[S||| 8 R. B u l t m a n n . D ie G e sc h ich te d e r s y n a p tis c h e n TradtUpriciS. A u fl. G ö ttin g en 1964 s. 310; W. B e t z . U r sp ru n g u n d W e se n c h r is tlic h e n G ltm ben& inach d e r E m m a - u sle g en d e 13-32). „ Z e its c h rift f ü r T heo lo g ie u n d K | | | p e ” 66:1969 s '^ - U l.

4

pj^f

5 „D es ś tu d e s m in u tie u s e s o n t e tś f a ite s Ü ü r le| v o c ib u k iir e e t le s ity le d u i i r ś c it: e l l p c o n v e rg e n t to u te s v e rs la m em e c o n clu s|j§ i: Lc en # | l | l e r ö d a c te u r d ’u n b u t ä l’a u tr e ” ( B o i s m a r d , jw . s. 448). O p in ie t e 'p o t w i e r d z i ły a n a liz y J . W ankegQ (jw . passiBf).

8 P o r. P . g h u b e r t T h e s tr u c tu r e a n d ilJisfS fic a ric e o f L u ig i 24. W : N e u te s ta - m e n tlW ie S tu d ie n fü r R . B u ltm a n n . B e rlin 1954 s. 1B5-186.

I S i 18 S H t ein e R e ih e d e r S p r ä L e i g e n t ü m li c ii l ii t e n a u f, die v e r m u te n lasse n , d a ss d ie s e r V ers | B ) n | v a n g e l i | H I s p r a c B c h g e fo rm t w u rd e ” ( W a n k e , jw . s. 56).

JE R U Z A L E M ... _{7 1}

(Łk 8 ,3 4 ,5 6 ; 2 3,4 7);avrjp w znaczeniu „człowiek” jest Łukaszowe (3 2 razy);

Suvatoę w ystępuje ó razy u Mateusza, 4 razy u M arka, 10 razy w ew an­ gelii Łukasza i w Dziejach; przym iotnik te n w połączeniu z sv w ystępuje tylko u Łukasza (por. Dz 7,22; 18,24); przyimeksvavxiov jest w yłącznie Łu- kaszowy (1,6; 20,2 6 ; Dz 7,10); jest tu w yraźny w pływ LXX; Xoxpooo&ai w ew angeliach w ystępuje tylko u Ł u k asza8.

P raca redakcyjna Łukasza bardziej jeszcze uwidacznia się w stylu i nie­

których elem entach treściow ych właściwych dla Łukasza. W yrażenie T<jj

(w. 15) z bezokolicznikiem jest częstym zjaw iskiem u Łukasza: na 30 przykładów w ewangelii aż 20 razy w ystępuje z inną konstrukcją a m ia­

nowicie z form ułą w prow adzającą xoü efsveto z verburn fin itu m . To

częste łączenie ze sobą ty ch dwóch form jest w yraźnym w pływ em LX X .

Również do właściwości stylu Łukasza należy too z bezokolicznikiem

(w. 16)9. Poza elem entam i stylistycznym i w Łk 24,15-21 istnieje cały sze­ reg fraz właściw ych trzeciem u ewangeliście, k tóre równocześnie w y ra­ żają jego specyfikę teologiczną. Określenie Jezusa jako avijp -pocprjxrjc; jest Łukaszowe (Dz 2,22)10. W yrażenie £v spfio v.ai XóYq> pochodzi z LX X

(Syr 3,8; 16,12). Łukasz lubi używać tego zw rotu wtedy, gdy mówi o działalności Jezusa; n a pierw szym m iejscu eksponuje czyny (egra), n a drugim dopiero słowa (logoi — 7,22; 10,9.24; Dz 1,1; 4,20; 13,12; 22,17) u . Do właściwości auto ra trzeciej ewangelii należą również następujące w y­ rażenia: ot apyipeię y.ai ot äp/ovts? (w. 20 por. 23,4); [).śX.Xto z bezokolicz­ nikiem (w. 21) n a oznaczenie w ydarzenia przyszłego, które z woli Bożej musi się spełnić. Wreszcie zestawienie Xotpouafl-ai xov ’IapaijX jest również

Łukaszowe (2,38)12. Zam iana M arkowego fykoą n a Xaóę (w. 19) często

spotyka się u Łukasza {19,18; 20,6.45; 25,5); zwrócenie uwagi na świa­ dectwo całego ludu też jest specyfiką trzeciej ewangelii (8,47; 9,13; 20,45; Dz 2,47; 3,9.11; 4,10; 5,34; 10,41; 13,24)13. Istnieje wreszcie pew na analogia między sform ułowaniam i perykopy uczniów z Emaus a Dziejami Apostol­ skimi (por. np. Łk 24,19 z Dz 2,22).

C harakter więc redakcyjny tego fragm entu jest oczywisty. Należy więc z kolei zapytać, jakim i m otyw am i teologicznymi kierow ał się Łukasz przy

jego redakcji. k

8 P o r. G. S c h n e i d e r . V e r le u g n u n g , V e r s p o ttu n g u n d V e r h ö r J e s u n a ch L k 22, 54-71. M ü n c h e n 1970 s. 125; H. S c h ü r m a n n . D er P a sc h a m a h lb e r ic h t L k 22, 15-18. M ü n s te r 1968 s. 88.

8 P o r. M. Z e r w i c k. G ra ec ita s bib lica . W yd. 4. R o m a 1960 s. 122.

10 P o r. H. L a n g k a m m e r O FM . U p o d s ta w c h ry sto lo g ii N o w eg o T e s ta m e n tu . W ro c ła w 1976 s. 129.

11 P o r. W a n k e , j w. s. 57.

18 P o r. k s. J . K u d a s i e w i c z . Z n a c ze n ie J e r u z a le m w cza sie d zia ła ln o ści g a lile j­ s k ie j J e z u s a ( Ł k 4,14 — 9,50). „R o czn ik i T e o lo g icz n o -K a n o n ic zn e ” 17:1970 z. 1 s. 56.

7 2 K S . J O Z E F K U D A S IE W IC Z

2. S M IE R C K R Z Y Ż O W A JE Z U S A W JE R U Z A L E M

Na pytanie nieznanego wędrowca, c a się wydarzyło w Jeruzalem ucznio­ wie odpowiadają, że śmierć krzyżowa Jezusa: „jak arcykapłani i nasi przy­ wódcy wydali Go na śm ierć i ukrzyżow ali” (w. 20). W odpowiedzi swej mówią najpierw kim był Jezus (w. 19), a następnie mówią dopiero o ska­

zaniu Go na śmierć w Jeruzalem (w. 20). .

1) Jezus z N azaretu był avr/p TCpocpr/T7]ę oraz oovatö? Iv IpY<j> xai \6yip (w. 19). Ta krótka charakterystyka Jezusa z N azaretu jest specyficz­

nie Łukaszowa. Trzeci ew angelista moc (<5ovaróę) Jezusa łączy z jego

funkcją prorocką, naw iązując w ten sposób do Starego Testam entu i juda­ izmu. Zgodnie z tym i koncepcjami Mesjasz obdarzony był mocą jako Król (Iz 11,2; 9,5; Mich 5,5; Ps 110,2; PsSal 17,24. 42. 47). Moc ta pojmowana była jako siła wojenna, dzięki której Mesjasz będzie odnosił zwycięstwa nad swymi wrogami. Następnie Mesjasz obdarzony będzie mocą prorocką, która uzdolni go do daw ania świadectwa Bogu. Tekst klasyczny podaje Micheasz (3,8). Tą mocą prorocką obdarzony był Mojżesz (Dz 7,22) i Ja n Chrzciciel (Łk 1,17). Mocą tą w sposób szczególny obdarzony jest Jezus u . Słusznie więc pisze H. Langkammer, że „Łukasz w yraźnie zaszeregował Jezusa w poczet wielkich charyzm atyków Starego T estam entu” 1S. Dlate­ go właśnie ty tu ł „prorok” w ystępuje u Łukasza najprzód w kontekście nauczania (4,24), głoszenia słowa Bożego. Słowa Jezusa-proroka są ot Xó7oi zfji '/apLTo<;(4,22), ponieważ w skazują one na eschatologiczną rea­ lizację zbawienia (4,18) i ponieważ Łukasz słowo Jezusa rozumie jako sło­

wo Boże dające życie. Dlatego też «ję ‘/śp^oę nie jest tylko dopełnia­

czem hebrajskim użytym zamiast przym iotnika (piękny, wdzięczny, po­ wabny), jak to m a miejsce w Ps 44,3 i w Kol 4,6 ł#, lecz m a głębszy sens teologiczny: słowa Jezusa są orędziem łaski i zbaw ienia (Dz 14,3; 20,32). I taki właśnie sens jest charakterystyczny dla Ł u k asza11. Jezus z N azaretu jest więc prorokiem obdarzonym w ielką mocą słowa; uczniowie z Emaus funkcję tę określają lapidarnie: „potężny w słowie”.

Następnie ty tu ł „prorok” w ystępuje u Łukasza w kontekście cudów Jezusa; po wskrzeszeniu młodzieńca z Naim „w szystkich ogarnął strach; wielbili Boga i mówili: w ielki prorok powstał w śród nas” (7,16). Ju ż od

14 P o r. W. G r u n d m a n n . 4uvau.ai, ?ov=ctö?, T W N T IV 300 n. 15 H. L a n g k a m m e r , jw . s. 129.

11 W te n sposób ro z u m ie ją te n d o p e łn ia cz lic z n i eg zegeci w sp ó łc z eśn i (Z e r w i c k, jw . s. 15; J . M. C r e e d . T h e G o sp el a ccording to S t. L u k e . L o n d o n 1957 s. 67; H. F 1 e n d e r . H eil u n d G e sc h ich te in d e r T h eo lo g ie d es L u k a s . M ü n c h e n 1965 s. 137 n.).

17 P o r. H. S c h ü r m a n n . ' D as L u k a s e v a n g e liu m . 1. K o m m e n ta r z u K a p . 1,1— 9,56. L eip zig 1970 s. 234 n ; F. G i l s . J ć s u s p ro p h e te d ’a p re s les E v a n g iles s y n o p ti- q u es. L o u v ain 1957 s. 12 n.

JE R U Z A L E M .., 7 3

daw na Izrael użalał się, że nie posiada proroków (Ps 74,9); teraz wzbudził m u Bóg „wielkiego proroka”, któ ry czyni znaki. Moc Jezusa-proroka ozna­ cza tu moc czynienia cudów i znaków (Łk 19,37; Dz 2,22). Uczniowie 7. Emaus określają to jako „potężny w czynie”. W użyciu ty m Łukasz jest zgodny z pozostałymi sy n o p ty k am i18.

W reszcie ty tu ł „prorok” w ystępuje w kontekście m ęki i śmierci (Łk 13,33). W Łk 13,33 Jezus zapowiadał swą śm ierć w Jeruzalem , bo „nie­ możliwe jest, żeby prorok zginął poza Jeruzalem ” 19. Uczniowie z Emaus stw ierdzają fak t realizacji tej zapowiedzi Jezusa; w Jeruzalem (ev aurjj) w ty ch dniach arcykapłani i przywódcy w ydali Jezusa z* Nazarefcu na śm ierć i ukrzyżow ali (24,18. 20). Dla pełnego zrozum ienia ty tu łu „prorok” w ujęciu Łukasza w ażna jest kolejność ev ep74> ‘/a t Xi-j-io. Je st to zesta­ w ienie typow e dla Łukasza. M ateusz n a pierwsze miejsce w ysuw a słowo Jezusa, M arek czyn i znak, Łukasz natom iast połączy te dw a elem enty, eksponując na pierw sze miejsce czyn; zasadę 4ę konsekw entnie przepro- w ądza przez obydw a dzieła. Pierw sze powołanie uczniów (5,8-11) oraz po­ w ołanie D w unastu (6,12-16) n astępują bezpośrednio po cudach i znakach Jezusa (5,4-7; 7,6-11). U M arka w ystarczy samo słowo powołania, ono jest potężne. U Łukasza nauczanie Jezusa poprzedzone jest zawsze znakami lub czynam i (4,33-37; 6,20-49). Ze zjaw iskiem tym spotykam y się i w Dzie­ jach: cud Zielonych Św iątek (2,1-13) uprzedza słowo nauki P io tra (2,14-3Ś). W ew angelii czyny i cuda Jezusa uzasadniają moc i skuteczność Jego sło­ w a; w Dziejach zaś cuda i znaki będą gw arancją słów apostolskich20.

2) Jezusa z N azaretu — m ęża-proroka w ydali na śm ierć i ukrzyżowali

w Jeruzalem ot óp^tepsię xai ap^ovte?. A więc nie cały lud izrael­

ski jako tak i (22,6) ani też nie Rzym ianie (24,14. 24. 48), lecz przywódcy duchowi i polityczni tego ludu (9,22; 23,13; 23,35; Dz 2,23; 2,36; 3. 15; 17) 21. A rcykapłani i przyw ódcy stanow ili pierw szą i najbardziej w pływ o­ w ą grupę Najwyższej R ady Żydowskiej zwanej Sanhedrynem ; składała się ona z 72 członków. W czasach rzym skich uw ażana była za przedsta­ wicielstwo religijne i polityczne narodu żydowskiego 22; rad a ta posiadała włacteę sądowniczą aż do vp [J-a flavatou (w. 20) włącznie. W yrok' ten

18 P o r. H . S c h ü r m a n n . D as L u k a s e v a n g e liu m s. 402; W. G r u n d m a n n , j w. s. 302 n.; U. B u s s e . D ie W u n d e r d es P r o p h e te n J e s u s. D ie R e z e p tio n , K o m ­ p o sitio n u n d In te r p r e ta tio n im E v a n g e liu m d es L u k a s . S t u t tg a r t 1976 s. 388-401.

18 P o r. ks. J . K u d a s i e w i c z . R o la J e r u z a le m s. 33 n.

m P o r. H . C o n z e l m a n n . D ie M itte d e r Z e it. S tu d ie n z u r T h e o lo g ie d es L u k a s .. 5. A u fl. T ü b in g e n 1964 s. 177-186. T e n ż e . D ie A p o ste lg e sc h ic h te . T ü b in g e n 1963 s. 25.

81 P o r. W a n k e , j w. s. 64; Ks. F. G r y g l e w i c z . E w a n g elia w e d łu g św . Ł u ­ k a sza . P o z n a ń 1977 s. 356 n.

82 P o r. B. R e i c k e. N e u te s ta m e n tlic h e Z e itg e s c h ic h te . B e rlin 1968 s. 105-113. J. J e r e m i a s . J e r u s a le m z u r Z e it Jesu . K u ltu r g e s c h ic h tlic h e U n te rsu c h u n g z u r n e u te s ta m e n tlic h e n Z e itg e s c h ic h te . T. 2. G ö ttin g e n 195.8 s. 3 n; K s. E. D ą b r o w s k i . 'N o w y T e s ta m e n t n a tle e p o k i. T. 2. K u ltu r a . P o z n a ń 1958 s. 171-180. •

7 4 K S . J O Z E F K U D A S IE W IC Z

Jejinak był zatw ierdzany i wykonyw any przez władze rzym skie *s. Łukasz, |l |i y pisując skazanie Jezusa na śm ierć oficjalnym czynnikom żydowskim, zaakcentował mocno charakter religijny odrzucenia Jezusa: Jezus został slapany na śm ierć i ukrzyżow any w centrum religijnym i p o litj||||iy m Izraela, w św iętym mieście Jeruzalem przez oficjalne czynniki religijno- -polityczne narodu Izraelskiego. Uczniowie Spodziew ali się, że Jezus „w y­ zwoli Izraela” (w. 21) z niewoli politycznej, gdy tym czasem przywódcy Izraela przez swą oficjalną władzę skazali na śm ierć swojego wybawiciela. Jeruzalem jeszcze raz w historii zbaw ienia stała się m orderczynią proro­ ków ..W ten sposób w ypełniły się słowa Pism a (24,25) i zapowiedź Jezusa (13,33-35), dlatego śm ierć Jezusa w Jeruzalem jest zgodna z Bożym planem ||> a\ra|nia i z zapowiedzią samego Jezusa. W ten sposób ukrzyżowanie ililś w ip y m mieście ma sens historiozbawczy. Mimo to Jeruzalem za­ bijając Jezusa-proroka nie^-jesl; bez winy. Winią:, pociągnie za sobą karę (Łk 21,20-24).

JE R U S A L E M — L IE U DE LA M O R T S A L V A T R IC E D E JE S U S (LU C 24, 13—33) R ć s u rti ć

L ’a rtic ie se co m p o se d e d e u x p a rtie s d o n t la p f g p i e j S e x a m in e le p ro b le m e de | | 1si|dition e t d e la re d a c tio n d e la p ś ric o p e s u r les discip les d ’E m a ü s a in s i q u e la fo n ctio n q u ’y jo u e Je ru s a le m . L le s s s itie l d e la d e sc rip tio n v ie n t d e la firadition. L uc l’a p o u r ta n t r e tr a v a ille fo n c ie rem e n t, c e iQui a p p a r a it dansi s a te rm in o lo g ie e t d an s I p l s p i e . L a m e n t f H s u r la m o rt d e J e s u s ä J e r u s a le m p ro v ie n t d e la rćdaclli>n B l i p —Ä | | | L a d e u x ie m e p a r tie ś tu d ie le sens th śo lo g iq u e d e c e tte m e n tio n : j f i i s , p ro p h e te , Is lB irt ä J e ru s a le m , c o n fo rm ś m e n t -au p la n d iv in d e la r e d e m p tio n e t A ce jjiffl a v a it a n n o n ce . L es re sp o n sa b les d e c e tte m o rt s o n t :j|s d irig e a n ts d u p eu p le.

28 D y s k u sje p ra w n o -e g z e g e ty c z n e n a te m a t k o m p e te n c ji S a n h e d ry n u w s p ra w ie If lljw a r iB w y ro k ó w śm ie rc i p rz e d s fä w ia b a rd z o o b sz e rn ie ks. E. D ą b ro w s k i. St^K b- JKiSkn z a ję te p rz ez nieg o w y d a je się b y ć n a jb a rd z ie j u z a s a d n io n e : „ S a n h e d ry n je r o ­ z o lim sk i m ia ł p ra w o sąd zić s p ra w y g a rd ło w e i w y d a w a ć w y ro k i, a le p o d l e g ł y one I n f f r i g g g l B w ła d zy rz y m s k ie j i ty lk o p rz ez n ią m o g ły b y ć w y k o n y w a n e ” (P roces ■ P u t w kw ietlp h ix to r v c z n o -k r y ty c z n y m . P o z n a ń 1965 s. 149).