De bouw in de knoop

Prof.ir A. van Randen

DE BOUW IN DE KNOOP

Bibliotheek TU Delft

1111111111111111111111111111111111

DE BOUW IN DE KNOOP

DEEL 1

serie ontwerpen en bouwmethodiek

Prof. ir. A. van Randen

Uitgegeven en gedistribueerd door:

Delftse Universitaire Pers Stevinweg 1

2628

CN Delft

2628

CN Delft Telefoon:

(015) 783254

In opdracht van: Vakgroep AST

Architektonische en Stedebouwkundiqe Technoloqie Bouwmethodiek Prof. ir. A. van Randen

Technische Universiteit Delft Faculteit der Bouwkunde

Berlaqeweq 1

2628

CR DELFT

CIP-GEGEVENS KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, DEN HAAG Randen, A. van

De bouw in de knoop / A. van Randen - Delft: Delftse Universitaire Pers. - III - (Ontwerpen en bouwmethodiek : 1)

Uitg. in opdracht van de TU Delft, Faculteit der Bouwkunde, vakgroep AST Bouwmethodiek

Met I it. opg. ISBN

90-6275-401-5

SISO

692.1

UDC

69

NUGI

655

Trefw.: bouwkunde.

Copyright

1988

by vakgroep AST

INHOUD

De inhoud van dit boek komt in grote lijnen

overeen met de rede die door Prof. ir. A. van Randen is uitgesproken op 21-1-76 bij de aanvaarding

50 - 100 - 200 gezinnen mee laten besl issen over hun wijk, hun straat, hun woning. Mee-besl issen. Of zelf-besl issen. Mee-beslissen over de te bieden mogel ijkheden. Zelf be-sI issen over de "eigen " keuze uit die mogel ijkheden.

In een paar "woorden" een heel "gebeuren". Een heel proces. Werkel ijkheid. Vandaag. Schuchter nog. Maar het gebeurt. Sommigen van U weten, dat ik intensief bij zulke projekten ben betrokken.

Besl issingen verhuizen van de deskundigentafel naar de famil iekring. Kan dat? Willen we dat?

Een ander beeld.

Ergens in Nederland staat een gloednieuw tehuis. Ontwikkeld op basis van nieuwe ideeën over de verzorging van een bij-zondere groep mensen. Resultaat van

5

jaar intensief samen-werken.

Maar intussen zijn die ideeën achterhaald. Door nieuwe denkbeelden. Die niet of slechts zeer moeizaam te

verwezen-I ijken bverwezen-I ijken te zijn binnen die nog "nieuwe" gebouwen. Versteende, nu al weer verouderde, ideeën.

Opvattingen, normen, mogel ijkheden zijn in beweging. Snelle verandering. Een niet meer weg te denken deel van ons leven. Bouwen we daar ook naar? In hoeverre kàn dat? Moet dat? Nog een beeld.

Er is een kommissie "maatstandaardisatie van gevelelemen-ten" van het tJederlands tJormal isatie Instituut.

De fabrikanten van gevelelementen hebben een groot produk-tie-potentieel.

Maar die produktie is projektgebonden. Iedere keer wat an-ders. Vaak volledig anan-ders.

Uiteraard zoeken zij naar mogel ijkheden de grenzen van dat "anders " wat meer vas t te I eggen.

Zodat ze zelf wat meer kunnen bepalen wat zij zullen maken, om daardoor een efficiëntere afstemming van produkt en pro-duktie-apparaat te kunnen bewerksteIl igen.

Een toeleveringssektor, die langzamerhand een volwaardige industrie wordt en zoekt naar wegen haar mogel ijkheden te benutten.

Zal zij die krijgen? Moet zij die krijgen?

Arbeidsindel ing en special isatie zetten in versneld tempo door. Vooral in de loop van de industriële revolutie.

De ontwerper, de architekt, doet zijn intrede. Het

ontwer-pen raakt meer en meer gescheiden van het maken.

Er is een aparte partij tussen gebruiker en maker

gescho-ven. Hij "vertegenwoordigt" de gebruiker van het te maken

bouwwerk. En, als het goed is, weet hij in zijn ontwerp

een voor de gebruiker optimaal evenwicht te bewerksteil igen

tussen bat~n en lasten. Tussen gebruiks- en

maakoverwegin-gen. Daarbij de marktverhoudingen inkalkulerend.

Het is ook in deze tijd, dat de vervaardiging van

bouwma-terialen en timmerwerk in gespecial iseerde werkplaats of fabriek haar intrede doet.

Aanvankei ijk zijn in deze situatie alle partijen nog

be-trekkei ijk stevig ingebed in "konventies". In algemeen

aan-vaa rde no rmen en geb ru i ken. I n lid i t doe je zo" en Ilda t doe

je zo". Het regulerend optreden van de overheid in

techni-sche zin was daardoor nog beperkt.

De "konventies" veranderden wel, maar alle partijen konden

die veranderingen nog "bijhouden".

Tot de jaren 150 leren "ontwerper" en "uitvoerder" hun

"vak" nog uit dezelfde boeken. Watt jes. En later Jellema,

Meischke, en Müller. Maar dat was dan ook het laatste, al

zeer uitgebreide standaardwerk, waarin nog alle oplossingen voorkomen.

Dat betekende eenvoudige kommunikatie.

Mijn vader, bouwde nog van een 1 :100

teke-ning. En verder niets.

Voorgeschreven standaarddetails bestonden niet. Maar alle

details waren standaard.

En dan, in de jaren 150, begint bijna ongemerkt het tempo

van de veranderingen omhoog te gaan.

Er begint, wat later bi ijkt, een explosieve ontwikkel ing

van kennis en haar toepassing. Met al haar gevolgen in het

vlak van de maatschappel ijke omstandigheden.

Aan de "gebruikers"kant verschijnen nieuwe opvattingen

over wonen en werken.

Aan de "maak"kant vele nieuwe materialen, nieuw materieel,

nieuwe maakmogel ijkheden.

Op de "markt" nieuwe verhoudingen, nieuwe partijen.

Veel en veelsoortige verandering.

Daar zullen we mee moeten leren bouwen. "Bouwen en toch

openlaten" heette een recent afstudeerwerk.

BI ijft dat nu zo? Zal een eventueel einde of drastische

vermindering van de groei niet stabil iserend werken? Het

i s moge I ijk.

Maar het is niet zo waärschijnl ijk, dat een belangrijke

bron van verandering, n. I. de wetenschap, zal bi ijven

stilstaan. En bovendien zou juist een heroriëntatie wel

eens een golf van veranderingen met zich mee kunnen

facility

-

module

-

r-system • $$e",/>Iy unit

I

b.ls

I I

Kijk maar naar de nieuwe warmte-isolatienormen. Een dras-tische en ingrijpende verandering.

Gebruiker - architekt - uitvoerder. Zo ver waren we. Hoe staan we er nu voor?

Laten we de gebruiker van nu eens bekijken.

"DelI gebruiker. Zo eenvoudig I igt het niet meer. We moeten zo I angzamerhand meerdere kategor i eën Ilgebru i kers ll onder-scheiden. Op basis van verschil in belangen.

Het belangrijkste onderscheid is dan: - de exploitant-gebruiker

en

- de direkte gebruiker

Vroeger vaak één partij. Of hun onderl inge verhouding was in algemeen aanvaarde gewoonten geregeld. Meestal van het patriarchale type. De exploitant maakte de dienst uit. Nu, met een hoog tempo van veranderingen op ieders belan-gengebied, worden de tegensteIl ingen manifest.

Zo treedt er in de exploitatie en het beheer een schaal-vergroting op. Terwijl de direkte gebruiker gewoon een

individu bI ijft, die toch al grote moeite heeft zichzelf

te bI ijven. Om niet ondergesneeuwd te raken in over hem

genomen besl issingen. Hij wil zelf mee-besl issen over zijn lot. En in bepaalde zaken een individuele besl issing kunnen nemen. Hij eist mondigheid: 100 gezinnen om de besl issings-taf el. I n del Ima r kt I I .

Er is nog een gebruikerskategorie. Men zou die de Ilindirek-te gebru i ker ll kunnen noemen.

Degene die het bouwwerk moet ondergaan, beleven, zonder exploitant of direkte gebruiker te zijn. Letterl ijk de man

in de straat. Direkte gebruiker voor zijn eigen huis. Indi-rekte gebruiker voor dat van zijn Ilbuurman ll . Ook hier:

konventies worden weggevaagd.

Dus meer kans op konfl ikten.

Kan zijn belang alleen door de overheid worden behartigd? Of kan hij meepraten. Inspreken?

Dan de maak-kant.

Hier treedt steeds duidel ijker een spI itsing op. Tussen maken op het bouwwerk en maken in de fabriek.

Onlangs kwam ons een diagram onder ogen. Het was een poging van Sweets Catalogue tot een nieuwe indel ing te komen van bouwprodukten .

Voor wie het niet weet: Sweets Catalogue is het Amerikaanse bouw-katalogus systeem, waarin ieder bouwprodukt dat op de markt is voorkomt.

Zonder SweetsCatalogue is het Amerikaanse bouwen

ondenk-baar. •

Kennel ijk voldeed de oude indel ing niet meer. En dan moet er wel iets aan de hand zijn.

Sweets is begonnen als een bouwmaterialen-katalogus. En tot nu toe werd al les als bouwmateriaal behandeld.

"et'

r - ~, I--r

-li3

i

I~-.\~'! ~.

J

Maar op de markt verschijnen steeds meer samengestelde produkten. Zoals Sweets het in zijn diagram omschrijft van basic-material tot facil ity. Met daartussen de unit, de component en de module.

Maken op het bouwwerk. Maken in de fabriek.

Twee maak-sektoren, die ieder hun eigen typische mogel

ijk-heden en on-mogel ijkheden hebben. Reden waarom wij menen, dat het nuttig is ze duidel ijk te onderscheiden.

Wij noemen ze "uitvoering" en "fabrikage".

"Uitvoering", het ter plekke samenstellen van het gebouw. "Bouwprodukten", a 11 es waa ru i t het bouwwerk word t samen-gesteld en wat op het bouwwerk wordt aangevoerd.

"Fabrikage " , het _{vervaardigen van "bouwprodukten " .} Bouwprodukten. Van een hoop zand tot een "mobile home". En al les er tussenin.

D.w.z. bouwprodukten met zeer uiteenlopende eigenschappen.

Vooral wat betreft de nog toe te voegen waarde in de u

it-voering. Om er een gebouw van te maken. Fabrikage èn uitvoering.

In de "fabrikage" kunnen de kenmerken van industriële pro-duktie tot ontwikkel ing komen.

In de "uitvoering" niet. Als men tenminste als een kenmerk

van industriële produktie ziet, dat het produkt beweegt. Langs de produktie hulpmiddelen.

Het begrip "industriële bouw" bestaat in dit beeld niet. Wel een meerdere of mindere mate van industrial isatie van de bouw.

Meer naarmate de toegevoegde waarde in de sektor fabrikage toeneemt t.o.v. die in de sektor uitvoering.

Een dynamisch evenwicht. Afhankel ijk van vele faktoren.

Een evenwicht dat zich zo soepel mogel ijk zou moeten kun-nen instellen op veranderde omstandigheden. Zowel naar de

ene als naar de andere kant.

De sektor uitvoering.

Plaatsgebonden. Projektgebonden. Een reizend circus. Typ i sche moge 1 ijkheden en onmoge 1 ijkheden. I n het kader van kostenbesparing kàn het zinvol zijn bouwprodukten toe te passen, waaraan weinig waarde hoeft te worden toege-voegd: montage. Kàn. Het hoèft niet zo te zijn.

De sektor fabrikage.

Mogel ijkheden voor industriële produktie. Meer naarmate het initiatief tot produktie minder projektgebonden is. Geen wonder dat steeds meer konfektie bouwprodukten

ver-schijnen. Meestal "affe" produkten, waarin vele ontwerp-besl issingen zitten opgesloten. Meer naarmate in het pro-dukt meer funkties en meer voorzieningen zijn geïntegreerd. Besl issingen die vroeger door de ontwerper van het gebouw genomen werden en die hij nu gewoon moet aksepteren. Of het "produkt" niet gebruiken.

arChi~

~;uuu

Duidel ijk is o. i., dat de sektor fabrikage op zijn minst au sèrieux moet worden genomen.

Misschien is de fabrikagesektor nu al veel bepalender voor de ontwerpmogel ijkheden dan de sektor uitvoering. Terugkoppel ing van ontwerp en uitvoering. De topic van de zestiger jaren. Vanwege het verhoogde tempo van verande-ring, zowel in de ontwerpen als in de uitvoeringstechniek. Zijn we nu toe aan terugkoppel ing tussen ontwerp en fabri-kage? In twee richtingen uiteraard? Het wordt tijd.

Uitvoering en f3brikage. Ook twee partijen, die met elkaar moeten leren leven en die kunst zeker nog niet hebben

ge-leerd. Nog te veel langs elkaar heen leven. Te veel elkaar de zwarte piet proberen toe te spelen i .p.v. zich te ver-diepen in elkaars mogel ijkheden.

Nog een ontwikkel ing aan de maakkant: het doe het zelven. In ons beeld een stukje "uitvoering". Gebruiker en maker dezelfde. Kleinschal ige behoefte gekoppeld aan

kleinscha-1 ig maken.

Parallel daaraan een stukje fabrikage: doe het zelf bouw-produkten. De handel hierin heeft een gigantische omzet bereikt n. I. 1,5 miljard per jaar en is de afgelopen jaren gegroeid met 15 tot 20% per jaar.

Deze doe het zelf ontwikkel ing heeft zelfs zijn invloed op het "gewone" bouwen. Ik zag laatst een aardige steIl ing. "De typisch voor de onhandige doe-het-zelver ontwikkelde produkten zullen meer en meer door de handige vakman wor-den gebruikt".

Gebruik en maken hebben we gehad. Hoe staat het met de architekt.

Tot de jaren '50 hooguit terzijde gestaan door een advi-seur voor de draagkonstrukties.

Wat is nu het beeld. Arbeidsdel ing en special isatie hebben duchtig om zich heen gegrepen onder invloed van de enorme explosie aan kennis die heeft plaatsgehad en die vele nieuwe deskundigen heeft gecreëerd.

Om er een paar te noemen:

sociologen, sociaal-psychologen, agogen, kostendeskundi-gen, organisatiedeskundikostendeskundi-gen, beglazingsdeskundikostendeskundi-gen, kunst-stofdeskundigen, bauschädendeskundigen, mil ieudeskundigen. Gaat U maar door.

Deel-kennis. Hie die te integreren?

Bovendien: Deskundigen in dienst van welk belang.

Maar ook: Deskundigen die nog weer een eigen dimensie toe-voegen aan die belangen. Die belangen door hun deskundig-heid versterken of verzwakken.

Het gebruik opgedeeld over verschillende partijen met ieder hun eigen belangen.

Het maken opgedeeld over twee sektoren. Opnieuw met ieder hun typische eigen belangen.

Binnen het ontwerpen zeer vele deelgebieden, deeldeskun-digheden en dit alles niet langer ingebed in konventies. Door het tempo van verandering steeds in beweging. Steeds anders op elkaar inwerkend.

Binnen het bouwproces, maar ook nog in wisselwerking met de omstand i gheden "bu i ten" dat bouwproces. Langzamerhand een zeer ingewikkeld samenspel. Is het een wonder, dat de overheid steeds meer betrokken raakt in dit spel van krachten? Om de belangen in een "juist" evenwicht te hou-den?

Maar is er een konventie over dat "juist"? De opvatting daarover is evenzeer in beweging. Aan verandering onder-hevig. In laatste instantie altijd een pol itieke

wils-. u i ti ng.

Dat betekent dat een inschatting van die pol itieke wils-vorming van belang wordt. Althans voor zover die van in-vloed is op doelsteIl ingen en middelen in de bouw.

Dat de overheid tot over haar oren betrokken zal zijn in dat samenspel van krachten zal wel niemand ontkennen. Hooguit kan men van mening verschillen in welke mate dat moet gebeuren. Opnieuw: pol itieke wilsvorming.

Dit laatste geldt dan vooral de mate waarin zij moet in-grijpen in de z.g. marktverhoudingen. Grondpol itiek, wat er geproduceerd moet worden en wat niet, prijskontrole, wie het eerst aan de beurt is bij schaarste, wie subsidie krijgt, wie beschermd moet worden, etc.

Evenwicht van krachten. Vele voorschriften van de over-heid zijn de neerslag van uitspraken over dat evenwicht. Het zijn in feite naar voren geschoven ontwerp-besl issin-gen. Zeer bepalend voor ontwerp-moge I ijkheden.

Onze voorschriften.

Zij zijn grotendeels ontstaan in de tijd, dat de verho-ging van het tempo van verandering chaos verho-ging veroorzaken. Oude konventies weggespoeld werden in de golf van nieuwe ontwikkel ingen.

Vaak ontstaan uit de behoefte een ontsporing af te snIJ-den. Daardoor niet altijd samenhangend. Elkaar soms

tegen-sprekend. En zeker in zeer onvoldoende mate een struktuur biedend voor verandering. Die zelfs te vaak blokkerend.

Wat is nu het totaalbeeld van het besluitvormingsproces als we al les overzien? We zouden het als volgt kunnen karakter i seren:

- wisselende invloed van die belangen

een veelheid van betrekkingen tussen belangen van wis-selende invloed

- een intensieve wisselwerking tussen de belangen, waar-door overwegingen en besl issingen vaak vele malen heen en weer gaan tussen vele verschillende partijen.

De besluitvorming. Een ingewikkeld proces van afwegen. Je zou kunnen zeggen, dat het besluitvormingsproces dreigt te vervuilen, verstopt te raken en daardoor ook een kost-bare zaak wordt.

Ingewikkelde en onverwachte wisselwerkingen tussen het ene besluit en het andere.

Het spaghetti-effekt noemen wij dat. Trek je bij spaghetti aan één sI iert dan ontstaat er op de meest onverwachte plaatsen beweging. Als je er eenmaal op gaat letten, laat het je niet meer los. Misschien is dat het begin van

in-zicht. Inzicht in hoe dat spaghetti-effekt verminderd kan

worden. Daar komen we nog op terug: 2 kwartier problemen, 1 kwartier voor wat gedachten over mogel ijke wegen uit deze situatie.

Eén ding is wel duidel ijk:

Het besluitvormingsproces is naast "gebruik" en "maken" een belangrijke zelfstandige bron van overwegingen gewor-den. Besluitvormingsoverwegingen. Overwegingen die het gezicht van het gebouwde mee-bepalen. Een mogel ijke bron van beperkingen. Of inspiratie.

o

deskundig,n Opdr«1lt

u

mr.

irchitek advis~,J bOllwtum proj,kt-ontwikl<eliir

We zijn ver weggeraakt van het eerste beeld: gebruiker en maker één en dezel fde persoon. I s er een weg terug met behoud van het verworvene? Kleinschal ige behoefte en kleinschal ig maken gekombineerd met grootschal ige" behoef-te en grootschal ig maken.

Mogel ijke wegen uit deze situatie. Voordat we daar iets over gaan zeggen, is het goed nog even een bI ik te werpen op wat we op het ogenbl ik doen. Hoe we op dit moment

pro-beren de situatie de baas te bI ijven.

Een paar grepen uit de ontwikkel ingen van deze pogingen: - De opdrachtgever omringt zich met steeds meer

deskundi-gen. Soms met de architekt op de centrale plaats, soms niet meer. Maar de eksplosie van kennis en verandering maakt hiervan een uitdijend heelal.

- Het bouwteam.

Komt op als de kloof tussen de veranderingen in het ge-bruik" en dus in het ontwerp en de veranderingen in het maken te groot wordt. Op zich geen oplossing.

- De "alles in één hand" theorie.

Vaak gebruikt als argument voor de projekt-ontwikkelaar of voor het conglomeraat, waar projektontwikkel ing, financiering, uitvoering en fabrikage in één hand zijn gekonsentreerd.

Toch lost dit in wezen het geschetste probleem niet op. Strijdigheid van overwegingen, spaghetti-effekt en alle gevolgen van dien treden ook op binnen deze ene hand. Dat bI ijkt ook wel, want zodra ze haar Salomons oordeel over die strijdigheden naar buiten toe moet motiveren,

is Leiden in last.

- Organisatiedeskundigen inschakelen.

Uiteraard hebben die het druk in deze ingewikkelde si-tuatie. Hoe ingewikkelder hoe onmisbaarder. Veel meer dan de status quo organiseren doen de meesten echter niet.

- De overheid die ingrijpt in het besluitvormingsproces. We hebben het er al over gehad.

ruimte voor: · v.r.nd.ring · "erscheidenheid . direkt. gebruiktr · F.brilu!1' ·sektor · uitllOHIng p f.bribge · dOf·het·zelven

o

~

0

0

0

_ballonnen

Enkele gedachten over hoe we in de bouw beter In zouden kunnen schieten op de geschetste situatie.

Wij menen dat daarvoor "ruimte" gecreëerd zou moeten worden voor:

- verandering, soepele aanpassingsmogel ijkheid van be-sI issingen èn het gebouwde

- voor verscheidenheid in vraag en aanbod

- voor de direkte gebruiker, zijn mogel ijkheid tot meer zeggenschap

- voor de fabrikage-sektor, eigen mogel ijkheden voor pro-duktiebesl issingen

- voor een dynamisch evenwicht tussen uitvoering en fabri-kage. Soepele aanpassingsmogel ijkheid aan gewijzigde omstandigheden, in beide richtingen.

- voor "doe het zelven" en daarmee ook voor ander "klein-schal ig" maken.

6 wensel ijkheden. Een keuze. En dus een steIl ingname. Die de richting van ons zoeken bepaalt. Zij hebben één gemeenschappel ijke voorwaarde:

het kunnen fragmenteren, opdelen van de besluitvorming. En dat betekent ook: opdel ing van het objekt waarover besl issingen worden genomen.

Opdel ing. Dat is al leen mogel ijk als het spaghetti-effekt kan worden teruggedrongen. D.w.z. als besl issingen ont-koppeld kunnen worden om de onvoorspelbare neveneffekten t.g.v. het spaghetti-effekt beter voorspelbaar te maken. Ontkoppel ing van besl issingen.

Paradoxaal genoeg kan dat alleen door sommige besl issin-gen te koppelen door afspraken, spelregels. Spelregels voor die zaken, die de betrokken delen waarover wordt besl ist gemeenschappel ijk hebben. Spelregels die de mate èn de wijze van koppel ing van de ene "groep" besl issingen aan een andere "groep" besl issingen vastleggen.

Geordende opdel ing dus. Maar we I:

De spelregels zullen zo weinig mogel ijk moeten vastleggen: zo groot mogel ijke besl issingsvrijheid openlaten.

En het zullen er niet meer mogen zijn dan strikt noodza-keI ijk: ekonomie van afspraken.

Wel afspraken over de lampvoet, niet over de ballon. Het zijn steeds afspraken over de ontmoetingspunten, de

rand-gebieden.

In deze spelregels ontmoeten de partijen elkaar. Binden ze elkaar. Hierover moeten zij tot overeenstemming komen om via de afspraken, de beperkingen, ieder zo zelfstandig mogel ijk aan het werk te kunnen gaan.

111111 " "11 11111 " 11111 trap m,t bov,nkwart trapgaten voor: richt, st"ktrap trap met bOllenkwart

Doordat iedere partij informatie, waar veel partijen bij

betrokken zijn, uit deze afsprakenpot haalt. .

Dat voor het van de grond tillen van zulke spelregels, zoln struktuur van gedecentral iseerd besl issen, een bij-zondere taak is weggelegd voor de meest centrale be-sluitvormer, de overheid, spreekt o.i. vanzelf. Dat zij daarbij intensief overleg pleegt met alle be-trokkenen spreekt ook vanzelf.

Maar in laatste instantie moeten er pol itieke keuzen gedaan worden.

Laten we nu eens een voorbeeld bekijken.

Sommigen van U zullen weten, dat houten trappen voor ge-subsidieerde woningen genormal iseerd zijn. D.w.z. in een normblad zijn deze trappen nauwkeurig omschreven.

Er zijn o.a. rechte steektrappen en trappen met een z.g. kwart.

Vergel ijkt U nu eens de hiervoor voorgeschreven trappen. U ziet dan, dat het ruimtebeslag van de trap met een kwart slechts iets afwijkt. De spil van het kwart en de laatste trede steken iets uit t.o.v. de rechte steektrap. Een gering verschil. Maar een verschil dat wel veroor-zaakt, dat de trapgaten voor iedere trap verschillend zijn. Nu is het trapgat o.a. bepalend voor besl issingen over de vloer.

Dat wil dus zeggen, dat besl issingen over b.v. vloer-elementen niet genomen kunnen worden voordat definitief besl ist is welke trap zal worden toegepast.

Stel nu dat men de besl issing over de indel ing van de woning wil overlaten aan de bewoner. Of gewoon uit wil

stellen. En de indel ing bepalend is voor het traptype.

En het traptype bepalend is voor h~t tràpgat. Dan moet

de indel ing al bepaald zijn, eventueel door de toekom-stige bewoner, in het stadium waarin men over de vloer moet besl issen. Bovendien kan er later niet meer veran-derd worden.

Nu was dit normblad ook al leen bedoeld om via standaar-disatie goedkopere konfektietrappen te kunnen maken en niet uit een oogpunt van besluitvorming. Om besl issingen te ontkoppelen.

I

I

11111111111111

voor

~1I111111

vit!r looprichtingen

1II11111~

~II~

ti,dringende "erbinding bov'lanl indringend boven wel ·"nliygend vut

Uit dat oogpunt bekeken kan men beter het trapgat norma-I iseren. Dat wat trap en vloer gemeenschappel ijk hebben. En dan zo, dat er meerdere traptypen in een trapgat passen:

rechte steektrappen

trap met kwart onder of boven trap met twee kwarten

U ziet het:

een ander doel, een ander voorschrift, een ander normblad De technische randvoorwaarden normal iseren en niet het produkt. Niet de "oplossing".

De randvoorwaarden vastleggen. Het produkt, de oplossing openlaten. Open voor ontwikkel ingen in vraag en maakmo-gel ijkheden. Binnen de randvoorwaarden. Evenwicht tussen gebondenheid en vrijheid.

Een eenvoudig voorbeeld. Hopel ijk voor U wel-sprekend. Twee belangrijke randvoorwaarden bleken te zijn:

ruimtebeslag en aansluiting.

Ruimtebeslag. Waar het een is kan het ander niet (meer) komen. Afspraken hierover zijn afspraken over plaats, waar kan iets komen, en maat, hoe groot is het.

Aansluitingen. Hoe minder afgesproken hoeft te worden hoe beter, zeiden we eerder.

Maak daarom I iefst geen indringende aansluitingen. Wij noemen dat Pietje en Grietje verbindingen.

Maar maak zo mogel ijk aanl iggende verbindingen: platte Pietjes en Grietjes.

Voor de trap betekent dit b.v. geen welstuk ~ de vloer, maar tegen de vloer.

Men kan nog verder gaan. Vermijdt verbindingen waar dat moge I ijk is.

Sommige zaken kunnen best zonder een vaste verbinding. De Engelsen hebben daarvoor een mooie term "loos e fit". Een losse verbinding.

Een mooi voorbeeld is het gasfornuis. Vroeger was een vaste verbinding met buis voorgeschreven, nu gebeurt het met een slang en een speciale koppel ing. Ook iets voor wateraansluitingen?

Soms verrassend eenvoudig, maar wel het denken even omschakelen. Vooral van de z.g. "deskundigen".

Het gaat bij deze materie vaak om eenvoudige, voor de hand I iggende, zaken, die we alleen nog niet gezien hebben. En nu gaan zien. Doordat we de bril van spag-hetti en ontkoppel ing opzetten.

Als we die bril opzetten, zullen we merken, dat het spaghett i -effekt vaak i n het "produkt" is 11 i ngebakken".

i-seerde trap.

Parallelle opdel ing van besluitvorming en objekt zeiden we eerder. Het betekent opde I i ng van het "gebouw" in delen, zagen we.

In het konsept-normblad over modulaire

koördi-natie NEN 2880 wordt dat als uitgangspunt genomen. Als wij het goed zien, kan het belang van dit nieuwe norm-blad nauwel ijks worden overschat. Nationaal en interna-tionaal gezien. Ook al moet er nog fl ink aan geschaafd worden.

Het is dan ook onbegrijpel ijk, dat de Raad voor de Volkshuisvesting de minister heeft geadviseerd deze ontwikkel ing buiten beschouwing te laten bij het op-stellen van de nieuwe Wenken en Voorschriften.

Zodat hierin, als de minister dienovereenkomstig besl ist, op de ouderwetse manier zal worden gesproken over stan-daardisatie van produkten. Op basis van een konseptie van modulaire koördinatie, die ongeschikt is voor strukturering van de besluitvorming.

Het zou nog onbegrijpel ijker zijn als de minister zich niet real iseert, dat hier een pol itieke en geen tech-nische besl issing nodig is. Het betekent niet meer of minder dan wel of niet mikken op een stuk

herstrukture-ring van de besluitvorming. En daarmee op o.a. een stuk zeggenschapsmogelijkheid voor de gebruiker.

Maar dit terzijde.

In het nieuwe konsept-normblad dan wordt het gebouw ingedeeld gedacht in "element-groepen", die d.m.v. bandroosters ieder hun eigen plaats toegewezen kunnen krijgen.

Hoe zijn deze elementgroepen nu gedefinieerd:

"een verzamel ing ... elementen met overeenkomstige kenmerken ... ".

Welke overeenkomstige kenmerken. Een interessante vraag. Welke kenmerken zijn vanuit onze gezichtshoek, het

beperken van het spaghetti-effekt, belangrijk. Enkele mogel ijke kenmerken kunnen dan zijn:

- gel ijktijdigheid van besl issingen. Kunnen besl issingen over een elementgroep gel ijktijdig worden genomen? - geldigheidsduur van besl issingen. Is die voor

elemen-ten van één groep ongeveer gel ijk?

- belanghebbenden. Is er een zo klein mogel ijke groep belanghebbenden?

- produktie. Geven de elementen van een groep de moge-I ijkheid tot doelmatige produktie?

Deze en misschien nog andere kenmerken zullen met el-kaar in evenwicht gebracht moeten worden.

Dit was een uitstapje naar het door de NEN-norm geïntroduceerde begrip "elementgroep".

standaardisatie. In de eerste plaats proces-gericht en pas daarna produkt-gericht. Een markante verschuiving. Via dit uitstapje zijn we bijna ongemerkt terechtgekomen bij een ander begrip dat rondwaart: n. I. dat van de be-sluitvormingsnivo's.

Besluitvormingsnivois, o.a. onderwerp van het proef-schrift "Meten met twee maten" van

prof.dr.ir. B.F.Th. Bax

Een begrip dat veel meer omvat dan het gebouw. Waarmee waarschijnl ijk het hele besluitvormingsproces van stoel tot stad opnieuw kan worden gestruktureerd. Meer doel-matig voor de geschetste nieuwe situatie.

Theoretisch onderzoek om tot sluitende begripsbepal ingen te komen zal nodig zijn. Prof. Ir. N.J. Habraken heeft hieraan in Eindhoven een serie kol leges gewijd net voor zijn vertrek naar Amerika.

Maar naast de theoretische begripsbepal ing zal het doel waarvoor men nivo's wil hanteren bepalend zijn voor de

inho~d, die men aan ieder nivo zal moeten geven. Er wordt mee geëxperimenteerd. O.a. in de nieuwe wijk

Lunetten in Utrecht, waar inspraak op voorstel van de architekten is gestruktureerd op basis van besluitvor-mingsnivois.

Ruimtebeslag, aansluitingen, plaats- en maatkoördinatie, elementgroepen, nivois. Allemaal begrippen die een

hulpmiddel zouden kunnen zijn bij h~t struktureren van het besluitvormingsproces.

Nu nog iets over ontwerpmethoden.

De ontwikkel ing daarvan is voornameI ijk een bezigheid van architekten geweest. Geen wonder dat de nadruk is komen te vallen op 2 gebieden:

- die van de funktionele en belevingswaarde-overwegin-gen,

- die van het genereren van oplossingen, de z.g.

krea-tieve fase.

Bij uitstek gebieden, die architekten interesseren. Zij zijn zelden erg geïnteresseerd in problemen van kommu-nikatie. Toch een belangrijk probleem, zoals wij zagen. Hier zou wel eens een "ontbrekende schakel" in de ont-wikkel ing van ontwerpmethoden kunnen liggen.

Uitspraken over plaats, maat en hoedanigheid van ruimte en materiaal zeiden we in het begin. Hèt punt waar ie-dereen en al Ie overwegingen elkaar ontmoeten. Een mo-gel ijk middelpunt voor verdere beschouwingen over ont-werpmethoden?

Naast natuurl ijk weer de doelsteIl ingen waar je met een eventuele methode op mikt. Want methoden zijn niet

neu-t raa I .

Uitspraken over plaats, maat en hoedanigheid van mate-r i aa I.

Onderwerp van ons vakgebied: bouwmethodiek en afwerk-konstrukties.

Gebrek aan kommunikatie tussen alle betrokken partijen wreekt zich in ons vakgebied "keihard " . Over ideeën

kun je langs elkaar heen praten. Ruimte is nog wel eens wat flexibel . Maar 2 dingen kunnen niet op dezelfde plaats komen zonder ongelukken. En een gulden kun je maar één keer uitgeven.

Onze interesse in het spaghetti-effekt is daarmee ver-klaard.

Kijkt U maar eens naar de prent achter in Uw boekje ge-titeld: "Een niet ongebruikel ijke opdel ing in elementen" Een eenvoudig huis, opgedeeld in delen. Zo doe je dat. Zo wordt dat gedaan. De een maakt vloeren, de ander wanden, etc. Niet zo moeil ijk.

Of toch wel. Als U de volgende prent bekijkt: "leidin-gen in een eengezinswoning". Spaghetti. Alles met al les verbonden door leidingen.

Ontkoppelen van besl issingen.

In ons vakgebied betekent dat interesse in de bouwknoop. De ontmoetingen, waar delen bij elkaar komen. Daar moe-ten alle besl issingen aan elkaar geknoopt worden. Ook

besl~~singen die al keihard in produkten vastl iggen.

Geen kleinigheid.

Zoals studenten merken in onze vakoefening. Waar zij het ruimtel ijk ontwerp voor een casco-woning, een in-, aan- en opbouwwoning, van architekt Haaksma moeten om-zetten in een materieel ontwerp. Maar dan wel het hele huis opbouwen uit affe konfektie produkten, die op de markt zijn. Een casco-systeem, een gevel systeem, een daksysteem, een binnenwandsysteem en gaat U maar door. Alles is er. En dan nog zo, dat bewoners later kunnen veranderen.

Wat een probleem om dat allemaal aan elkaar te knopen. In de bouwknopen. Gebruiks-, fabrikage- en uitvoerings-overwegingen komen bovendrijven.

De bouwprodukten zijn nauwel ijks op elkaar afgestemd. Er is zelfs een groot gebrek aan informatie over de aansluitmogel ijkheden, over de eventuele aanpasbaarheid. Een aardig studie-objekt over het spaghetti-effekt. Een besl issing over de goot knoop werkt door tot de fun-dering, of de nok. Of beide. Het geheim zit in de knoop. Wij hebben nog zoln knopenoefening. Iedere student be-kijkt een bepaalde knooop tijdens de uitvoering, op de bouw dus. In alle stadia. Wat een aanvaringen en wat een waardevol studiemateriaal: de bouw zit in de knoop. Een stukje werkel ijkheid. Daar zijn wij van overtuigd. Maar een "stukje",dat wel. Want wat je allemaal niet op

kunt lossen als een stel mensen goed kan samenwerken,

hebben, plezier met elkaar hebben, is onvoorstelbaar. Ik ben betrokken bij een projekt van 85 woningen. 85 gezinnen hebben mee- en zelf besl ist. Ieder huis is binnen de afspraken verschillend, zoals geen twee ge-zinnen gel ijk zijn. Toch goedkoop. Een uitdaging dus aan de bouwer. Weet U wat hij mij onlangs vertelde? Hij had maar één probleem. De mannen die deze huizen maken, hadden hem gezegd, dat ze nooit meer op zoln "stom" projekt van 100, 200, 300 gelijke woningen wil-den werken. Ze hadwil-den weer plezier gekregen in hun werk. En dat geldt voor iedereen, die bij dat projekt

betrokken is. Niet in het minst voor de bewoners. Men-sen uit de knoop en meer dan de helft van het probleem

is opge I os t.

Vee I verder dan een aallta 1 gedachten, een aanta I sug-gesties, hebben wij niet kunnen gaan.

Wij hopen dat ze voldoende tot Uw verbeelding spreken

om U te laten meedenken. Over de aard van het spaghetti-effekt. Over de mogel ijkheden besl issingen te

ontkoppe-len. Want we hebben Uw mee-denken hard nodig.

Dat geldt voor mensen, die bezig zijn met andere aspek-ten van het ontwerpen, b.v. het ruimtel ijk ontwerp. Of ontwerpmethoden.

Maar ook, en in het bijzonder, voor mensen uit de prak-tijk van het bouwen. Uit de uitvoering. Maar ook uit de fabrikagehoek en uit de gebruikershoek en uit de over-heidshoek. Om enkele te noemen.

Wij hopen dat U ons weet te vinden als U gedachten heeft over de aangesneden materie. En dat wij een be-roep op Uw medewerking mogen doen als wij voeding uit de praktijk nodig hebben. Medewerking die door sommigen van U al wordt gegeven. Van hier onze dank daarvoor.

-c:

CIJ

..,

c:

CIJ

E

Cl.!

CIJ

c:

--0)

c:

---

CIJ

-cl

C-o

~

I

:_,

-

_~

I

.-

:::J

'-..c

CIJ

0)

c:

0

..,

CIJ

--

_c:

c:

CIJ

CIJ

I

/

/

/

_ / ,1.- -I

\

\

\

\

\

\

\ " /, /' /' /' " /' I,' I,

I,

/, :, "

"

11 11 I ' ,'/ , / 1/ 11 " I/ " " 1/ 11 ,/ 1/ 'I I, /, '/ " /, '/ // " I I,' "

(\0-leidingen

_ _ : e.v. : gas - - : elektra : riolering : koudwater - - : warmwater: : ventilatie - - : rook gassen -

---•

• •

In een eengezinswoning:

50 - 100 - 200 gezinnen mee laten beslissen over hun wijk, hun straat, hun woning. Mee-besl issen. Of zelf-beslissen. Mee-bes! issen over de te bieden mogelijkheden. Zelf be-sI issen over de "eigen" keuze uit die mogelijkheden.

I n een paar Ilwoorden" een heel "gebeoren". Een heel proces. Werkelijkheid. Vandaag. Schuchter nog. Maar het gebeurt. Sommigen van U weten, dat ik intensief bij zulke projekten ben betrokken.

Beslissingen verhuizen van de deskundigentafel naar de familiekring. Kan dat? willen we dat?