AKADEMIA GÓRNICZO-HUTNICZA IM. STANISŁAWA STASZICA W KRAKOWIE
WYDZIAŁ WIERTNICTWA, NAFTY I GAZU
WARUNKI TECHNOLOGICZNO-EKONOMICZNE ZAGOSPODAROWANIA WODY TERMALNEJ
W UNIEJOWIE
ROZPRAWA DOKTORSKA
AUTOR:
MGR INŻ. ANETA SAPIŃSKA-ŚLIWA
PROMOTOR:
PROF. DR HAB. INŻ. ANDRZEJ GONET
KRAKÓW, MAJ 2009
Dziękuję serdecznie mojemu promotorowi Panu Prof. Andrzejowi Gonetowi
za cierpliwość i życzliwość oraz pomoc merytoryczną okazaną w trakcie pisania pracy.
Pracę niniejszą dedykuję
Mojemu mężowi – Tomaszowi
oraz dzieciom – Wojtusiowi i Małgosi.
SPIS TREŚCI
1. WPROWADZENIE ... 6
1.1. T EZA PRACY ...6
1.2. C EL PRACY ...7
2. MODELOWANIE EKSPLOATACJI ZŁÓŻ WÓD TERMALNYCH... 8
2.1. M ODELE ANALITYCZNE ...8
2.1.1. Proste modelowanie pola temperatury...10
2.2. M ODELOWANIE NUMERYCZNE ...12
2.2.1. Etapy modelowania zbiornika geotermalnego...12
2.2.2. Dyskretyzacja i metody analizy numerycznej ...12
2.3. S YMULATOR NUMERYCZNY TOUGH2.0 ...13
2.3.1. Model matematyczny...13
2.3.2. Warunki brzegowe i początkowe...15
2.3.3. Wartość ciśnienia dennego ...15
2.4. B ILANS ENERGII GEOTERMALNEJ ZAWARTEJ W SZKIELECIE SKALNYM I PRZESTRZENI POROWEJ SKAŁY ZBIORNIKOWEJ ...16
2.5. C ZAS ŻYCIA UKŁADU GEOTERMALNEGO ...18
3. TECHNOLOGICZNE UWARUNKOWANIA BUDOWY ORAZ EKSPLOATACJI INSTALACJI GEOTERMALNYCH ... 20
3.1. U TRATA CHŁONNOŚCI ZŁOŻA ...20
3.2. K OROZJA INSTALACJI WGŁĘBNEJ I POWIERZCHNIOWEJ ...23
3.3. W YTRĄCANIE I DEPONOWANIE OSADÓW ...26
3.3.1. Oszacowanie powstawania minerałów wtórnych w instalacjach geotermalnych...27
3.3.2. Określanie tendencji wytrącania się węglanu wapnia i korozyjności za pomocą wybranych wskaźników...29
3.4. M IKROFLORA BAKTERYJNA ...33
3.4.1. Polskie doświadczenia z zakresu występowania bakterii w wodach termalnych...35
3.4.2. Francuskie doświadczenia z zakresu występowania bakterii w wodach termalnych...35
3.5. M ONITORING INSTALACJI GEOTERMALNEJ ORAZ WÓD TERMALNYCH ...36
3.6. Z ASTOSOWANIE ROZWIĄZAŃ POPRAWIAJĄCYCH FUNKCJONOWANIE UKŁADU GEOTERMALNEGO ...38
3.6.1. Materiały odporne na korozję ...38
3.6.2. Ochrona inhibitorowa ...40
3.6.3. Kwasowanie strefy przyodwiertowej ...42
3.6.4. Testy czystości przed zatłaczaniem...43
3.6.5. Osłona azotowa...43
3.6.6. Parametry eksploatacji...43
4. MOŻLIWOŚCI WYKORZYSTANIA CIEPŁA... 45
4.1. K ASKADOWY ODBIÓR ENERGII ...45
4.2. B EZPOŚREDNIA I POŚREDNIA PRODUKCJA ENERGII ELEKTRYCZNEJ ...46
4.3. B EZPOŚREDNIE WYKORZYSTANIE CIEPŁA ...47
4.3.1. Ogrzewanie wnętrz...48
4.3.2. Ogrzewanie termalnych basenów odkrytych ...49
4.3.3. Ogrzewanie w rolnictwie...51
4.3.4. Ogrzewanie w przemyśle na przykładzie suszarnictwa ...52
4.3.5. Ogrzewanie na potrzeby odladzania i odśnieżania powierzchni...54
4.3.6. Ogrzewanie rybnych stawów hodowlanych ...54
4.4. P OŚREDNIE WYKORZYSTANIE CIEPŁA ...55
4.5. S ZCZYTOWE OBCIĄŻENIA GRZEWCZE W CIEPŁOWNIACH GEOTERMALNYCH ...55
5. MOŻLIWOŚCI WYKORZYSTANIA WODY TERMALNEJ ORAZ SYSTEMU EKSPLOATACJI .. 58
5.1. R EKREACJA ...58
5.2. B ALNEOLOGIA ...58
5.3. M ...59
5.4. K OSMETYKI ...59
5.5. W TŁACZANIE WODY TERMALNEJ DO WARSTW WODONOŚNYCH ...61
6. EKONOMICZNA OCENA PROJEKTÓW GEOTERMALNYCH ... 63
6.1. O BLICZENIE WARTOŚCI OBECNEJ ...64
6.2. W ARTOŚĆ BIEŻĄCA NETTO ...64
6.3. R YZYKO W PROJEKTACH GEOTERMALNYCH ...65
6.4. A NALIZA WRAŻLIWOŚCI ...65
6.5. Z ESTAWIENIE ŹRÓDEŁ KOSZTÓW I PRZYCHODÓW ...66
6.6. M OŻLIWOŚCI POPRAWY WSKAŹNIKÓW EKONOMICZNYCH ...68
6.7. W PŁYW OTOCZENIA ...69
7. GEOLOGICZNE WARUNKI WYSTĘPOWANIA ENERGII GEOTERMALNEJ W UNIEJOWIE 71 7.1. H ISTORIA BADAŃ HYDROGEOLOGICZNYCH I WYNIKI WIERCEŃ W U NIEJOWIE ...72
7.2. R OZPOZNANIE GEOLOGICZNO - ZŁOŻOWE WÓD TERMALNYCH W U NIEJOWIE ...75
7.3. W ŁAŚCIWOŚCI KOLEKTORSKIE SERII ZŁOŻOWEJ U NIEJOWA ...75
7.4. Z ASOBY ZŁOŻA ...78
8. SYMULACJA EKSPLOATACJI ZŁOŻA GEOTERMALNEGO W UNIEJOWIE ...81
8.1. Z AŁOŻENIA ...81
8.1.1. Geometria złoża...81
8.1.2. Ciśnienie denne w warunkach przepływu nieizotermicznego ...81
8.1.3. Rozkład parametrów złożowych ...83
8.2. B UDOWA MODELU CYFROWEGO ZŁOŻA ...84
8.3. W ARUNKI POCZĄTKOWE I BRZEGOWE DLA MODELOWANYCH FRAGMENTÓW ZŁOŻA ...86
8.4. M ODELOWANIE STANU NATURALNEGO ZŁOŻA ...86
8.5. K ALIBRACJA MODELU ...87
8.6. Z AŁOŻENIA WIELOWARIANTOWYCH SYMULACJI EKSPLOATACJI WODY TERMALNEJ W U NIEJOWIE ...90
8.6.1. W warunkach aktualnych przy pełnym wykorzystaniu ciepła (prognoza 1)...90
8.6.2. W warunkach zwiększonego pozyskania ciepła i niepełnego zatłaczania wody do złoża (prognoza 2)...97
8.6.3. W warunkach zwiększonego pozyskania ciepła i pełnego zatłaczania wody do złoża (prognoza 3) ...100
8.7. P ODSUMOWANIE SYMULACJI ...104
9. TECHNICZNE UWARUNKOWANIA EKSPLOATACJI CIEPŁOWNI W UNIEJOWIE... 106
9.1. S PADEK CHŁONNOŚCI WARSTWY ZŁOŻOWEJ W U NIEJOWIE ...106
9.2. K OROZJA INSTALACJI WGŁĘBNEJ I POWIERZCHNIOWEJ ...108
9.3. P RZEWIDYWANIE WYSTĄPIENIA NIEKORZYSTNYCH ZJAWISK W INSTALACJI GEOTERMALNEJ ...111
9.3.1. Określanie wskaźników nasycenia dla minerałów możliwych do wytrącenia...111
9.3.2. Badanie wskaźników wytrącania się węglanu wapnia i korozyjności wody ...114
9.4. M OŻLIWOŚCI ZASTOSOWANIA NOWYCH ROZWIĄZAŃ W INSTALACJI GEOTERMALNEJ W U NIEJOWIE ...116
9.4.1. Ochrona inhibitorowa ...117
9.4.2. Osłona azotowa...117
9.4.3. Miękkie kwasowanie...117
9.4.4. Włókna szklane w nowym odwiercie...118
9.5. P ROPOZYCJE PROWADZENIA MONITORINGU CHEMIZMU WODY TERMALNEJ ORAZ BADAŃ ELEMENTÓW POWIERZCHNIOWEJ INSTALACJI CIEPŁOWNICZEJ ...118
10. MOŻLIWOŚCI ZAGOSPODAROWANIA WODY I CIEPŁA GEOTERMALNEGO W UNIEJOWIE... 121
10.1. I STNIEJĄCY POTENCJAŁ ENERGETYCZNY INSTALACJI GEOTERMALNEJ ...121
10.2. A KTUALNE WYKORZYSTANIE WODY I CIEPŁA ...122
10.3. M OŻLIWOŚCI ZAGOSPODAROWANIA CIEPŁA ...124
10.4. M OŻLIWOŚCI ZAGOSPODAROWANIA WODY ...131
10.5. K ONCEPCJA ROZBUDOWY SYSTEMU ...132
10.6. A SPEKT EKOLOGICZNY ...135
11. ANALIZA EKONOMICZNA ZAKŁADU CIEPŁOWNICZEGO W UNIEJOWIE... 136
11.1. O TOCZENIE MAKROEKONOMICZNE ( OPIS SCENARIUSZY )...136
11.2. K ONSTRUKCJA WARIANTÓW ANALIZY EKONOMICZNEJ ...137
11.3. W ARTOŚCI WSKAŹNIKA NPV ...146
11.4. A NALIZA WRAŻLIWOŚCI ...146
11.4.1. Scenariusz odniesienia...146
11.4.2. Scenariusz pesymistyczny ...147
11.4.3. Scenariusz optymistyczny ...148
WNIOSKI ...152
LITERATURA... 155
S PIS TABEL ...162
S PIS RYSUNKÓW ...164
1. Wprowadzenie
W ostatnich latach w Polsce obserwuje się coraz większe zainteresowanie zagospodarowaniem energii geotermalnej oraz wód termalnych. Lokalne zagospodarowanie energii daje możliwość uniezależnienia się od rynku paliw kopalnych wykorzystywanych w ciepłownictwie. W Polsce, ze względu na udokumentowane występowanie przede wszystkim niskotemperaturowych wód termalnych, ich zagospodarowanie ogranicza się do różnych systemów ciepłowniczych oraz na potrzeby rekreacji.
Nowoczesne technologie umożliwiają sięganie po głębiej zalegające wody termalne o wyższych temperaturach, co umożliwia zagospodarowanie energii do produkcji prądu elektrycznego. W chwili obecnej w Polsce nie istnieje żadna elektrownia geotermalna. Zdolność produkcyjna zainstalowanych obecnie w Europie instalacji geotermalnych do wytwarzania energii elektrycznej wynosi 957,3 MW, natomiast moc zainstalowana instalacji grzewczych wykorzystujących wody termalne o niskiej i średniej entalpii wynosi 6600 MW. Każdego roku obserwuje się wzrost o około 50 MW tego typu instalacji (Antics, Sanner 2007).
Polityka energetyczna UE ukierunkowana jest na zmniejszenie o 20% emisji CO 2 , zwiększenie udziału odnawialnych źródeł energii w całkowitym bilansie źródeł energii w roku 2020 do poziomu 20% oraz redukcję całkowitego zużycia energii o 20%. Ogólnoświatowe trendy w tym zakresie obejmują zagadnienia poruszone m.in.
w protokole z Kioto, a ostatnio były tematem Konferencji Narodów Zjednoczonych w Sprawie Zmian Klimatu COP14, która odbyła się w grudniu 2008 r. w Poznaniu. Strategia i perspektywy rozwojowe europejskiej polityki energetycznej muszą już wykraczać poza rok 2060 w świetle przedstawionych prognoz wzrostu dwu- lub nawet trzykrotnego światowego zapotrzebowania na energię w tymże roku (Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej C 221/23 z dnia 08.09.2005).
Wykorzystywanie na szerszą skalę energii wód termalnych wymaga zastosowania nowych rozwiązań techniczno-technologicznych, gdyż składniki zawarte w wodach przyczyniają się do wywoływania procesów korozji i wytrącania osadów zarówno w powierzchniowych rurociągach jak i w odwiertach. Niezmiernie ważną jest analiza technologiczno-ekonomiczna, która wskazać może najkorzystniejsze rozwiązania dla danego przedsięwzięcia.
Wody eksploatowane w Uniejowie są podziemnymi wodami termalnymi zalegającymi w utworach dolnej kredy Niżu Polskiego. Pomimo swoich udowodnionych właściwości balneologicznych nie są wodami leczniczymi w rozumieniu przepisów prawa (Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 18 grudnia 2001 r.).
W pracy opisano zagadnienia związane z interdyscyplinarną dziedziną, jaką jest eksploatacja i wykorzystanie wód termalnych. Zagadnienie to stanowi element geoenergetyki, działu nauki i techniki związanego z poszukiwaniem, udostępnianiem, pozyskiwaniem, przetwarzaniem, transportem i wykorzystaniem ciepła ziemi, a także jego magazynowaniem w strukturach geologicznych.
1.1. Teza pracy
Poprzez zastosowanie odpowiednich rozwiązań technologicznych możliwa jest poprawa efektywności
ekonomicznej podmiotu zajmującego się pozyskiwaniem oraz sprzedażą ciepła i wody termalnej w Uniejowie.
W celu udowodnienia tezy:
- wykonano geologiczno-złożową analizę występowania dolnokredowych wód termalnych,
- wykonano symulacje eksploatacji złoża z wykorzystaniem numerycznego symulatora TOUGH2.0, - przeanalizowano techniczno-technologiczne problemy instalacji geotermalnej w Uniejowie, - wykonano analizy możliwości zagospodarowania wody termalnej oraz ciepła,
- wykonano ekonomiczne analizy różnych rozwiązań przyjmując za kryterium wartość bieżącą netto wraz z analizą wrażliwości.
1.2. Cel pracy
Mimo iż pierwsza polska ciepłownia geotermalna powstała na Podhalu w końcu XX wieku, istniejące systemy geotermalne borykają się z różnymi problemami natury techniczno-technologicznej, i w konsekwencji ekonomicznymi. Problemy te wynikają najczęściej z zastosowanej technologii zarówno na etapie wiercenia otworów jak i tworzenia systemu ciepłowniczego, które są często nieprzystosowane do warunków pracy ciepłowni. Według opinii w sprawie wykorzystania energii geotermicznej wydanej przez Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny w 2005 r., poszczególne etapy procesu technologicznego muszą zostać stopniowo poprawione i zracjonalizowane, aby koszty użytkowania energii geotermicznej były konkurencyjne.
Obszar Niżu Polskiego, na którym zlokalizowana jest ciepłownia w Uniejowie stanowi perspektywiczny obszar pozyskiwania wód termalnych w Polsce. Powodzenie nowych instalacji geotermalnych jest uwarunkowane zastosowaniem odpowiednich rozwiązań techniczno-technologicznych, zapewniających jak największą sprzedaż ciepła.
Głównym celem pracy jest zidentyfikowanie wpływu różnych rozwiązań technologicznych na efektywność ekonomiczną przedsięwzięcia. Przyjęte rozwiązania mają według autora największy wpływ na prawidłowe funkcjonowanie geotermalnych instalacji ciepłowniczych. Bezawaryjna praca systemu geotermalnego wpływa bezpośrednio na wynik finansowy przedsiębiorstw zajmujących się pozyskiwaniem oraz sprzedażą ciepła i/lub wody termalnej.
Celem poznawczym jest możliwie wszechstronne rozpoznanie możliwości zagospodarowania wód termalnych. Dzięki takiemu zagospodarowaniu możliwe jest osiąganie zysków, które poprawią ekonomiczną stronę inwestycji geotermalnych.
Zasadność tych celów jest podyktowana wcześniejszą analizą warunków hydrodynamicznych pracy złoża,
z którego ujmowane są wody termalne w Uniejowie.
2. Modelowanie eksploatacji złóż wód termalnych
W zbiorniku wód termalnych zachodzi szereg zjawisk wiążących się z wymianą energii i masy. Zjawiska te determinowane są przestrzenną i dynamiczną zmiennością pola temperatury i ciśnienia w złożu. Zmianom może podlegać także chemiczna struktura skał i płynu złożowego.
Dokładność modelowania matematycznego złoża wód termalnych zależy od przyjęcia założeń upraszczających w odniesieniu do fizycznych własności złoża i płynu. Założenia te mogą obejmować zmienność z temperaturą i ciśnieniem parametrów skał i wody takich jak np. gęstość, lepkość, ciepło właściwe, przewodność cieplna, a także zmienność koncentracji związków chemicznych z uwzględnieniem własności ośrodka przepuszczalnego, zmienność nasycenia gazami itp.
Matematyczne modele, zawierające równania opisujące przykładowo wymienione zależności zmienności parametrów fizycznych i chemicznych, są skomplikowane i niejednokrotnie przydatne w praktyce tylko przy założeniu ich numerycznego rozwiązania. Uwzględnienie wielu zjawisk powoduje znaczną komplikację modeli, niejednokrotnie brak możliwości rozwiązania analitycznego, a także wydłużenie czasu realizacji obliczeń numerycznych.
Celem modelowania złoża wód termalnych jest prognozowanie przepływu płynów i energii w złożu.
Umożliwia ono projektowanie nowych zakładów ciepłowniczych bazujących na cieple geotermalnym i planowanie eksploatacji istniejących pod kątem warunków złożowych.
2.1. Modele analityczne
Ze względu na złożoność i liczbę problemów związanych z eksploatacją wód termalnych istnieje wiele analitycznych opisów zjawiska. Poniżej przedstawiono wybrane z nich.
Założono nieprzepuszczalne granice w stropie i spągu warstwy wodonośnej oraz udostępnienie odwiertem całej miąższości. Przy izotermicznym nieustalonym przepływie płynu w jednorodnym ośrodku przepuszczalnym, wg prawa Darcy’ego opis złoża we współrzędnych radialnych przedstawili Matthews i Russel (1967), Grant i in. (1982) oraz Horne (1995):
r p r r D p t
p 1
2 2
(2.1)
w której D oznacza:
c a
D k
(2.2)
gdzie:
p – ciśnienie, Pa,
c a – współczynnik ściśliwości całkowitej, Pa -1 .
k – współczynnik przepuszczalności skały zbiornikowej, m 2 ,
– współczynnik lepkości dynamicznej, Pas.
Współczynnik ściśliwości całkowitej określa się ze wzoru:
r
f
a c 1 c
c (2.3)
gdzie:
c f – współczynnik ściśliwości płynu, Pa -1 , c r – współczynnik ściśliwości skały, Pa -1 .
Wśród rozwiązań równania (2.1) jest zależność Theisa. Rozkład ciśnienia wokół odwiertu na podstawie (Grant i in. 1982) wyznaczyć można z wykorzystaniem wykładniczej funkcji całkowej (Dake 1978):
u x
x dx ) e
u (
Ei (2.4)
za pomocą wzoru:
D t
Ei r b k t Q
r
p w
4 ) 4
, (
2
(2.5)
gdzie:
p(r,t) – spadek ciśnienia po czasie t w odległości r od osi otworu, Pa, Q – strumień objętości eksploatowanej wody, m 3 s -1 ,
w – współczynnik lepkości dynamicznej, Pas, b – miąższość warstwy wodonośnej, m, t – czas, s.
Wartość ciśnienia w sytuacji oddziaływania na warstwę wodonośną kilku odwiertów wyznaczana jest zgodnie z zasadą superpozycji, jako suma wpływu każdego z odwiertów w danym punkcie złoża przy założeniach jak dla pojedynczego odwiertu (Matthews, Russell 1967):
N
i p i x y t
t y x p
1
, , )
, ,
( (2.6)
gdzie:
N – liczba otworów.
Dla dubletu zbudowanego z otworu eksploatacyjnego i chłonnego zależność na dynamiczne ciśnienie w dowolnym punkcie złoża na podstawie (2.6) wyznaczyć można z zależności (Bear 1972):
D t
Ei r t D Ei r
b k p Q
t r
p z w
4 4
) 4 ,
( 2 2 1 2
(2.7)
gdzie:
p z – ciśnienie złożowe, Pa.
Model o parametrach skupionych oparty jest na równaniu przepływu masy (Axelsson 1989). Złoże wód
termalnych zdefiniowane jest jako sieć zbiorników połączonych umownymi kanałami. Zaletą równań
przedstawionych przez Axelssona (1994) jest brak konieczności dokładnego opisu budowy złoża oraz szybkość
i prostota modelowania. Wymagane jednak jest zarejestrowanie wartości ciśnienia z okresu wcześniejszej
eksploatacji. Na podstawie zarejestrowanych zmian ciśnienia i wydajności w czasie przeprowadza się kalibrację
modelu, po której można dokonać prognozy. Brak w tym modelu analizy zmian temperatury w czasie, przez co
model ten może być stosowany do szybkich, szacunkowych obliczeń.
2.1.1. Proste modelowanie pola temperatury
Prędkość przemieszczania się frontu chłodnego w złożu wody termalnej, zwłaszcza przy prowadzeniu eksploatacji za pomocą dubletu odwiertów, ma istotne znaczenie dla żywotności systemu. Znajomość prędkości przemieszczania się i położenia frontu wody wychłodzonej w złożu umożliwia określenie czasu przepływu schłodzonej wody do otworu eksploatacyjnego.
Bilans energii w ośrodku porowatym dla przepływu jednofazowego przedstawia równanie w postaci jednowymiarowej dla przyjętej stałej wartości współczynnika przewodzenia ciepła złoża (Mercier, Faust 1975):
r r w w w w 2 2
1 (T) C (T) T (T) C (T) T (T) C (T) T u T
t x x
w (2.8)
gdzie:
T – temperatura, K, t – czas, s,
- współczynnik porowatości, -,
r – gęstość matrycy skalnej, kgm -3 ,
w – gęstość wody, kgm -3 ,
C r – ciepło właściwe matrycy skalnej, Jkg -1 K -1 , C w – ciepło właściwe wody, Jkg -1 K -1 ,
u w – prędkość filtracji wody, ms -1 ,
- współczynnik przewodności cieplnej skał, Wm -1 K -1 .
Można założyć, że przemieszczanie się frontu chłodnego ma charakter tłokowy. Odzwierciedla to sytuację, w której przy założonym braku kondukcyjnej wymiany ciepła następuje gwałtowne przejście ze strefy wychłodzonej do strefy ciepłej. Front zaburzenia (pole temperatury) przemieszcza się zarówno przez szkielet skalny jak i przez płyn złożowy. Prędkość przemieszczania się frontu chłodnego jest w takim układzie mniejsza od prędkości przepływu płynu. Równanie (2.8) przyjmuje wtedy postać:
w w w
r r w w
u C
T T
t 1 C C x 0
(2.9)
Rozwiązaniem równania (2.9) jest zależność wiążąca prędkość przemieszczania się frontu temperatury z prędkością przemieszczania się wody:
r w r w w w
w T
C C
C v
v
1 (2.10)
gdzie:
v T – prędkość przemieszczania się zaburzenia temperatury, ms -1 , v w – prędkość przemieszczania się wody, ms -1 .
Rozwiązanie równania (2.8), umożliwiające wyznaczenie rozkładu temperatury, musi uwzględniać
przewodzenie ciepła w złożu. Wprowadzenie kondukcji powoduje złagodzenie przejścia od strefy ochłodzonej do
strefy wygrzanej. Łagodność tego przejścia jest proporcjonalna do wartości współczynnika przewodzenia ciepła
skał. Przy założeniu stałości ciepła właściwego i gęstości, wartość temperatury złoża w funkcji czasu i położenia
określa zależność przedstawiona przez Carslawa i Jaegera (1950). Równanie opisujące położenie frontu chłodnego podczas eksploatacji dubletu geotermalnego oparto o bilans entalpii. Przedstawili je Gringarten i Sauty (1975):
w r w r f
w w
r r w
w r r
f f
C t b C
C b C
C C
t t Q
x
2 2
2 2
2 1
1 ) 2
(
(2.11)
gdzie:
x – droga przebyta przez front wychłodzony, m,
Q – strumień objętości eksploatowanej i zatłaczanej wody, m 3 s -1 ,
t f – czas przebycia przez front chłodny odległości x pomiędzy otworami dubletu, s.
Czas dotarcia frontu wychłodzonego do otworu eksploatacyjnego można określić zakładając drogę przebytą przez front wychłodzony równą odległości pomiędzy odwiertami dubletu. Może być to interpretowane jako okres żywotności dubletu przy określonych parametrach temperaturowych układu odbioru ciepła. Czas ten jest podany w postaci uwikłanej:
w r w r f
w w
r r w
w r f r
C t b C
C b C
C C d
t
Q
2 2
2
2 1 1 2
2
(2.12)
W 1981 r. Sauty sformułował model uproszczony, zakładający izotropową poziomą jednorodną warstwę wodonośną przy braku cieplnego oddziaływania z formacjami zalegającymi ponad i poniżej niej. Czas przemieszczenia się frontu ochłodzonego pomiędzy otworem chłonnym a eksploatacyjnym w tym modelu wyznacza się z zależności (Sauty 1981):
w w
w w r
B r
C
C C
Q d t b
1
3
2 2
(2.13)
gdzie:
d - odległość pomiędzy otworami dubletu, m.
Wzory powyższe nie powinny być stosowane do określania prognoz celem dokumentowania zasobów.
Nie dają możliwości uwzględnienia istotnych parametrów kształtujących warunki hydrotermalne w złożu (Kapuściński i in. 1997). Bardziej skomplikowany model analityczny przemieszczania się frontu temperatury w warstwie podczas zatłaczania ochłodzonej wody do złoża przedstawili Stopa i Wojnarowski (2002). Wpływ temperatury na prędkość propagacji frontu chłodnego w tym modelu, ujęty został dzięki uwzględnieniu temperaturowych zależności własności płynów złożowych i skał (gęstości i ciepła właściwego).
Bilansowy model systemu geotermalnego uwzględnia zmienność ciśnienia, temperatury i składu
mineralnego wody termalnej w złożu. Zmienność składu chemicznego zakłada dopływ wody o innym składzie
chemicznym z sąsiadujących warstw. Oparty został o równania bilansu masy, bilansu energii i koncentracji
związków chemicznych (Axelsson 2000). Model ten może znaleźć zastosowanie w przypadku złóż o stosunkowo
małej objętości, ograniczonych po bokach i w spągu warstwą nieprzepuszczalną oraz warstwą półprzepuszczalną
w stropie, umożliwiającą infiltrację wody o niższej temperaturze. Zastosowany może być do szacunkowych analiz
małych złóż wód termalnych zwłaszcza w strefach wulkanicznych.
2.2. Modelowanie numeryczne
Złoże geotermalne charakteryzować może się niejednorodnością ośrodka skalnego, która przejawia się zmiennością przestrzenną takich parametrów jak porowatość, przepuszczalność, przewodność cieplna itp. Złoże opisują wielkości skalarne (porowatość absolutna, nasycenie) i wielkości wektorowe lub tensorowe (takie jak przepuszczalność czy przewodność hydrauliczna). Wartości niektórych parametrów mogą dodatkowo wykazywać anizotropię (np. współczynnik przewodzenia ciepła). Parametry ośrodka skalnego i płynów są zależne od czynników wiążących się z eksploatacją złoża, głównie od ciśnienia i temperatury.
Rozwiązanie tak skomplikowanych zależności, stanowiących model matematyczny zjawisk zachodzących w złożu geotermalnym w ujęciu przestrzennym i dynamicznym, jest możliwe jedynie przy zastosowaniu metod numerycznych. Rozwijająca się technika komputerowa umożliwia symulacje eksploatacji z analizą zmian już nie tylko podstawowych parametrów termodynamicznych w czasie i przestrzeni, ale coraz bardziej skomplikowanych układów, z uwzględnianiem coraz większej liczby współzależnych parametrów.
2.2.1. Etapy modelowania zbiornika geotermalnego
Budowa modelu matematycznego złoża wody termalnej składa się z trzech zasadniczych etapów:
wykonania modelu koncepcyjnego złoża, modelu stanu naturalnego złoża i modelu eksploatacji (Bodvarsson in.
1986; Axelsson 1999). Model koncepcyjny bazuje na danych geologicznych dotyczących budowy złoża, pomiarach geofizycznych, geochemicznych oraz na testach otworowych. Model taki stosowany jest do wstępnego określenia możliwości eksploatacyjnych oraz do wskazania rejonów perspektywicznych. Model koncepcyjny jest ogólną charakterystyką złoża w zakresie kształtu, zasięgu i warunków brzegowych. Określa on parametry złożowe, do których należy zaliczyć kierunki przepływu, wartości ciśnienia i temperatury oraz własności fizyczne jak przepuszczalność, porowatość, pojemność cieplna skał i płynu złożowego, przewodność cieplna skał, lepkość oraz gęstość (Bodvarsson, Witherspoon 1989).
Budowa modelu matematycznego stanu naturalnego złoża bazuje na modelu koncepcyjnym. Stan przed rozpoczęciem eksploatacji wyznaczany jest przez model stanu naturalnego. Model eksploatacji jest rozszerzeniem modelu stanu naturalnego o opis zmian wywołanych eksploatacją i/lub zatłaczaniem. W przypadku nowego złoża modeluje się zachowanie parametrów złożowych podczas symulowanej eksploatacji, które może być skorygowane w przyszłości na podstawie realnego układu. Dla złoża posiadającego już historię eksploatacji, wykonuje się symulację tego okresu na potrzeby kalibracji modelu, a następnie przedstawia się prognozę zmian parametrów eksploatacyjno-złożowych.
2.2.2. Dyskretyzacja i metody analizy numerycznej
Dokonanie dyskretyzacji równań opisujących zjawiska zachodzące w złożu wody termalnej jak
i parametrów ośrodka porowatego jest konieczne do opisu przepływu celem jego rozwiązania metodami
numerycznymi. Obliczeń zmian parametrów w poszczególnych elementach w tak przekształconym ośrodku
dokonuje się w kolejnych przedziałach czasowych. Elementy złoża sprowadza się do bloków siatki numerycznej,
a czas eksploatacji do określonych kroków czasowych. Od liczby bloków w siatce numerycznej użytej w modelu
zależy dokładność opisu złoża i parametrów związanych z przepływem masy. Liczba bloków ograniczona jest
w praktyce mocą obliczeniową komputera oraz czasem realizacji symulacji. Dyskretyzacja zmiennych przestrzennych i czasu wnosi pewne niedokładności do matematycznego modelu rozpatrywanego procesu.
W celu rozwiązywania skomplikowanych zagadnień w czasie i przestrzeni opracowano wiele metod numerycznych. Najbardziej rozpowszechnione są: metoda elementów skończonych, metoda różnic skończonych i metoda elementów brzegowych.
2.3. Symulator numeryczny TOUGH2.0
Symulator eksploatacji złoża wód termalnych TOUGH2.0 (Transport Of Unsaturated Groundwater and Heat) powstał w Lawrence Berkeley Laboratory przede wszystkim do modelowania złóż geotermalnych. Program ten wykorzystuje model matematyczny zdefiniowany równaniami różniczkowymi opisanymi poniżej, które rozwiązywane są za pomocą metody uogólnionych różnic skończonych (Pruess i in. 1999).
TOUGH2.0 jest numerycznym symulatorem trójwymiarowego przepływu masy i ciepła dla wieloskładnikowego i wielofazowego płynu w ośrodku porowatym i szczelinowym. Program rozwiązuje równanie bilansu masy i energii. Dopływ płynu opisany jest prawem Darcy`ego z uwzględnieniem wielofazowości płynu a także dyfuzji masy we wszystkich fazach. Przepływ ciepła uwzględnia zarówno kondukcję jak i konwekcję. Opis warunków termodynamicznych bazuje na założeniu lokalnej równowagi wszystkich faz. Parametry płynu jak i ośrodka porowatego mogą być dowolnymi nieliniowymi funkcjami podstawowych parametrów termodynamicznych (Pruess i in. 1999).
Parametry mieszaniny płynów takie jak nasycenie, lepkość, gęstość i entalpia właściwa są obliczane w trakcie symulacji dla każdego bloku modelu jako funkcje ciśnienia i temperatury. Zdefiniowane są one równaniami stanu.
2.3.1. Model matematyczny
Równanie bilansu masy i energii dla przepływu płynu wielofazowego w złożu geotermalnym przedstawiono w postaci zależności (Finsterle, Pruess 1996; Moridis, Pruess 1998; Pruess i in. 1999):
n n n
κ κ κ
n n n
V Γ V
d M dV dΓ q dV
dt F n (2.14)
gdzie:
V n – dowolny podobszar złoża,
n – powierzchnia ograniczająca podobszar V n ,
M – akumulacja masy lub energii w jednostce objętości,
– indeks określający składniki przepływającego płynu (woda, powietrze, H 2 , CO 2 i inne związki chemiczne) dla
=1..nk, =nk+1 oznacza równanie opisujące przepływ ciepła.
F – strumień masy lub ciepła, q – wydajność źródła,
n – wektor normalny do powierzchni n skierowany do wewnątrz objętości V n . Akumulacja masy dla składników przepływającego płynu dana jest wzorem:
β
κ β β β
κ S ρ X
M (2.15)
gdzie:
– indeks określający fazy w jakich występują składniki płynu (ciecz, para),
– współczynnik porowatości, -, S – nasycenie fazą , -,
– gęstość fazy , kgm -3 ,
X – udział masowy składnika w fazie , -.
Akumulację ciepła dla systemu wielofazowego opisuje zależność:
1 C T S e
M nk 1 r r (2.16)
gdzie:
r – gęstość skał, kgm -3 ,
C r – ciepło właściwe skały, Jkg -1 K -1 ,
e – energia wewnętrzna właściwa poszczególnej fazy, Jkg -1 , T – temperatura, K.
Strumień masy opisuje zależność:
X
F F (2.17)
Strumień ciepła zawiera składnik zarówno kondukcyjny jak i konwekcyjny, opisany jest zależnością:
nk 1 T h
F λ F (2.18)
gdzie:
- przewodność cieplna, Wm -1 K -1 , h - entalpia właściwa fazy , Jkg -1 .
Podstawowy model symulatora TOUGH2.0 uzupełniają równania, które opisują m. in. zależności lepkości i gęstości od ciśnienia i temperatury. W przypadku jednofazowego przepływu wody czystej podstawowymi zmiennymi są ciśnienie i temperatura, pozostałe parametry są zależnościami zmiennych podstawowych wyznaczanymi na podstawie zależności empirycznych. Układ równań dla takich założeń upraszcza się do postaci:
n n n
w n w n n
V Γ V
d ρ dV dΓ q dV
dt F n (2.19)
n n n