309
Copyright 2008 Psychologia Spo eczna ISSN 1896-1800 Psychologia Spo eczna2008 tom 3 4 (9) 309–312
O prowokacji, czysto!ci i uczonych
Hanna Brycz
Instytut Psychologii, Uniwersytet Gda!ski
W tek!cie ustosunkowuj" si" do artyku u Tomasza Witkowskiego oraz Paw a Fortuny pt. „O psychobiznesie, tolerancji i odpowiedzialno!ci, czyli strategie czystych uczonych”. Najpierw systematycznie opisuj" zjawi-sko prowokacji, jego formy i celowo!#, odnosz" si" tak$e do prowokacji Witkowskiego (2007). Nast"pnie próbuj" zrozumie# konstrukt teoretyczny Autorów nazwany „czystym naukowcem”, staraj%c si" rozpozna# motywy owej prowokacji. Ko&cz" konkluzj% zach"caj%c% Autorów do dalszych dzia a& na rzecz poprawy regulacji prawnych zwi%zanych z psychoterapi%.
S owa kluczowe: prowokacja, psychobiznes, autoprezentacja, domeny: sprawno!ci i moralno!ci
Dobra prowokacja nie jest z a, co wykazali w prze-wodnim dla tego wydania Psychologii Spo ecznej arty-kule Tomasz Witkowski i Pawe Fortuna, powo uj%c si" na wielu skutecznych i do dzi! s ynnych prowokatorów, jak: Alan Sokal (1996), Ray Persuad (2006) czy David Rosenhan (1973). Dlatego najpierw chc" przyjrze# si" sa-memu zjawisku.
Prowokacja
Znaczenie terminu „prowokacja” nie jest jednorodne. Wielka Wspó czesna Encyklopedia PWN (1996), tom 5, g osi na stronie 350: „Prowokacja z punktu widzenia pra-wa to: 1. nak anianie innej osoby do dokonania przest"p-stwa w celu skierowania przeciwko niej post"powania karnego; 2. wyzywaj%ce zachowanie si" pokrzywdzone-go, które wywo a o zniewag"… (odwet); oraz w sensie potocznym 3. podst"pna dzia alno!#, pod$eganie do ania maj%cego zgubne skutki dla danej osoby, grupy czy organizacji; dzia alno!# w jakiej! organizacji maj%ca na celu szkodzenie jej”.
Zarówno prawne, jak i potoczne rozumienie prowo-kacji w pierwszym odbiorze budz% oburzenie moralne. Prowokacja wydaje si" naganna i niegodna. Niew%tpliwie prowokacja w polityce budzi odraz", bowiem niszczy cz owieka i jego warto!ci w podst"pny nieraz sposób (s ynny przyk ad uwodzenia pos anki, by sprowokowa# jej sk onno!ci korupcyjne).
A jednak dzi"ki pewnemu rodzajowi prowokacji, jak wskazuj% Tomasz Witkowski i Pawe Fortuna, udaje si" ratowa# ludzi: cho#by nie spycha# ich na margines $y-cia spo ecznego przyklejaniem stale jeszcze obarczo-nej l"kiem, etykiety choroby psychiczobarczo-nej (prowokacja Rosenhana, 1973). Tomasz Witkowski postanowi do-kona# podobnej akcji na amach Charakterów, popular-nonaukowego pisma psychologicznego, czytanego przez oko o 60 tysi"cy odbiorców (w 38-milionowym naro-dzie). Unikaj%c pejoratywnego znaczenia s owa prowo-kacja, uzna j% za rodzaj metodologii obejmuj%cej „obszar obserwacji uczestnicz%cej, czy eksperymentu naturalne-go” (Witkowski i Fortuna, 2008), co wydaje mi si" pew-nym nadu$yciem.
Z drugiej strony prowokacja owa wymierzona by a jed-nak (tak odbieram intencje Autora) nie tyle w zwyk ych odbiorców pisma, co raczej w pseudopsychoterapeutów, psychobiznes. Zgadzam si" ca kowicie ze zwalczaniem owego kryminalnego procederu $erowania na heurysty-kach i automatyzmach, manipulowania umys ami ludzi w potrzebie, wzbudzania „iluzji, które pozwalaj% $y#” (Kofta i Szutrowa, 2007), by uzyskiwa# korzy!ci mate-rialne. Trzeba oddzieli# szamanów, okultyzm i magi" od rzetelnych i sprawdzonych empirycznie metod pomocy terapeutycznej. Ilu$ ludzi ci"$ko chorych zaniecha o prze-pisanego przez medycyn" leczenia i zgin" o, poddaj%c si" sprytnym iluzjonistom–pseudoterapeutom, np. lecz%cych wzrokiem, dotykiem itp. Dramatyzm ulegania pseudop-sychoterapeutom narzuca si" sam.
Jednak z podobnymi zjawiskami, cho# nie tak drastycz-nymi, spotykamy si" na co dzie&: któ$ z nas nie pokusi
Hanna Brycz, Instytut Psychologii, Uniwersytet Gda&ski, ul. morska 68, 80-343 Gda&sk, e-mail: psyhb@univ.gda.pl
310
HANNA BRYCZsi" o kupno pi"knie opakowanego i nieprzydatnego pro-duktu? Lub nie kupowa w aptece(!) wspania ych prepa-ratów na odzyskanie m odo!ci, g"stych w osów itp. (ba-dania o wp ywie cho#by witamin na popraw" stanu zdro-wia osób po zawale wskazuj%, $e preparaty te dzia aj% jak placebo – informacja w asna od lekarzy uczestnicz%cych w programach badawczych).
Czy jednak chlubne intencje Autora nie ugodzi y w do-bre imi" Charakterów? Dlaczego Tomasz Witkowski nie umówi si" wcze!niej z redaktorem naczelnym pisma i nie zaproponowa mu przeprowadzenia prowokacji – yby wówczas obydwie strony. Czy o tym nie pomy!la ? Czy ba si" odmowy? Zachowuj%c si" nieetycznie wobec pisma, Tomasz Witkowski niszczy swoje dobre imi". Ka$dy psycholog pomy!li w tym momencie o motywie autoprezentacji (Szmajke, 1996), nag a!nianiu w asnego nazwiska, zdobywaniu s awy – kosztem innych. Taka jest zreszt% deÞnicja prowokacji…
Mo$na fantazjowa#, jak na oryginalny prowokatorski tekst Tomasza Witkowskiego zareaguje rzesza Polaków. Wi"kszo!# osób odpowie: a co to mnie obchodzi? Ci"$ko pracuj%cy ludzie zareaguj%: $e te$ kto! zarabia na pisaniu takich bzdur? Pseudopsychoterapeuci powiedz%: wresz-cie kto! dba o nasze interesy. A rzetelni terapeuci mo$e zmartwi% si", $e czego! jeszcze nie wiedz%?
Prowokacja….???
Czysto !
Znany w nauce efekt asymetrii w postrzeganiu siebie – raczej w kategoriach sprawno!ci a innych ludzi – raczej w kategoriach moralno!ci (Wojciszke, 1997) wida# wy-ra'nie w dyskutowanym tek!cie. Autorzy opisuj% siebie w domenie sprawno!ci (prowokacja dziennikarska sta-je si" rodzasta-jem metodologii). Mocuj% w asne dzia ania w inicjowanych ju$ wcze!niej prowokacjach (inni te$ wy-kazywali sprawno!#). Przytaczaj% wyniki w asnych pró-bek sonda$y, dotycz%cych tekstu–prowokacji, co wzmaga postrzeganie artyku u w kategoriach sprawno!ci, cho# de
facto wyniki pokazuj% efekt pozytywno!ci w ocenach.
W przypadku analizowanych przez Autorów reakcji odbiorców prowokacji, u$ywaj% oni terminu „czy!ci na-ukowcy”, by rozdzieli# grup" osób zajmuj%cych si" zawo-dowo nauk% od pozosta ych czytelników Charakterów. Zarówno taki podzia wydaje si" ma o poprawny poli-tycznie – wszak wiele osób poza instytucjami naukowy-mi rozwija swoje pasje – jak i s owo „czysty” niezbicie wi%$e si" z moralno!ci%. Badania Tetlocka i wspó pra-cowników (2000) wskazuj%, $e ludzie maj% sk onno!# do reagowania obrzydzeniem Þzycznym i stosuj% ró$ne stra-tegie oczyszczania si", gdy napotykaj% czyny niemoralne (unthinkable immoral deeds).
Co wi"cej, odnosz" ze zdziwieniem wra$enie, $e dla Tomasza Witkowskiego prawdziwie czysty naukowiec to taki, który pozytywnie zareagowa na jego prowokacj". Otó$ Tomasz Witkowski i Pawe Fortuna dziel% strategie radzenia sobie z t% prowokacj%, stosowane przez mniej lub bardziej czystych uczonych na: zbli$one do siebie przemilczanie i reorientacj" (atak na Autora). W opisie tych strategii pojawiaj% si" takie zdania retoryczne: „Czy oboj"tna postawa wobec takich wydarze& nie !wiadczy przypadkiem o bardzo s abej kondycji etosu uczciwo!ci naukowej?” lub: „nauczyciele akademiccy (…) post"puj% tak samo, kiedy na ich oczach pope niana jest zbrodnia przeciwko warto!ciom stanowi%cym istot" nauki”; „takie postawy !rodowiska naukowego zapalaj% zielone !wia-t o wszelkim odmianom szarla!wia-tanerii”. S!wia-tra!wia-tegia biernej aprobaty tak$e niesie moralne konotacje: „Obawiamy si", $e postawa bierna b"dzie owocowa# takimi samymi kon-sekwencjami, jak opisana wcze!niej strategia przemilcza-nia”. Dopiero strategia eksploatacyjna okazuje si" s uszna moralnie: strategia zgodna z intencjami autora prowoka-cji, a jednocze!nie w najmniejszym stopniu reprezen-towana przez !rodowisko psychologów. Przejawem tej strategii jest zaproszenie wystosowane przez redaktora naczelnego Psychologii Spo ecznej do po!wi"cenia jed-nego wydania pisma prowokacji Wikowskiego i reakcji !rodowiska naukowego na ow% prowokacj", zaproszenie do opublikowania opisu problemów, które prowokacja ujawni a, wystosowane przez redaktora naczelnego kwar-talnika Nauka, zainicjowanie dyskusji nad problemem przez przewodnicz%cego KNP PAN, zaproszenie na kon-ferencj" po!wi"con% pseudonauce. Pozostawiam bez ko-mentarza ten akapit.
Uczeni
W zamy!le Tomasza Witkowskiego proceder prowo-kacji, a przede wszystkim ujawnienie braku profesjonali-zmu Charakterów powinno o!mieszy# szarlataneri" i do-robkiewiczostwo pseudoterapeutów, którzy rzeczywi!cie zbijaj% fortun" na ludzkiej naiwno!ci.
Tymczasem w sposób czysto naukowy ju$ dawno opi-sano pu apki wp ywu spo ecznego (Cialdini, 1994) czy techniki wp ywu spo ecznego (Doli&ski, 2005). Ksi%$ki te obÞtuj% w przyk ady naiwno!ci ludzkiej i szarlatanerii manipulatorów. Liczba publikacji dotycz%cych perswa-zji i przekonywania (nawet na polskim rynku) wydaje si" ogromna, poza podr"cznikami pod redakcj% Strelaua (np. Lewicka, 2000), np. Pratkanis i Aronson, (2003). Co wi"cej, literatura dotycz%ca k amstwa jest równie dost"p-na: Ekman (2003), Walters (2002), Witkowski (2007). Dlaczego naukowa wiedza nie chroni ludzi przed ci%-g ym pope nianiem tych samych b "dów? Rozumiem, $e
O PROWOKACJI, CZYSTO(CI I UCZONYCH
311
kr%g odbiorców owych ksi%$ek jest jeszcze w"$szy ni$ czytelników czasopisma Charaktery. Istnieje jednak inna przyczyna, która sprawia, $e np. adepci statystyki ulegaj% z udzeniu prawdopodobie&stw z o$onych, a psychologo-wie spo eczni funduj% kolejne datki alkoholikom, za! pe-wien profesor psychologii spo ecznej, poproszony przez nieznajomego o portfel – automatycznie po& si"gn% (rze-czywiste zdarzenie). Przyczyn%, która blokuje korzysta-nie z wiedzy psychologicznej, jest automatyczny motyw autowaloryzacji Ja (Wojciszke, 2002). Patrzymy na !wiat i siebie przez ró$owe okulary, oczekujemy korzystnych, a nie z ych wydarze& (Peeters, 1971), d%$ymy do celów i je realizujemy (Higgins, 1996), korzystamy z heurystyk i automatyzmów wypracowanych ewolucyjnie (Buss, 2001). Wszystko po to, by przetrwa#. Na nic przekony-wanie dojrza ych ludzi o tym, $e ich my!lenie jest tenden-cyjne. Owszem – przyznaj% – s%siad tak, b "dnie s%dzi, ale ja…? (sprawdza am w wielu badaniach, $e tak jest; Brycz, 2004).
Co zrobi#, by odebra# w adz" manipulatorom, pseu-doterapeutom, naci%gaczom? Otó$: zmieni# prawo. Nau-czy a nas tego psychologia. Oko o 200 lat temu nikt nie wyobrazi by sobie afroamerykanina jako prezydenta USA. A jednak sta o si"! Zniesienie segregacji rasowej (ustaw% prawn%) 3 lipca 1964 roku doprowadzi o do cze-go! niewyobra$alnego: zmniejszenia uprzedze& i z ago-dzenia stereotypów (fading effect, za: M%drzycki, 1986), czyli do rzeczywistej zmiany przekona& i uczu# wi"kszo-!ci spo ecze&stwa Stanów Zjednoczonych.
Zanim do tego dosz o, wielu po!wi"ci o $ycie, by zmie-ni# !wiat na lepsze. Chc" my!le#, $e Autorzy nale$% do ta-kich osób i zach"cam ich – mo$e na bazie „rozdmuchanej” prowokacji – do podejmowania realnych dzia a& napraw-czych, tj. walki o stworzenie takich regulacji prawnych, które ostro odgranicz% psychobiznes od d ugo #wiczonej i rzetelnie prowadzonej psychoterapii. Serdecznie $ycz" powodzenia w realizacji tak trudnej sprawy, a po cichu licz" na dzia anie pu apki konsekwencji i zaanga$owania – skoro tyle ataków i wojen przebyli Autorzy w imi" po-lepszenia !wiata psychologii naukowej, to mo$e znajd% si y na walk" o popraw" prawa w tej dziedzinie i narz"dzi jego egzekwowania.
LITERATURA CYTOWANA
Brycz, H. (2004). Trafno"# w spostrzeganiu w asnych i cudzych zachowa!. Kraków: Impuls.
Buss, D. M. (2001). Psychologia ewolucyjna. Gda&sk: Gda&skie Wydawnictwo Psychologiczne.
Cialdini, R. (1994). Wywieranie wp ywu na ludzi. Gda&sk: Gda&skie Wydawnictwo Psychologiczne.
Doli&ski, D. (2005). Techniki wp ywu spo ecznego. Warszawa: Scholar.
Ekman, P. (2003). K amstwo i jego wykrywanie w biznesie, po -lityce i ma $e!stwie. Warszawa: PWN.
Higgins, E. T. (1996). The „Self Digest”: self-knowledge serving self-regulatory functions. Journal of Personality and Social Psychology, 71 (6), 1062–1083.
Kofta, M., Szutrowa, T. (2001). (red.), Z udzenia, które poz-walaj% $y#. Warszawa: PAN.
Lewicka, M. (2000). Procesy atrybucji. W: J. Strelau (red.), Psychologia: Jednostka w spo ecze!stwie i elementy psy-chologii stosowanej. Gda&sk: Gda&skie Wydawnictwo Psy-cho logiczne.
M%drzycki, T. (1986). Deformacje w spostrzeganiu. Warszawa: PWN.
Persuad, R. (2006). Pozosta# przy zdrowych zmys ach. Jak nie straci# g owy w stresie wspó czesnego $ycia. Warszawa: Jacek Santorski & Co Agencja Wydawnicza.
Peeters, G. (1971). The positiive-negative asymmetry: On cognitive consistency and positivity bias. European Journal of Social Psychology, 1 (4), 455–474.
Rosenhan, D. L. (1973). On being sane in insane places. Science, 179 (70), 250–258.
Pratkanis, A., Aronson, E. (2003). Wiek propagandy. Warszawa: PWN.
Sokal, A. (1996). Transgressing the boundaries: Toward a trans-formative hermeneutics of quantum gravity. Social Text 46/47, 217–252.
Szmajke, A. (1996). Samoutrudnianie jako sposób autoprezen-tacji. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN. Tetlock, P. E., Kristel, O., Elson, S. B., Green, M. C., Lerner, J. S.
(2000). The psychology of the unthinkable: taboo trade offs, forbiden base rates, and heretical counterfactuals. Journal of Personality and Social Psychology, 78 (5), 853–870.
Walters, S. (2002). K amstwo, cala prawda o… Gda&sk: Gda&-skie Wydawnictwo Psychologiczne.
Wielka Wspó czesna Encyklopedia (1999), t. 5, has o „pro wo-kacja”, s. 350. Warszawa: PWN.
Witkowski, T. (2007). Modne bzdury wci%$ modne. Nauka, 4, 149–157.
Wojciszke, B. (1997). Emocje zwi%zane z moraln% i spraw-no!ciow% interpretacj% zachowa& w asnych i cudzych. Przeg-l%d Psychologiczny, 40 (1–2), 137-156.
Wojciszke, B. (2002). Cz owiek w"ród ludzi. Zarys psychologii spo ecznej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
312
HANNA BRYCZOn provocation, purity and scientists
Hanna Brycz
Institute of Psychology, Gda!sk University
Abstract
The main goal of the commentary is to understand and evaluate the authors’ motives hidden behind their publication of the text on psycho-business in the Polish popular magazine “Charaktery”. The text, in fact a controversial provocation, may be evaluated in terms of competence and morality. While trying to under-stand Witkowski’s and Fortuna’s motives underlying the provocation, I also encourage the Authors to work towards improvement of Polish law concerning psychotherapy.
