A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA OECONOMICA 110, 1991
Ber Haus
TENDENCJE I CZYNNIKI DEKONCENTRACJI ORGANIZACYJNEJ W PRZEMYŚLE
1. Próba p e r i o d y z a c j i okresów d e k o n c e n t r a c j i or g a n i z a c y j n e j
W rozwoju p r z e d s i ę b i o r s t w mamy n ie t y l k o do c z y n i e n i a z p r o c e sami k o n c e n t r a c j i , a l e również d e k o n c e n t r a c j i o r g a n i z a c y j n e j . Przez k o n c e n t r a c ję o r g a n i z a c y jn ą rozumiemy u tw o r z e n ie jednego większego organizmu gospodarczego pod wspólnym kierow nictw em z k i l k u d o t y c h czasowych organizmów g ospodarczych, n i e z a l e ż n i e od form i metod j e go pow staw ania. Przez dekoncentrację o r g a n i z a c y jn ą rozumiemy zaś po
d z i a ł dotychczasowego organizmu gospodarczego na k i l k a m n ie js z y c h organizmów z odrębnymi, własnymi k i e r o w n ic tw a m i. Przedmiotem naszych rozważań będą j e d y n i e p ro c e sy d e k o n c e n t r a c j i o r g a n i z a c y j n e j p r z e d s i ę b i o r s t w , głó w nie w ie lo z a k ła d o w y c h , i powstawania mniejszych przed
s i ę b i o r s t w jedno- i w ie lo z a k ła d o w y c h .
P r o c e s y d e k o n c e n t r a c j i o r g a n i z a c y j n e j w y stę p u ją s t a l e , a l e ic h in tensyw ność bywa s ł a b a , zw łaszcza że z w y ją tk ie m l a t 1951-1956 p rz e w a ż a ły w P o l s c e poglądy i p r a k ty k a o p o t r z e b i e t w o r z e n ia w i ę k szych organizmów g ospodarczych. Obserwując jednak rozwój przemysłu i dokonujące s i ę w nim przemiany o r g a n i z a c y j n e , można w y ró ż n ić dwa za s a d n ic z e o k re sy oraz jed en s p e c y f i c z n y , w k t ó r y c h m ia ły m ie js c a p ro c e sy w y d z i e l a n i a s i ę p r z e d s i ę b i o r s t w z dotychczasowych w ię k s zy c h organizmów g ospodarczych. Tymi okresami b y ł y l a t a : 1951-1956, 1973- -1976 oraz 1980-1984.
W l a t a c h 1951-1956 centrum gospodarcze g ł o s i ł o , że w m iarę r o z woju kadr k i e r o w n ic z y c h powstaną warunki do u s a m o d z ie l n ia n ia s i ę
P r o f . dr h a b i l . w Akademii Ekonomicznej we W r o c ł a w i u . [109]
zakładów i ic h p r z e k s z t a ł c a n i a w p r z e d s i ę b i o r s t w a . Nie b y ł y to t y l ko same słow a. W ś la d za nimi p o s z ły konkretne c z yn y. P o l e g a ł y one przede wszystkim na p o d z ia le p r z e d s i ę b i o r s t w ró ż n e j s k a l i w i e l k o ś c i na m n ie js z e , n i e z uwagi na p r z y r o s t i d o j r z a ł o ś ć kadry k i e r o w n i c z e j , l e c z z uwagi na k r y te r iu m c z y s t o ś c i bran żow ej. To k r y te r iu m p o s łu ż y ło do p o d z ia łu kombinatów p a liw ow o-energetycznych i c h em ic z
nych, p r z e d s i ę b i o r s t w w ielobranżowych przemysłu spożywczego i t p . Przykładem także może być w yod ręb n ie nie z jednego kombinatu n a s t ę p u ją c y c h p r z e d s i ę b i o r s t w : k o p a l n i , e l e k t r o w n i , koksowni, fabryki'kwa
su sia rk ow eg o.
W o k r e s i e 1973-1976 d e k o n c e n t ra c ja m ia ła c h a r a k t e r s p e c y f i c z n y i d o t y c z y ł a rozkładu w c z e ś n ie j powołanych tzw. kombinatów, szczegól
n ie w przemyśle elektromaszynowym. Ten rozpad u j a w n i ł p raw id ło w o ść , p o l e g a ją c ą na tym, że s z t u c z n ie przeprowadzana k o n c e n t r a c ja o r g a n i z a c y jn a j e s t n a jm n ie j t r w a ł a , zwłaszcza wówczas gdy koncentracja or
g a n i z a c y jn a m ia ła branżowy c h a r a k t e r . Przykładem może być kombinat automatów t o k a r s k i c h , k t ó r y pow stał z 6 p r z e d s i ę b i o r s t w w 1970 r . W t r z y l a t a p ó ź n i e j o d e s z ły od niego 2 p r z e d s i ę b i o r s t w a , a sam "kom
b i n a t " z m ie n ił swoją nazwę na p r z e d s i ę b io r s t w o w ie lo z a k ła d o w e , co odpowiadało również w c z e ś n i e j s z e j s y t u a c j i . N ieco p ó ź n i e j k o l e jn o o d e s z ły 2 następne z a k ła d y . Obecnie j e s t to p r z e d s i ę b i o r s t w o dwur zakładowe, z któreg o jeden za k ła d ma głó w nie ko o p e ra c y jn y charakter, c h o c ia ż wytwarza również wyrób f i n a l n y .t *
T r z e c i o k r e s , k t ó r y ro z p o c z ą ł s i ę w roku 1980 i zak ończył s i ę pod względem in te n s y w n o ś c i procesów w 1984 r . wykazał s i ę n a j w i ę k szą dynamiką procesów d e k o n c e n t r a c j i o r g a n i z a c y j n e j i w ogóle prze
mian s t r u k t u r a l n y c h . I s t o t n e w tym o k r e s i e j e s t t o , że przemiany z o s t a ł y o d d o ln ie wymuszone i ro z p o c z ę ły s i ę przed wejściem w ż y c i e zasad reformy g o s p o d a rc z e j. D e k o n c e n tr a c ja o b j ę ł a p r z e d s i ę b i o r s t w a w ie lo z a k ła d o w e różnych g a ł ę z i p rzem ysłu, w tym p r z e d s i ę b i o r s t w a pań
stwowe i s p ó ł d z i e l c z e . P o ś re d n i obraz procesu d e k o n c e n t r a c j i można poznać na podstaw ie z m i e n i a j ą c e j s i ę l i c z b y p r z e d s i ę b i o r s t w i z a kładów p o d le g a ją c y c h jednemu p r z e d s i ę b i o r s t w u , przy z a ł o ż e n i u , że l i c z b a nowych, j a k i e p o w s ta ły w tym o k r e s i e , oraz l i c z b a połączeń by
ł a znikoma. J e s t to pewne u p ro s z c z e n ie , a l e niezbędne d l a l i c z b o w e go zobrazowania s y t u a c j i ( t a b . 1) .
r
Państwowe i s p ó ł d z i e l c z e p r z e d s i ę b i o r s t w a oraz z a k ła d y w l a t a c h 1979-1965
T r e ś ć 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985
P r z e d s i ę b i o r stwa p a ń s t
wowe 2 878 2 887 2 990 3 040 3 077 3 121 3 116
P r z e d s i ę b i o r stwa s p ó ł
d z i e l c z e 1 599 1 711 2 143 2 217 2 260 2 304 2 309
L i c z b a państwo
wych z a k ł a
dów 9 886 9 878 9 888 9 785 9 789 9 871 9 870
L ic z b a s p ó ł d z i e l c z y c h
zakładów 35 319 35 227 29 856 28 593 27 264 26 786 26 300
L i c z b a zakładów państwowych na 1 p rzed s i ę b i o r s t w o
państwowe 3,44 3,43 3,31 3,22 3,18 3,16 3,17
L i c z b a zakładów s p ó ł d z i e l c z y c h na 1 p r z e d s i ę b i o r s t w o s p ó ł
d z i e l c z e 2 209 2 090 1 393 1 290 1 206 1 163 1 139
Ź r ó d ł o : R o czn ik s t a t y s t y c z n y przem ysłu 1985, Warszawa 1986, s . 3 i s . 20—21; Rocz
n i k s t a t y s t y c z n y 1986, GUS, Warszawa 1986, s . 247 i 251.
Tandencje i czynniki dekoncentracji______________________________________________________________________________111
Wzrosła l i c z b a p r z e d s i ę b i o r s t w państwowych o 8 , * * , a s p ó ł d z i e l czych o 4 4 , IX . J e a t to znaczny wzrost w obydwu grupach p r z e d s i ę b io r s t w u sp o łec zn io n yc h do 1984 r , w łą c z n ie . W roku 1985 mamy Już do c z y n i e n i a ze względną s t a b i l i z a c j ą l i c z b y p r z e d s i ę b i o r s t w . W tym bowiem roku w y s t ą p i ł y s p e k ta k u la r n e p roce sy i n t e g r a c j i o r g a n i z a c y j n e j ("MEGAT", ja k i d a l s z e , a l e o s ł a b s z e j intensywności pro
c e sy d e k o n c e n t r a c j i o r g a n i z a c y j n o j . W 1984 r . w sp ółcz ynn ik wie- lo z a k ła d o w o ś c i o b n iż y ł s i ę , w l a t a c h 1979-1984 о 8X w p rz e d s i ę b i o r s t w a c h państwowych, а о 47X w p r z e d s i ę b io r s t w a c h s p ó ł d z i e l c z y c h . W i e l k o ś c i te n ie u l e g ł y już is to tn y m zmianom w 1985 r . To pozwala s ą d z i ć , że p o cz y n a ją c od roku 1985 mamy do c z y n i e n i a z pewną równowagą w p rocesach d e k o n c e n t r a c j i i k o n c e n t r a c j i o r g a n i z a c y j n e j . Można również zauważyć, że tempo przemian b y ło in t e n s y w n i e j s z e w przemyśle s p ó łd z ie lc z y m n iż państwowym. Różnica ta w y n i ka n ie t y l k o z formy w ła s n o ś c i i r o l i organów z a ł o ż y c i e l s k i c h , a l e również i c h uprawnień do ł ą c z e n i a i d z i e l e n i a p r z e d s i ę b i o r s t w , ja k również s i l n i e j s z y c h z a l e ż n o ś c i między zak ład am i, k t ó r e u k s z t a ł t o wały s i ę w przemyśle państwowym. S t a b i l i z a c j a procesów d e k o n c e n t ra c j i o r g a n i z a c y j n e j n i e oznacza, że n ie będą one d a l e j p r z e b ie g a ć , a l e ic h tempo, zwłaszcza w przemyśle państwowym, znacznie o s ł a b ł o . Obecnie brak s i l n y c h m otyw acji do u s a m o d z ie ln ia n ia s i ę zakładów, a organa z a ł o ż y c i e l s k i e n ie są z a in tere so w an e powiększaniem l i c z b y p r z e d s i ę b i o r s t w im podporządkowanych. D la te g o też u t r u d n i a j ą i n i c j a t y w y zakładów dążących do s a m o d z ie ln o ś c i, tym b a r d z i e j że z a i n teresowane są procesami k o n c e n t r a c j i o r g a n i z a c y j n e j .
Zanik i n i c j a t y w y zakładów do u z y sk a n ia s a m o d z ie ln o ś c i tłumaczyć n a le ż y coraz t r u d n ie j s z y m i warunkami funkcjonow ania większości przed
s i ę b i o r s t w i braku perspektyw d la o s i ą g n i ę c i a znacznych sukcesów w wyniku w y d z i e l e n i a s i ę z a k ła d u . Nie oznacza to braku przesłanek dla d e k o n c e n t r a c j i o r g a n i z a c y j n e j . Tymi p rze słan kam i są przede wszy
s tk im :
- n ie d o s t a t e c z n a wewnętrzna i n t e g r a c j a zakładów, co s t a l e r o d z i k o n f l i k t y ;
- ko niecz no ść r o z b i c i a w i e l u monopoli d la z w ię k sz e n ia konk uren
c y j n o ś c i p r z e d s i ę b i o r s t w i stosunkowo sz e rs z e g o , p e ł n i e j s z e g o z a s p o k o je n ia p otrze b rynku.
S ą d z ić n a l e ż y , że te dwie p r z e s ł a n k i przy b a r d z i e j sp rz yja ją c y c h warunkach r o d z i ć będą te n d e n c je do d e k o n c e n t r a c j i o r g a n i z a c y j n e j .
I I . C z y n n i k i de k o n c e n t r a c j l o r g a n_izасу j n e j
W y s t ą p i e n ie t r z e c h wyraźnych okresów d e k o n c e n t r a c j i o r g a n i z a c y j n e j wymaga w y j a ś n i e n i a p rzyczyn ic h pow staw ania, zw łaszcza że każdy z t y c h okresów c h a r a k t e r y z u j e s i ę inną s y t u a c j ą guspodarczą k r a j u . Spróbujemy zatem z a j ą ć s i ę czynnikam i d e k o n c e n t r a c j i o r g a n i z a c y j n e j każdego z tych okresów, ze szczególnym zwróceniem uwagi na o s t a t n i .
L a t a 1951-1956 to o k re s i n d u s t r i a l i z a c j i k r a j u , powstawania wie
lu nowych p r z e d s i ę b i o r s t w , branż i g a ł ę z i p rze m y s łu , w zrostu l i c z b y c e n t r a l n y c h zarządów i m i n i s t e r s t w przemysłowych. J e s t to też okres, w którym przemysł z a c z ę to organizować na zasadach branżowych, a z a k ł a d y i p r z e d s i ę b i o r s t w a z a c z ę ły s i ę s p e c j a l i z o w a ć i zw ięk sz ać swo
j ą p r o d u k c j ę . W warunkach branżowej o r g a n i z a c j i systemu z a rz ą d z a n ia przemysłem jednostkom nadrzędnym różnych s z c z e b l i wygodna b y ł a c z y s t o ś ć branżowa p o d l e g ły c h im je d n o s t e k o r g a n i z a c y j n y c h . Stwarzało to p r z e j r z y s t o ś ć w za rz ą d z a n iu od góry do d o łu . Zasadniczym w ię c c z y n n ik ie m , k t ó r y wówczas decydował o k o n c e n t r a c j i o r g a n i z a c y j n e j , b y ł s c e n t r a l i z o w a n y , branżowy system z a rz ą d z a n ia przemysłem. D e c y z je o d z i e l e n i u p r z e d s i ę b i o r s t w podejmowano od g ó rn ie bez l i c z e n i a s i ę ze skutkami ekonomicznymi t y c h d e c y z j i .
W drugim o k r e s i e , t j . w l a t a c h 1973-1976, zasadniczym czynnikiem rozpadu kombinatów b y ła r e o r i e n t a c j a systemu z a r z ą d z a n ia przemysłem.
B y ł to o k re s wysokiego tempa rozwoju przemysłu ( o k o ł o 10Х r o c z n i e ) , je g o u now o cześnian ia i d e k la r o w a n i a d e c e n t r a l i z a c j i z a r z ą d z a n ia j a ko głównego k ie ru n k u z a r z ą d z a n ia gospodarką .narodową. B y ł a to j e d nak d e c e n t r a l i z a c j a n as ta w io n a na znaczne z w ię k s z e n ie uprawnień po
ś r e d n ie g o s z c z e b la z a r z ą d z e n ia przemysłem, t j . zjednoczeń, k t ó r e m ia ł y s i ę s t a ć podstawowym ogniwem gospodarczym.
N i e z a l e ż n i e od p r z y c z y n , k t ó r e w y w o ła ły tę r e o r i e n t a c j ę , powo
ł a n i e w i e l k i c h o r g a n i z a c j i gospodrczych (WOG) u c z y n i ł o zbędnym i s t n i e n i e tzw. kombinatów przem ysłow ych. S t r a c i ł y one swój sens d a l szego f u n k c jo n o w a n ia , ponieważ u t r a c i ł y d otychczasow e, dość mierne i m g l i s t e u p r a w n i e n ia , a s t a ł y s i ę zwykłymi przedsiębiorstwam i, trak
towanymi przez z je d n o c z e n ia j a k każde i n n e . To spowodowało, że wszy
scy u c z e s t n i c y p rocesu z a r z ą d z a n ia przemysłem, t j . z a k ł a d y , zarząd y kombinatów, c e n t r a l e zjednoczeń oraz c z ęścio w o m i n i s t e r s t w a b y li za
i n te r e s o w a n i w rozp ad zie "kom bin atów". Rzecz j a s n a , że n ajw ię k s z e p a r c i e na d e c e n t r a l i z a c j ę o r g a n i z a c y jn ą wykazały same z a k ła d y . Żą
da n ia te b y ły aprobowane przez c e n t r a l e zjednoczeń (WOG), przy s ła bym oporze ( n i e k i e d y ) ze s tr o n y zarządów kombinatów. Z je d n o c z en ia n ie b y ł y z b y tn io za in tere so w an e w utrzymywaniu w swoim ł o n i e dużych p r z e d s i ę b i o r s t w , k t ó r e b y ł y konk uren cyjne d la n ic h pod względem za ra d n o ś c i g ospodarczej i a d m i n i s t r a c y j n e j , a w dodatku wykazywały te n d e n c je odśrodkowe. B y ł a ’ to w ięc oddolna i n i c j a t y w a , i n i c j a t y w a zakładów, k t ó r e t r z y l a t a w c z e ś n ie j z o s t a ł y odgórnie skoncentrowane o r g a n i z a c y j n i e , spowodowana zmianą systemu z a r z ą d z a n ia . Okazuje s i ę przy tym, że słabym ogniwem skoncentrowanych o r g a n i z a c y j n i e p rz e d s i ę b i o r s t w są z a k ła d y , k t ó r e niedawno u t r a c i ł y swą sam odzielność Nie bez znaczenia j e s t tu również f a k t n ie ria w ią ż a n ia lub wzmocnienia w i ę z i k o o p e ra c y jn y c h między za k ła d a m i, k t ó r e w eszły w s k ła d tzw.
kombinatów.
R e o r i e n t a c j a systemu z a rzą d z a n ia na WOG spowodowała również dal
sze p roce sy d e z i n t e g r a c j i o r g a n i z a c y j n e j . Otóż w i e l k i e p r z e d s ię b io r stwa d ą ż y ły do w yod ręb n ie nia s i ę ze zjednoczeń i i c h bezpośredniego podporządkowania m in is ters tw o m . To i c h d ążen ie b y ło ze zmiennym skutkiem r e a liz o w a n e , faktem j e s t , że coraz w i ę c e j p r z e d s i ę b i o r s t w mimo n i e c h ę c i m i n i s t e r s t w im jednak p o d l e g a ło . Można więc i w tym drugim o k r e s i e zauważyć, że zmiana systemu z a rz ą d z a n ia u kierunkow a
na na d e c e n t r a l i z a c j ę p r z y c z y n i ł a s i ę do d e k o n c e n t r a c j i o r g a n i z a c y j n e j p r z e d s i ę b i o r s t w .
T r z e c i , n a jp o w a ż n ie js z y i b u r z l i w y ok res d e k o n c e n t r a c j i o r g a n i z a c y j n e j p r z e d s i ę b i o r s t w ro zp o czą ł s i ę w 1980 r . B y ł to okres k r y zysu, n ie z a d o w o le n ia s p o łe c z n e g o , powstawania rad p rac ow niczych i ogólnego rozpadu s t r u k t u r o r g a n i z a c y jn y c h przem ysłu , przy dużej n ie s p r a w n o ś c i h i e r a r c h i c z n e g o układu za rz ą d z a n ia gospodarką. P r z y gotowano zasady reformy g o s p o d a r c z e j, a l e n i e z a l e ż n i e od tego proces d e c e n t r a l i z a c j i z a rz ą d z a n ia r e a liz o w a n y b y ł p r a k t y c z n i e . P r z e d s i ę b io r s tw o s t a ł o s i ę ponownie podstawowym ogniwem gosp o d arki narodo
w e j. Na tym t l e r o d z i ł y s i ę t e n d e n c je i a s p i r a c j e do samodzielnego gospodarowania wśród kolektywów prac ow niczych zakładów, wchodzących w s k ła d p r z e d s i ę b i o r s t w w ie lo z a k ła d o w y c h . Panowało dość powszechne p r z e k o n a n ie , że każda je d n o s tk a gospodarcza j e s t zdoln a do samodziel
nego gospodarowania, a p r z e d s i ę b i o r s t w a państwowe można d z i e l i ć w dowolny sposób. Nie zm ienia s i ę bowiem w ł a ś c i c i e l środków produk-
____ _ _ _ _ _ _ _ _____Tende r . j e i ^ y n n ik i dc-koncentrac j i _______________ 115
c j i , a t y l k o d z i e l i s i ę j e między m nie jsz ą lub większą l i c z b ę j e d n ostek o r g a n i z a c y j n y c h .
Z i n i c j a t y w ą o p o d z i a l e p r z e d s i ę b i o r s t w występow ały ssme zakła
dy, t j . ic h k i e r o w n ic tw o a d m i n i s t r a c y j n e i samorząd p r a c o w n ic z y , a p o p i e r a ł y tę i n i c j a t y w ę o r g a n i z a c j e związkowe w s z y s tk ic h odcieni oraz o r g a n i z a c j e p a r t y j n e . S p o ra d y c z n ie z wnioskami o w y d z i e l e n i e z a k ł a dów występow ały d y r e k c j e p r z e d s i ę b i o r s t w , a także terenowe władze a d m i n i s t r a c y j n e .
Z badań przeprowadzonych przez n a s 1 w l a t a c h 1980-1981 oraz ob
s e r w a c j i i e k s p e r t y z wykonanych p ó ź n i e j w y n ik a , Ze n a j c z ę ś c i e j z i n i c j a t y w ą u s a m o d z ie l n ia n ia s i ę w ystępowały z a k ła d y :
- p r z e d s i ę b i o r s t w z integ row a n ych poziomo;
- p r z e s t r z e n n i e oddalone od s i e d z i b y zarządu;
- o w zg lęd n ie zamkniętym c y k l u produkcyjnym;
- w y tw a r z a ją c e surowce czy p ó ł f a b r y k a t y lub będące czynnymi k o o p e r a n ta m i;
- w ie lo s t r u m i e n io w y c h kombinatów i układów k o o p e r a c y jn y c h , k t ó re wykonywały p ro d u k c ję f i n a l n ą ;
- k t ó r e w o k r e s i e a d m in i s t r a c y j n e g o ł ą c z e n i a p r z e d s i ę b i o r s t w by
ł y p rz e c iw n e temu;
- k t ó r e w e s z ł y w s k ła d p r z e d s i ę b i o r s t w a d u p ie r o w o s ta tn ic h l a tac h ;
- wyposażone w nowoczesną te c h n i k ę w o s t a t n i c h l a t a c h ;
- na pełnym wewnętrznym rozrachunku ( t y l k o n i e l i c z n e z a k ła d y d z i a ł a j ą c e na ograniczonym rozrachunku w y s t ą p i ł y z taką i n i c j a t y wą).
Są to w ięc z a k ła d y , k t ó r e z o s t a ł y s ła b o .zin teg row an e lub upa
t r u j ą c e w s a m o d z ie ln o ś c i o s i ą g n i ę c i e dużych k o r z y ś c i . Warunki d l a ty c h k o r z y ś c i s t w a r z a ł a reforma gospodarcza.
Dążeniom do ekonomicznego u s a m o d z ie l n ia n ia s i ę zakładów odpo
w i a d a ły różne r e a k c j e j e d n o s t e k n adrzędnych, t j . zarządów p r z e d s i ę b i o r s t w , zjednoczeń oraz r e s o r t ó w . N i e k t ó r e za rzą d y p r z e d s i ę b i o r s t w P o p i e r a ł y tę i n i c j a t y w ę zakładów. D y ło to wygodne d l a n i c h , z w ł a s z cza wtedy gdy: można b y ło zrezygnować z d e fic y t o w e g o z a k ła d u , n i e b y ło powiązań k o o p e r a c y jn y c h , i s t n i a ł y k ł o p o t y z k iero w a n iem , wystę
1 B a d a n ia te p r o w a d z ił a K a te d r a Ekonomiki i O r g a n i z a c j i P r z e d s i ę b i o r s t w a we W ro c ła w iu .
powały s p rz e c z n o śc i in te re s ó w w p o d z ia le zadań i środków oraz gdy c h o d z i ło o pozbycie s i ę s p ł a t y z a d łu ż e n ia z t y t u ł u i n w e s t y c j i w wy
d z i e l a j ą c y m s i ę z a k ł a d z i e . P r z e d s i ę b i o r s t w a zaś, k t ó r e same c h c i a ł y w y łą c z y ć s i ę ze z je d n o c z e n ia , n ie zgadzały s i ę na w y o d ręb n ie n ie z a kładów, n i e z a l e ż n i e od warunków, w j a k i c h one d z i a ł a ł y .
RównieZ część c e n t r a l zjednoczeń b y ł y za u sam od zielnian iem s i ę zakładów, u p a t r u j ą c w tym możliwość własnego p r z e t r w a n ia d z i ę k i zw ięk szen iu l i c z b y p o d le g ły c h im Je d n o ste k gospodarczych i jako prze
c i w s t a w i e n i e s i ę tendencjom odśrodkowym samych p r z e d s i ę b i o r s t w w i e lo za k ła d o w y ch . W w ię k s z o ś c i przypadków r e a k c j e je d n o s te k nadrzędnych b y ł y negatywne, ponieważ uważały one, że za k ła d y n ie będą zdolne do samodzielnego ż y c i a lub rozerwą i s t n i e j ą c e w ię z i kooperacyjne. I rze- w id ywanie n i e z d o l n o ś c i do samodzielnego ż y c i a b y ło też przyczyną wy
c o fy w a n ia lub n ie s k ł a d a r i i a wniosków o u s a m o d z ie l n ia n ie s i ę zakładów.
Na podstaw ie przeprowadzonych badań można u s t a l i ć n a s t ę p u ją c e grupy za sa d n iczy ch przyczyn w y d z i e l a n i a s i ę zakładów: o r g a n i z a c y j ne, ekonomiczne, s p o łe c z n o - p s y c h o lo g ic z n e , ro z p r o s z e n ia t e r y t o r i a l nego, a d m i n i s t r a c y j n e . Zwrócimy tu uwagę na p rzyczyn y o r g a n i z a c y jn e i ekonomiczne. Wśród p rzyczyn o r g a n i z a c y jn y c h n a le ż y w y ró ż n ić :
- brak w i ę z i gospodarczych między zakładami p r z e d s i ę b i o r s t w a , - p otrzebę w s p ó ł d z i a ł a n i a z innymi jednostkam i gospodarczymi w ramach innych układów o r g a n i z a c y jn y c h ,
- wybór zakładu wiodącego i o r g a n i z a c j ę zarządu, - s t y l i metody z a r z ą d z a n ia .
Brak w i ę z i gospodarczych świadczy o tym, że p r z e d s i ę b i o r s t w o w ie loz a k ła d o w e n ie może być t y l k o tworem a d m in is t r a c y jn y m , u ł a t w l a - jącycm " Z y c i e " nadrzędnym jednostkom o r g a n iz a c y jn y m . Potrzebna jes t więź gospodarcza, k t ó r a by ł ą c z y ł a z a k ła d y . O la teg o też m niej pożą
dane są p r z e d s i ę b i o r s t w a w ie lo z a k ła d o w e typu branżowego. P o d k r e ś la s i ę również n i e t r a f n o ś ć wyboru zakładu wiodącego oraz że wybór formy n ie w y d z ie lo n e g o zarządu spowodował n ie z a d o w o le n ie zakładów, gdyż za
rząd ten angażował s i ę w sprawy zakładu wiodącego ze szkodą d la po
z o s t a ł y c h ; n ie u s u n ię to też b i u r o k r a t y c z n y c h metod z a r z ą d z a n ia . Zmiana r o l i samodzielnego p r z e d s i ę b i o r s t w a na r o l ę zakładu o- gran iczon eg o w k o n ta k ta c h zew n ętrznych , zw łaszcza z b y ł ą je d n o s tk ą nadrzędną, wywoływało n ie z a d o w o le n ie p e rs o n e lu k ie r o w n ic z e g o z a k ł a dów z a u to k ra ty c z n e g o s t y l u z a r z ą d z a n ia , p o le g a ją c e g o g łó w n ie na na
kazach i zakazach. Stopniowo też o g ra n ic z a n o kompetencje d yre ktorów
zakładów i b e zpośrednio podporządkowywano ic h zarządowi p r z e d s i ę b i o r s t w a . W ten sposób dążono do s c a l e n i a zakładów w je d e n organizm gospodarczy d la r e a l i z a c j i celów p r z e d s i ę b i o r s t w a , a w w i e l u wypad
kach t y l k o celów zakładu wiodącego. To r o d z i ł o k o n f l i k t y , a p o g ł ę b i a ł y s i ę one na t l e n a r u s z a n ia in te r e s ó w ekonomicznych zakładów.
Do ekonomicznych p rzyczyn d e k o n c e n t r a c j i o r g a n i z a c y j n e j n a le ż y z a l i c z y ć :
- n ie w ł a ś c i w y p o d z i a ł zadań i środków oraz dochodów zakładów , - p r e f e r o w a n ie przez zarząd wybranych je d n o s t e k o r g a n iz a c y jn y c h , - o r g a n i c z e n i e d z i a ł a l n o ś c i zakładów na rynku.
Typowym zarzutem pod adresem r o z p a d a ją c y c h s i ę p r z e d s i ę b i o r s t w w ie lo z a k ła d o w yc h b y ł t e n , że za k ła d y n i e otrzym yw ały odpowiedniego e kw iw a le n tu z t y t u ł u swojego wkładu w c a ł o ś c i o w e w y n ik i p r z e d s i ę b i o r s t w a . B y ł o to m. i n . spowodowane c e n t r a l i z a c j ę funduszów na sz c z e b lu p r z e d s i ę b i o r s t w a . P rz y n ie w ła ś c iw y c h lub dowolnych k r y t e r i a c h p o d z ia łu tych funduszów n i e k t ó r e z a k ła d y mogły n i e otrzymywać o d p o w ie d n ie j rekompensaty z t y t u ł u s w o j e j d z i a ł a l n o ś c i . P o d e jr z e w a no t e ż , że zarządy p r e f e r u j ą n i e k t ó r e z a k ł a d y , w tym w io d ą c e . Za
r zu t ten t y l k o częściow o mógł s i ę pokrywać z prawdą, ponieważ wszy
s t k i e w y d z i e l a j ą c e s i ę z a k ła d y s t w i e r d z a ł y to samo. Wobec tego z a rz u t ten n a le ż y tra k to w a ć r a c z e j ja k o p o d e j r z e n i e . P r e f e r o w a n i e zaś n i e k t ó r y c h zakładów w y n ik a ło r a c z e j z in te r e s ó w p r z e d s ię b io rs tw a j a ko c a ł o ś c i . C h o d z iło tu zw łaszcza o p r z y d z i a ł środków na i n w e s t y c j e
lub z l e c e n i e a t r a k c y j n e g o programu p r o d u k c j i .
Powstawanie p o d e jrz e ń spowodowane z o s t a ł o tym, że d y r e k t o r z y za
kładów n ie b y l i dopuszczani do w s p ó łu d z ia łu w z a r z ą d z a n iu , d z i a ł a ł y s t a r e samorządy o o g ra n ic z o n y c h kom petenQjach, n i e fu n kcjo n o w a ł sprawny system i n f o r m a c j i , n i e b y ło ja w n o ś c i ż y c i a gospodarczego.
P rz y c z y n ą występowania zakładów zę zgrupowania b y ło też o g r a n i c z e n ie ic h d z i a ł a l n o ś c i rynkowej przez s p e c j a l i z a c j ę p r o d u k c j i , r e j o n i z a c j ę zbytu lub c a ł k o w i t e i c h w y ł ą c z e n i e z zajmowania s i ę s p r a wami sp rz e d a ż y . Z a rz u t y t e są s ł u s z n e . Podejmowane jednak p r z e d s i ę w z i ę c i a b y ł y ekonom icznie u za sa d n io n e , co w i ą z a ł o s i ę z c e n t r a l i z a c j ą n i e k t ó r y c h f u n k c j i o r g a n ic z n y c h i d e c y z y jn y c h w zarządzie przed
s i ę b i o r s t w a .
Z espół różnorodnych p rzy c zy n s k ł o n i ł z a k ła d y do w y o d r ę b n ie n ia s i ę z p r z e d s i ę b i o r s t w w ie lo z a k ła d o w y c h . Impulsem do tego b y ł k u rs
na d e c e n t r a l i z a c j ę z a r z ą d z a n ia , bez t e j nowej s y t u a c j i u tru d n io n e b y ły b y M o ż liw o ś c i u s a m o d z ie ln ia n ia s i ę zakładów.
t o
I I I . P r ó ba podsumowania
D e k o n c e n tra c ja o r g a n i z a c y jn a zwiększa l i c z b ę p r z e d s i ę b i o r s t w , zm niejsza ic h w i e l k o ś ć , stw arza warunki do k o n k u r e n c j i , rozwoju i n i c j a t y w y , z a r a d n o ś c i , samorządności i t p . D e k o n c e n tra c ja o r g a n i z a c y j na j e s t pożądana, gdy o g ó ln i e s p e ł n i a c e l u , do o s i ą g n i ę c i a k t ó r y c h dąży c a ł a gospodarka. Nie j e s t ona wskazana, gdy rozrywa w ię z i k o o p e r a c y jn e i obniża e fe k tyw no ść gospodarowania. Brak j e s t jednak d a nych na temat e fe k t y w n o ś c i zdekoncentrowanych p r z e d s i ę b i o r s t w . Z au
t o p s j i jed n ak wiadomo, że n i e k t ó r e z n ic h b o r y k a ją s i ę z dużymi t ru d n o śc ia m i w a k t u a l n e j s y t u a c j i g osp o d arczej k r a j u i z n a jd u ją s i ę u progu bankructwa. Nie ró ż n ią s i ę one jednak od innych p r z e d s i ę b i o r s t w .
Obserwacja okresów, w k t ó r y c h w y s t ą p i ł a d e k o n c e n t r a c ja o r g a n i z a c y j n a , pozwala s ą d z i ć , że s p r z y j a j e j d e c e n t r a l i z a c j a zarządzania.
Z a le ż y to jednak od s t o p n ia d e c e n t r a l i z a c j i . Im b a r d z i e j o g r a n i c z o na d e c e n t r a l i z a c j a , tym w iększe będą s t a r a n i a o k o n c e n t r a c ję o r g a n i z a c y j n ą , chyba że i s t n i e j e możliwość z w ię k sz e n ia l i c z b y je d n o s te k nadrzędnych. P r z y z n a c z n ie r o z s z e r z o n e j d e c e n t r a l i z a c j i zarządzania, zarządzającemu j e s t o b o ję t n e , i l e je d n o s te k o rg a n iz a c y jn y c h jemu pod
l e g a , n i e musi nim i bezp o śred n io k i e r o w a ć . Wówczas zasadniczym k r y te riu m k o n c e n t r a c j i lub d e k o n c e n t r a c j i o r g a n i z a c y j n e j są t y l k o względy ekonomiczne.
B e r Haus
TRENDS AND FACTORS OF ORGANIZATIONAL DECONCENTRATION IN INDUSTRY
O r g a n i z a t i o n a l d e c o n c e n t r a t i o n i s understood here as d i v i s i o n o f a h i t h e r t o e x i s t i n g economic organism i n t o s e v e r a l s m a l l e r o r g a nisms w it h t h e i r own s e p a r a t e managements.
I n the development p ro c e ss of P o l i s h e n t e r p r i s e s , t h e r e c o u ld
be d i s t i n g u i s h e d t h r e e p e r io d s in which i n t e n s i f i e d d e c o n c e n t r a t i o n p r o c e s s e s took p l a c e . The f i r s t of them f e l l to the y e a r s 1951-1956.
The b a s i s f o r d i v i s i o n of e n t e r p r i s e s of d i f f e r e n t s i z e s i n t o sm al
l e r e n t e r p r i s e s was the c r i t e r i o n of branch p u r i t y a t t h a t tim e. Du
r i n g the p e rio d 1973-1976, d e c o n c e n t r a t i o n concerned d i s i n t e g r a t i o n of the s o - c a l l e d " i n d u s t r i a l combines" s e t up e a r l i e r on. That d i s i n t e g r a t i o n r e v e a l e d a c a u s a l i t y t h a t an e f f e c t i v e l y c a r r ie d out o r g a n i z a t i o n a l c o n c e n t r a t i o n i s l e a s t d u r a b le . T h e t h i r d p e r io d c o
i n c i d i n g w it h the y e a r s 1980-1984 was c h a r a c t e r i z e d by the h i g h e s t dynamics of the p ro c e ss e s of o r g a n i z a t i o n a l d e c o n c e n t r a t i o n and g e n e r a l l y of s t r u c t u r a l t r a n s f o r m a t i o n s . These t r a n s f o r m a t i o n s had been f o rc e d out by e n t e r p r i s e s them selves and they had s t a r t e d b e
f o r e the p r i n c i p l e s o f economic reform came i n t o f o r c e .
S i n c e 1985 we have been w i t n e s s i n g some k in d of e q u i l i b r i u m in the p r o c e s s e s of o r g a n i z a t i o n a l c o n c e n t r a t i o n and d e c o n c e n t r a t i o n . I t does not mean, however, t h a t the p r o c e s s e s of d e c o n c e n t r a t i o n w i l l not be c o n t in u e d . P r e r e q u i s i t e s of o r g a n i z a t i o n a l d e c o n c e n t r a t i o n a r e :
- i n s u f f i c i e n t i n t e r n a l i n t e g r a t i o n of p l a n t s g i v i n g r i s e to c o n tin u o u s c o n f l i c t s ,
- n e c e s s i t y of s p l i t t i n g up many monopolies in ord e r to i n c r e ase c o m p e t it iv e n e s s of e n t e r p r i s e s and ensure a r e l a t i v e l y f u l l e r and more com prehensive s a t i s f a c t i o n o f market needs.
D u ring the y e a r s 1980-1984 these were p l a n t s them selves which were advancin g i n i t i a t i v e s r e g a r d in g the s p l i t t i n g up of e n t e r p r i s es. Those were f o r t h e i r most p a r t w eakly i n t e g r a t i n g p l a n t s or p l a n t s s ee k in g c o n s i d e r a b l e advantages connected w it h t h e i r a u to n o my. fh e re cou ld be d i s t i n g u i s h e d s e v e r a l b a s i c groups of ca u s e s b e h ind s e p a r a t i o n of p l a n t s such as o r g a n i z a t i o n a l , economic, social- - p s y c h o l o g i c a l , t e r r i t o r i a l d i s p e r s i o n , and a d m i n i s t r a t i v e c a u s e s .
O r g a n i z a t i o n a l d e c o n c e n t r a t i o n i n c r e a s e s t.he number of enterpris
e s , d e c re a s e s t h e i r s i z e , c r e a t e s c o n d i t i o n s f o r c o m p e t i t i o n , r e l e a s i n g i n i t i a t i v e , self-m anag em en t, e t c . I t i s d e s i r a b l e when i t g e n e r a l l y acco m p lis c h es the g o a ls s t r i v e n f o r by the e n t i r e e cono
my . F or the time b eing t h e r e a re not a v a i l a b l e d ata about e f f e c t i veness of d e c o n c e n tra te d e n t e r p r i s e s . I t i s known, however, that so
me of them cope w ith major d i f f e c u l t i e s and a re a t the t h r e s h o l d of b a n k ru p tc y . S t i l l they do not d i f f e r from o t h e r e n t e r p r i s e s .