• Nie Znaleziono Wyników

Tendencje i czynniki dekoncentracji organizacyjnej w przemyśle

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2023

Share "Tendencje i czynniki dekoncentracji organizacyjnej w przemyśle"

Copied!
11
0
0

Pełen tekst

(1)

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA OECONOMICA 110, 1991

Ber Haus

TENDENCJE I CZYNNIKI DEKONCENTRACJI ORGANIZACYJNEJ W PRZEMYŚLE

1. Próba p e r i o d y z a c j i okresów d e k o n c e n t r a c j i or g a n i z a c y j n e j

W rozwoju p r z e d s i ę b i o r s t w mamy n ie t y l k o do c z y n i e n i a z p r o c e ­ sami k o n c e n t r a c j i , a l e również d e k o n c e n t r a c j i o r g a n i z a c y j n e j . Przez k o n c e n t r a c ję o r g a n i z a c y jn ą rozumiemy u tw o r z e n ie jednego większego organizmu gospodarczego pod wspólnym kierow nictw em z k i l k u d o t y c h ­ czasowych organizmów g ospodarczych, n i e z a l e ż n i e od form i metod j e ­ go pow staw ania. Przez dekoncentrację o r g a n i z a c y jn ą rozumiemy zaś po­

d z i a ł dotychczasowego organizmu gospodarczego na k i l k a m n ie js z y c h organizmów z odrębnymi, własnymi k i e r o w n ic tw a m i. Przedmiotem naszych rozważań będą j e d y n i e p ro c e sy d e k o n c e n t r a c j i o r g a n i z a c y j n e j p r z e d ­ s i ę b i o r s t w , głó w nie w ie lo z a k ła d o w y c h , i powstawania mniejszych przed­

s i ę b i o r s t w jedno- i w ie lo z a k ła d o w y c h .

P r o c e s y d e k o n c e n t r a c j i o r g a n i z a c y j n e j w y stę p u ją s t a l e , a l e ic h in tensyw ność bywa s ł a b a , zw łaszcza że z w y ją tk ie m l a t 1951-1956 p rz e w a ż a ły w P o l s c e poglądy i p r a k ty k a o p o t r z e b i e t w o r z e n ia w i ę k ­ szych organizmów g ospodarczych. Obserwując jednak rozwój przemysłu i dokonujące s i ę w nim przemiany o r g a n i z a c y j n e , można w y ró ż n ić dwa za s a d n ic z e o k re sy oraz jed en s p e c y f i c z n y , w k t ó r y c h m ia ły m ie js c a p ro c e sy w y d z i e l a n i a s i ę p r z e d s i ę b i o r s t w z dotychczasowych w ię k s zy c h organizmów g ospodarczych. Tymi okresami b y ł y l a t a : 1951-1956, 1973- -1976 oraz 1980-1984.

W l a t a c h 1951-1956 centrum gospodarcze g ł o s i ł o , że w m iarę r o z ­ woju kadr k i e r o w n ic z y c h powstaną warunki do u s a m o d z ie l n ia n ia s i ę

P r o f . dr h a b i l . w Akademii Ekonomicznej we W r o c ł a w i u . [109]

(2)

zakładów i ic h p r z e k s z t a ł c a n i a w p r z e d s i ę b i o r s t w a . Nie b y ł y to t y l ­ ko same słow a. W ś la d za nimi p o s z ły konkretne c z yn y. P o l e g a ł y one przede wszystkim na p o d z ia le p r z e d s i ę b i o r s t w ró ż n e j s k a l i w i e l k o ś c i na m n ie js z e , n i e z uwagi na p r z y r o s t i d o j r z a ł o ś ć kadry k i e r o w n i ­ c z e j , l e c z z uwagi na k r y te r iu m c z y s t o ś c i bran żow ej. To k r y te r iu m p o s łu ż y ło do p o d z ia łu kombinatów p a liw ow o-energetycznych i c h em ic z­

nych, p r z e d s i ę b i o r s t w w ielobranżowych przemysłu spożywczego i t p . Przykładem także może być w yod ręb n ie nie z jednego kombinatu n a s t ę ­ p u ją c y c h p r z e d s i ę b i o r s t w : k o p a l n i , e l e k t r o w n i , koksowni, fabryki'kwa­

su sia rk ow eg o.

W o k r e s i e 1973-1976 d e k o n c e n t ra c ja m ia ła c h a r a k t e r s p e c y f i c z n y i d o t y c z y ł a rozkładu w c z e ś n ie j powołanych tzw. kombinatów, szczegól­

n ie w przemyśle elektromaszynowym. Ten rozpad u j a w n i ł p raw id ło w o ść , p o l e g a ją c ą na tym, że s z t u c z n ie przeprowadzana k o n c e n t r a c ja o r g a n i ­ z a c y jn a j e s t n a jm n ie j t r w a ł a , zwłaszcza wówczas gdy koncentracja or­

g a n i z a c y jn a m ia ła branżowy c h a r a k t e r . Przykładem może być kombinat automatów t o k a r s k i c h , k t ó r y pow stał z 6 p r z e d s i ę b i o r s t w w 1970 r . W t r z y l a t a p ó ź n i e j o d e s z ły od niego 2 p r z e d s i ę b i o r s t w a , a sam "kom­

b i n a t " z m ie n ił swoją nazwę na p r z e d s i ę b io r s t w o w ie lo z a k ła d o w e , co odpowiadało również w c z e ś n i e j s z e j s y t u a c j i . N ieco p ó ź n i e j k o l e jn o o d e s z ły 2 następne z a k ła d y . Obecnie j e s t to p r z e d s i ę b i o r s t w o dwur zakładowe, z któreg o jeden za k ła d ma głó w nie ko o p e ra c y jn y charakter, c h o c ia ż wytwarza również wyrób f i n a l n y .t *

T r z e c i o k r e s , k t ó r y ro z p o c z ą ł s i ę w roku 1980 i zak ończył s i ę pod względem in te n s y w n o ś c i procesów w 1984 r . wykazał s i ę n a j w i ę k ­ szą dynamiką procesów d e k o n c e n t r a c j i o r g a n i z a c y j n e j i w ogóle prze­

mian s t r u k t u r a l n y c h . I s t o t n e w tym o k r e s i e j e s t t o , że przemiany z o s t a ł y o d d o ln ie wymuszone i ro z p o c z ę ły s i ę przed wejściem w ż y c i e zasad reformy g o s p o d a rc z e j. D e k o n c e n tr a c ja o b j ę ł a p r z e d s i ę b i o r s t w a w ie lo z a k ła d o w e różnych g a ł ę z i p rzem ysłu, w tym p r z e d s i ę b i o r s t w a pań­

stwowe i s p ó ł d z i e l c z e . P o ś re d n i obraz procesu d e k o n c e n t r a c j i można poznać na podstaw ie z m i e n i a j ą c e j s i ę l i c z b y p r z e d s i ę b i o r s t w i z a ­ kładów p o d le g a ją c y c h jednemu p r z e d s i ę b i o r s t w u , przy z a ł o ż e n i u , że l i c z b a nowych, j a k i e p o w s ta ły w tym o k r e s i e , oraz l i c z b a połączeń by­

ł a znikoma. J e s t to pewne u p ro s z c z e n ie , a l e niezbędne d l a l i c z b o w e ­ go zobrazowania s y t u a c j i ( t a b . 1) .

(3)

r

Państwowe i s p ó ł d z i e l c z e p r z e d s i ę b i o r s t w a oraz z a k ła d y w l a t a c h 1979-1965

T r e ś ć 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985

P r z e d s i ę b i o r ­ stwa p a ń s t ­

wowe 2 878 2 887 2 990 3 040 3 077 3 121 3 116

P r z e d s i ę b i o r ­ stwa s p ó ł ­

d z i e l c z e 1 599 1 711 2 143 2 217 2 260 2 304 2 309

L i c z b a państwo­

wych z a k ł a ­

dów 9 886 9 878 9 888 9 785 9 789 9 871 9 870

L ic z b a s p ó ł ­ d z i e l c z y c h

zakładów 35 319 35 227 29 856 28 593 27 264 26 786 26 300

L i c z b a zakładów państwowych na 1 p rzed ­ s i ę b i o r s t w o

państwowe 3,44 3,43 3,31 3,22 3,18 3,16 3,17

L i c z b a zakładów s p ó ł d z i e l c z y c h na 1 p r z e d s i ę ­ b i o r s t w o s p ó ł ­

d z i e l c z e 2 209 2 090 1 393 1 290 1 206 1 163 1 139

Ź r ó d ł o : R o czn ik s t a t y s t y c z n y przem ysłu 1985, Warszawa 1986, s . 3 i s . 20—21; Rocz­

n i k s t a t y s t y c z n y 1986, GUS, Warszawa 1986, s . 247 i 251.

Tandencje i czynniki dekoncentracji______________________________________________________________________________111

(4)

Wzrosła l i c z b a p r z e d s i ę b i o r s t w państwowych o 8 , * * , a s p ó ł d z i e l ­ czych o 4 4 , IX . J e a t to znaczny wzrost w obydwu grupach p r z e d s i ę ­ b io r s t w u sp o łec zn io n yc h do 1984 r , w łą c z n ie . W roku 1985 mamy Już do c z y n i e n i a ze względną s t a b i l i z a c j ą l i c z b y p r z e d s i ę b i o r s t w . W tym bowiem roku w y s t ą p i ł y s p e k ta k u la r n e p roce sy i n t e g r a c j i o r g a n i z a ­ c y j n e j ("MEGAT", ja k i d a l s z e , a l e o s ł a b s z e j intensywności pro­

c e sy d e k o n c e n t r a c j i o r g a n i z a c y j n o j . W 1984 r . w sp ółcz ynn ik wie- lo z a k ła d o w o ś c i o b n iż y ł s i ę , w l a t a c h 1979-1984 о 8X w p rz e d ­ s i ę b i o r s t w a c h państwowych, а о 47X w p r z e d s i ę b io r s t w a c h s p ó ł ­ d z i e l c z y c h . W i e l k o ś c i te n ie u l e g ł y już is to tn y m zmianom w 1985 r . To pozwala s ą d z i ć , że p o cz y n a ją c od roku 1985 mamy do c z y n i e n i a z pewną równowagą w p rocesach d e k o n c e n t r a c j i i k o n c e n t r a c j i o r g a n i z a ­ c y j n e j . Można również zauważyć, że tempo przemian b y ło in t e n s y w ­ n i e j s z e w przemyśle s p ó łd z ie lc z y m n iż państwowym. Różnica ta w y n i ­ ka n ie t y l k o z formy w ła s n o ś c i i r o l i organów z a ł o ż y c i e l s k i c h , a l e również i c h uprawnień do ł ą c z e n i a i d z i e l e n i a p r z e d s i ę b i o r s t w , ja k również s i l n i e j s z y c h z a l e ż n o ś c i między zak ład am i, k t ó r e u k s z t a ł t o ­ wały s i ę w przemyśle państwowym. S t a b i l i z a c j a procesów d e k o n c e n t ra ­ c j i o r g a n i z a c y j n e j n i e oznacza, że n ie będą one d a l e j p r z e b ie g a ć , a l e ic h tempo, zwłaszcza w przemyśle państwowym, znacznie o s ł a b ł o . Obecnie brak s i l n y c h m otyw acji do u s a m o d z ie ln ia n ia s i ę zakładów, a organa z a ł o ż y c i e l s k i e n ie są z a in tere so w an e powiększaniem l i c z b y p r z e d s i ę b i o r s t w im podporządkowanych. D la te g o też u t r u d n i a j ą i n i ­ c j a t y w y zakładów dążących do s a m o d z ie ln o ś c i, tym b a r d z i e j że z a i n ­ teresowane są procesami k o n c e n t r a c j i o r g a n i z a c y j n e j .

Zanik i n i c j a t y w y zakładów do u z y sk a n ia s a m o d z ie ln o ś c i tłumaczyć n a le ż y coraz t r u d n ie j s z y m i warunkami funkcjonow ania większości przed­

s i ę b i o r s t w i braku perspektyw d la o s i ą g n i ę c i a znacznych sukcesów w wyniku w y d z i e l e n i a s i ę z a k ła d u . Nie oznacza to braku przesłanek dla d e k o n c e n t r a c j i o r g a n i z a c y j n e j . Tymi p rze słan kam i są przede wszy­

s tk im :

- n ie d o s t a t e c z n a wewnętrzna i n t e g r a c j a zakładów, co s t a l e r o ­ d z i k o n f l i k t y ;

- ko niecz no ść r o z b i c i a w i e l u monopoli d la z w ię k sz e n ia konk uren­

c y j n o ś c i p r z e d s i ę b i o r s t w i stosunkowo sz e rs z e g o , p e ł n i e j s z e g o z a ­ s p o k o je n ia p otrze b rynku.

S ą d z ić n a l e ż y , że te dwie p r z e s ł a n k i przy b a r d z i e j sp rz yja ją c y c h warunkach r o d z i ć będą te n d e n c je do d e k o n c e n t r a c j i o r g a n i z a c y j n e j .

(5)

I I . C z y n n i k i de k o n c e n t r a c j l o r g a n_izасу j n e j

W y s t ą p i e n ie t r z e c h wyraźnych okresów d e k o n c e n t r a c j i o r g a n i z a ­ c y j n e j wymaga w y j a ś n i e n i a p rzyczyn ic h pow staw ania, zw łaszcza że każdy z t y c h okresów c h a r a k t e r y z u j e s i ę inną s y t u a c j ą guspodarczą k r a j u . Spróbujemy zatem z a j ą ć s i ę czynnikam i d e k o n c e n t r a c j i o r g a n i ­ z a c y j n e j każdego z tych okresów, ze szczególnym zwróceniem uwagi na o s t a t n i .

L a t a 1951-1956 to o k re s i n d u s t r i a l i z a c j i k r a j u , powstawania wie­

lu nowych p r z e d s i ę b i o r s t w , branż i g a ł ę z i p rze m y s łu , w zrostu l i c z b y c e n t r a l n y c h zarządów i m i n i s t e r s t w przemysłowych. J e s t to też okres, w którym przemysł z a c z ę to organizować na zasadach branżowych, a z a ­ k ł a d y i p r z e d s i ę b i o r s t w a z a c z ę ły s i ę s p e c j a l i z o w a ć i zw ięk sz ać swo­

j ą p r o d u k c j ę . W warunkach branżowej o r g a n i z a c j i systemu z a rz ą d z a n ia przemysłem jednostkom nadrzędnym różnych s z c z e b l i wygodna b y ł a c z y ­ s t o ś ć branżowa p o d l e g ły c h im je d n o s t e k o r g a n i z a c y j n y c h . Stwarzało to p r z e j r z y s t o ś ć w za rz ą d z a n iu od góry do d o łu . Zasadniczym w ię c c z y n ­ n ik ie m , k t ó r y wówczas decydował o k o n c e n t r a c j i o r g a n i z a c y j n e j , b y ł s c e n t r a l i z o w a n y , branżowy system z a rz ą d z a n ia przemysłem. D e c y z je o d z i e l e n i u p r z e d s i ę b i o r s t w podejmowano od g ó rn ie bez l i c z e n i a s i ę ze skutkami ekonomicznymi t y c h d e c y z j i .

W drugim o k r e s i e , t j . w l a t a c h 1973-1976, zasadniczym czynnikiem rozpadu kombinatów b y ła r e o r i e n t a c j a systemu z a r z ą d z a n ia przemysłem.

B y ł to o k re s wysokiego tempa rozwoju przemysłu ( o k o ł o 10Х r o c z n i e ) , je g o u now o cześnian ia i d e k la r o w a n i a d e c e n t r a l i z a c j i z a r z ą d z a n ia j a ­ ko głównego k ie ru n k u z a r z ą d z a n ia gospodarką .narodową. B y ł a to j e d ­ nak d e c e n t r a l i z a c j a n as ta w io n a na znaczne z w ię k s z e n ie uprawnień po­

ś r e d n ie g o s z c z e b la z a r z ą d z e n ia przemysłem, t j . zjednoczeń, k t ó r e m ia ­ ł y s i ę s t a ć podstawowym ogniwem gospodarczym.

N i e z a l e ż n i e od p r z y c z y n , k t ó r e w y w o ła ły tę r e o r i e n t a c j ę , powo­

ł a n i e w i e l k i c h o r g a n i z a c j i gospodrczych (WOG) u c z y n i ł o zbędnym i s t ­ n i e n i e tzw. kombinatów przem ysłow ych. S t r a c i ł y one swój sens d a l ­ szego f u n k c jo n o w a n ia , ponieważ u t r a c i ł y d otychczasow e, dość mierne i m g l i s t e u p r a w n i e n ia , a s t a ł y s i ę zwykłymi przedsiębiorstwam i, trak­

towanymi przez z je d n o c z e n ia j a k każde i n n e . To spowodowało, że wszy­

scy u c z e s t n i c y p rocesu z a r z ą d z a n ia przemysłem, t j . z a k ł a d y , zarząd y kombinatów, c e n t r a l e zjednoczeń oraz c z ęścio w o m i n i s t e r s t w a b y li za­

(6)

i n te r e s o w a n i w rozp ad zie "kom bin atów". Rzecz j a s n a , że n ajw ię k s z e p a r c i e na d e c e n t r a l i z a c j ę o r g a n i z a c y jn ą wykazały same z a k ła d y . Żą­

da n ia te b y ły aprobowane przez c e n t r a l e zjednoczeń (WOG), przy s ła ­ bym oporze ( n i e k i e d y ) ze s tr o n y zarządów kombinatów. Z je d n o c z en ia n ie b y ł y z b y tn io za in tere so w an e w utrzymywaniu w swoim ł o n i e dużych p r z e d s i ę b i o r s t w , k t ó r e b y ł y konk uren cyjne d la n ic h pod względem za ­ ra d n o ś c i g ospodarczej i a d m i n i s t r a c y j n e j , a w dodatku wykazywały te n d e n c je odśrodkowe. B y ł a ’ to w ięc oddolna i n i c j a t y w a , i n i c j a t y w a zakładów, k t ó r e t r z y l a t a w c z e ś n ie j z o s t a ł y odgórnie skoncentrowane o r g a n i z a c y j n i e , spowodowana zmianą systemu z a r z ą d z a n ia . Okazuje s i ę przy tym, że słabym ogniwem skoncentrowanych o r g a n i z a c y j n i e p rz e d ­ s i ę b i o r s t w są z a k ła d y , k t ó r e niedawno u t r a c i ł y swą sam odzielność Nie bez znaczenia j e s t tu również f a k t n ie ria w ią ż a n ia lub wzmocnienia w i ę z i k o o p e ra c y jn y c h między za k ła d a m i, k t ó r e w eszły w s k ła d tzw.

kombinatów.

R e o r i e n t a c j a systemu z a rzą d z a n ia na WOG spowodowała również dal­

sze p roce sy d e z i n t e g r a c j i o r g a n i z a c y j n e j . Otóż w i e l k i e p r z e d s ię b io r ­ stwa d ą ż y ły do w yod ręb n ie nia s i ę ze zjednoczeń i i c h bezpośredniego podporządkowania m in is ters tw o m . To i c h d ążen ie b y ło ze zmiennym skutkiem r e a liz o w a n e , faktem j e s t , że coraz w i ę c e j p r z e d s i ę b i o r s t w mimo n i e c h ę c i m i n i s t e r s t w im jednak p o d l e g a ło . Można więc i w tym drugim o k r e s i e zauważyć, że zmiana systemu z a rz ą d z a n ia u kierunkow a­

na na d e c e n t r a l i z a c j ę p r z y c z y n i ł a s i ę do d e k o n c e n t r a c j i o r g a n i z a ­ c y j n e j p r z e d s i ę b i o r s t w .

T r z e c i , n a jp o w a ż n ie js z y i b u r z l i w y ok res d e k o n c e n t r a c j i o r g a n i ­ z a c y j n e j p r z e d s i ę b i o r s t w ro zp o czą ł s i ę w 1980 r . B y ł to okres k r y ­ zysu, n ie z a d o w o le n ia s p o łe c z n e g o , powstawania rad p rac ow niczych i ogólnego rozpadu s t r u k t u r o r g a n i z a c y jn y c h przem ysłu , przy dużej n ie s p r a w n o ś c i h i e r a r c h i c z n e g o układu za rz ą d z a n ia gospodarką. P r z y ­ gotowano zasady reformy g o s p o d a r c z e j, a l e n i e z a l e ż n i e od tego proces d e c e n t r a l i z a c j i z a rz ą d z a n ia r e a liz o w a n y b y ł p r a k t y c z n i e . P r z e d s i ę ­ b io r s tw o s t a ł o s i ę ponownie podstawowym ogniwem gosp o d arki narodo­

w e j. Na tym t l e r o d z i ł y s i ę t e n d e n c je i a s p i r a c j e do samodzielnego gospodarowania wśród kolektywów prac ow niczych zakładów, wchodzących w s k ła d p r z e d s i ę b i o r s t w w ie lo z a k ła d o w y c h . Panowało dość powszechne p r z e k o n a n ie , że każda je d n o s tk a gospodarcza j e s t zdoln a do samodziel­

nego gospodarowania, a p r z e d s i ę b i o r s t w a państwowe można d z i e l i ć w dowolny sposób. Nie zm ienia s i ę bowiem w ł a ś c i c i e l środków produk-

(7)

____ _ _ _ _ _ _ _ _____Tende r . j e i ^ y n n ik i dc-koncentrac j i _______________ 115

c j i , a t y l k o d z i e l i s i ę j e między m nie jsz ą lub większą l i c z b ę j e d ­ n ostek o r g a n i z a c y j n y c h .

Z i n i c j a t y w ą o p o d z i a l e p r z e d s i ę b i o r s t w występow ały ssme zakła­

dy, t j . ic h k i e r o w n ic tw o a d m i n i s t r a c y j n e i samorząd p r a c o w n ic z y , a p o p i e r a ł y tę i n i c j a t y w ę o r g a n i z a c j e związkowe w s z y s tk ic h odcieni oraz o r g a n i z a c j e p a r t y j n e . S p o ra d y c z n ie z wnioskami o w y d z i e l e n i e z a k ł a ­ dów występow ały d y r e k c j e p r z e d s i ę b i o r s t w , a także terenowe władze a d m i n i s t r a c y j n e .

Z badań przeprowadzonych przez n a s 1 w l a t a c h 1980-1981 oraz ob­

s e r w a c j i i e k s p e r t y z wykonanych p ó ź n i e j w y n ik a , Ze n a j c z ę ś c i e j z i n i c j a t y w ą u s a m o d z ie l n ia n ia s i ę w ystępowały z a k ła d y :

- p r z e d s i ę b i o r s t w z integ row a n ych poziomo;

- p r z e s t r z e n n i e oddalone od s i e d z i b y zarządu;

- o w zg lęd n ie zamkniętym c y k l u produkcyjnym;

- w y tw a r z a ją c e surowce czy p ó ł f a b r y k a t y lub będące czynnymi k o o p e r a n ta m i;

- w ie lo s t r u m i e n io w y c h kombinatów i układów k o o p e r a c y jn y c h , k t ó ­ re wykonywały p ro d u k c ję f i n a l n ą ;

- k t ó r e w o k r e s i e a d m in i s t r a c y j n e g o ł ą c z e n i a p r z e d s i ę b i o r s t w by­

ł y p rz e c iw n e temu;

- k t ó r e w e s z ł y w s k ła d p r z e d s i ę b i o r s t w a d u p ie r o w o s ta tn ic h l a ­ tac h ;

- wyposażone w nowoczesną te c h n i k ę w o s t a t n i c h l a t a c h ;

- na pełnym wewnętrznym rozrachunku ( t y l k o n i e l i c z n e z a k ła d y d z i a ł a j ą c e na ograniczonym rozrachunku w y s t ą p i ł y z taką i n i c j a t y ­ wą).

Są to w ięc z a k ła d y , k t ó r e z o s t a ł y s ła b o .zin teg row an e lub upa­

t r u j ą c e w s a m o d z ie ln o ś c i o s i ą g n i ę c i e dużych k o r z y ś c i . Warunki d l a ty c h k o r z y ś c i s t w a r z a ł a reforma gospodarcza.

Dążeniom do ekonomicznego u s a m o d z ie l n ia n ia s i ę zakładów odpo­

w i a d a ły różne r e a k c j e j e d n o s t e k n adrzędnych, t j . zarządów p r z e d s i ę ­ b i o r s t w , zjednoczeń oraz r e s o r t ó w . N i e k t ó r e za rzą d y p r z e d s i ę b i o r s t w P o p i e r a ł y tę i n i c j a t y w ę zakładów. D y ło to wygodne d l a n i c h , z w ł a s z ­ cza wtedy gdy: można b y ło zrezygnować z d e fic y t o w e g o z a k ła d u , n i e b y ło powiązań k o o p e r a c y jn y c h , i s t n i a ł y k ł o p o t y z k iero w a n iem , wystę­

1 B a d a n ia te p r o w a d z ił a K a te d r a Ekonomiki i O r g a n i z a c j i P r z e d ­ s i ę b i o r s t w a we W ro c ła w iu .

(8)

powały s p rz e c z n o śc i in te re s ó w w p o d z ia le zadań i środków oraz gdy c h o d z i ło o pozbycie s i ę s p ł a t y z a d łu ż e n ia z t y t u ł u i n w e s t y c j i w wy­

d z i e l a j ą c y m s i ę z a k ł a d z i e . P r z e d s i ę b i o r s t w a zaś, k t ó r e same c h c i a ł y w y łą c z y ć s i ę ze z je d n o c z e n ia , n ie zgadzały s i ę na w y o d ręb n ie n ie z a ­ kładów, n i e z a l e ż n i e od warunków, w j a k i c h one d z i a ł a ł y .

RównieZ część c e n t r a l zjednoczeń b y ł y za u sam od zielnian iem s i ę zakładów, u p a t r u j ą c w tym możliwość własnego p r z e t r w a n ia d z i ę k i zw ięk szen iu l i c z b y p o d le g ły c h im Je d n o ste k gospodarczych i jako prze­

c i w s t a w i e n i e s i ę tendencjom odśrodkowym samych p r z e d s i ę b i o r s t w w i e ­ lo za k ła d o w y ch . W w ię k s z o ś c i przypadków r e a k c j e je d n o s te k nadrzędnych b y ł y negatywne, ponieważ uważały one, że za k ła d y n ie będą zdolne do samodzielnego ż y c i a lub rozerwą i s t n i e j ą c e w ię z i kooperacyjne. I rze- w id ywanie n i e z d o l n o ś c i do samodzielnego ż y c i a b y ło też przyczyną wy­

c o fy w a n ia lub n ie s k ł a d a r i i a wniosków o u s a m o d z ie l n ia n ie s i ę zakładów.

Na podstaw ie przeprowadzonych badań można u s t a l i ć n a s t ę p u ją c e grupy za sa d n iczy ch przyczyn w y d z i e l a n i a s i ę zakładów: o r g a n i z a c y j ­ ne, ekonomiczne, s p o łe c z n o - p s y c h o lo g ic z n e , ro z p r o s z e n ia t e r y t o r i a l ­ nego, a d m i n i s t r a c y j n e . Zwrócimy tu uwagę na p rzyczyn y o r g a n i z a c y jn e i ekonomiczne. Wśród p rzyczyn o r g a n i z a c y jn y c h n a le ż y w y ró ż n ić :

- brak w i ę z i gospodarczych między zakładami p r z e d s i ę b i o r s t w a , - p otrzebę w s p ó ł d z i a ł a n i a z innymi jednostkam i gospodarczymi w ramach innych układów o r g a n i z a c y jn y c h ,

- wybór zakładu wiodącego i o r g a n i z a c j ę zarządu, - s t y l i metody z a r z ą d z a n ia .

Brak w i ę z i gospodarczych świadczy o tym, że p r z e d s i ę b i o r s t w o w ie loz a k ła d o w e n ie może być t y l k o tworem a d m in is t r a c y jn y m , u ł a t w l a - jącycm " Z y c i e " nadrzędnym jednostkom o r g a n iz a c y jn y m . Potrzebna jes t więź gospodarcza, k t ó r a by ł ą c z y ł a z a k ła d y . O la teg o też m niej pożą­

dane są p r z e d s i ę b i o r s t w a w ie lo z a k ła d o w e typu branżowego. P o d k r e ś la s i ę również n i e t r a f n o ś ć wyboru zakładu wiodącego oraz że wybór formy n ie w y d z ie lo n e g o zarządu spowodował n ie z a d o w o le n ie zakładów, gdyż za­

rząd ten angażował s i ę w sprawy zakładu wiodącego ze szkodą d la po­

z o s t a ł y c h ; n ie u s u n ię to też b i u r o k r a t y c z n y c h metod z a r z ą d z a n ia . Zmiana r o l i samodzielnego p r z e d s i ę b i o r s t w a na r o l ę zakładu o- gran iczon eg o w k o n ta k ta c h zew n ętrznych , zw łaszcza z b y ł ą je d n o s tk ą nadrzędną, wywoływało n ie z a d o w o le n ie p e rs o n e lu k ie r o w n ic z e g o z a k ł a ­ dów z a u to k ra ty c z n e g o s t y l u z a r z ą d z a n ia , p o le g a ją c e g o g łó w n ie na na­

kazach i zakazach. Stopniowo też o g ra n ic z a n o kompetencje d yre ktorów

(9)

zakładów i b e zpośrednio podporządkowywano ic h zarządowi p r z e d s i ę ­ b i o r s t w a . W ten sposób dążono do s c a l e n i a zakładów w je d e n organizm gospodarczy d la r e a l i z a c j i celów p r z e d s i ę b i o r s t w a , a w w i e l u wypad­

kach t y l k o celów zakładu wiodącego. To r o d z i ł o k o n f l i k t y , a p o g ł ę ­ b i a ł y s i ę one na t l e n a r u s z a n ia in te r e s ó w ekonomicznych zakładów.

Do ekonomicznych p rzyczyn d e k o n c e n t r a c j i o r g a n i z a c y j n e j n a le ż y z a l i c z y ć :

- n ie w ł a ś c i w y p o d z i a ł zadań i środków oraz dochodów zakładów , - p r e f e r o w a n ie przez zarząd wybranych je d n o s t e k o r g a n iz a c y jn y c h , - o r g a n i c z e n i e d z i a ł a l n o ś c i zakładów na rynku.

Typowym zarzutem pod adresem r o z p a d a ją c y c h s i ę p r z e d s i ę b i o r s t w w ie lo z a k ła d o w yc h b y ł t e n , że za k ła d y n i e otrzym yw ały odpowiedniego e kw iw a le n tu z t y t u ł u swojego wkładu w c a ł o ś c i o w e w y n ik i p r z e d s i ę ­ b i o r s t w a . B y ł o to m. i n . spowodowane c e n t r a l i z a c j ę funduszów na sz c z e b lu p r z e d s i ę b i o r s t w a . P rz y n ie w ła ś c iw y c h lub dowolnych k r y t e ­ r i a c h p o d z ia łu tych funduszów n i e k t ó r e z a k ła d y mogły n i e otrzymywać o d p o w ie d n ie j rekompensaty z t y t u ł u s w o j e j d z i a ł a l n o ś c i . P o d e jr z e w a ­ no t e ż , że zarządy p r e f e r u j ą n i e k t ó r e z a k ł a d y , w tym w io d ą c e . Za­

r zu t ten t y l k o częściow o mógł s i ę pokrywać z prawdą, ponieważ wszy­

s t k i e w y d z i e l a j ą c e s i ę z a k ła d y s t w i e r d z a ł y to samo. Wobec tego z a ­ rz u t ten n a le ż y tra k to w a ć r a c z e j ja k o p o d e j r z e n i e . P r e f e r o w a n i e zaś n i e k t ó r y c h zakładów w y n ik a ło r a c z e j z in te r e s ó w p r z e d s ię b io rs tw a j a ­ ko c a ł o ś c i . C h o d z iło tu zw łaszcza o p r z y d z i a ł środków na i n w e s t y c j e

lub z l e c e n i e a t r a k c y j n e g o programu p r o d u k c j i .

Powstawanie p o d e jrz e ń spowodowane z o s t a ł o tym, że d y r e k t o r z y za­

kładów n ie b y l i dopuszczani do w s p ó łu d z ia łu w z a r z ą d z a n iu , d z i a ł a ­ ł y s t a r e samorządy o o g ra n ic z o n y c h kom petenQjach, n i e fu n kcjo n o w a ł sprawny system i n f o r m a c j i , n i e b y ło ja w n o ś c i ż y c i a gospodarczego.

P rz y c z y n ą występowania zakładów zę zgrupowania b y ło też o g r a n i ­ c z e n ie ic h d z i a ł a l n o ś c i rynkowej przez s p e c j a l i z a c j ę p r o d u k c j i , r e ­ j o n i z a c j ę zbytu lub c a ł k o w i t e i c h w y ł ą c z e n i e z zajmowania s i ę s p r a ­ wami sp rz e d a ż y . Z a rz u t y t e są s ł u s z n e . Podejmowane jednak p r z e d s i ę ­ w z i ę c i a b y ł y ekonom icznie u za sa d n io n e , co w i ą z a ł o s i ę z c e n t r a l i z a ­ c j ą n i e k t ó r y c h f u n k c j i o r g a n ic z n y c h i d e c y z y jn y c h w zarządzie przed­

s i ę b i o r s t w a .

Z espół różnorodnych p rzy c zy n s k ł o n i ł z a k ła d y do w y o d r ę b n ie n ia s i ę z p r z e d s i ę b i o r s t w w ie lo z a k ła d o w y c h . Impulsem do tego b y ł k u rs

(10)

na d e c e n t r a l i z a c j ę z a r z ą d z a n ia , bez t e j nowej s y t u a c j i u tru d n io n e b y ły b y M o ż liw o ś c i u s a m o d z ie ln ia n ia s i ę zakładów.

t o

I I I . P r ó ba podsumowania

D e k o n c e n tra c ja o r g a n i z a c y jn a zwiększa l i c z b ę p r z e d s i ę b i o r s t w , zm niejsza ic h w i e l k o ś ć , stw arza warunki do k o n k u r e n c j i , rozwoju i n i ­ c j a t y w y , z a r a d n o ś c i , samorządności i t p . D e k o n c e n tra c ja o r g a n i z a c y j ­ na j e s t pożądana, gdy o g ó ln i e s p e ł n i a c e l u , do o s i ą g n i ę c i a k t ó r y c h dąży c a ł a gospodarka. Nie j e s t ona wskazana, gdy rozrywa w ię z i k o ­ o p e r a c y jn e i obniża e fe k tyw no ść gospodarowania. Brak j e s t jednak d a ­ nych na temat e fe k t y w n o ś c i zdekoncentrowanych p r z e d s i ę b i o r s t w . Z au­

t o p s j i jed n ak wiadomo, że n i e k t ó r e z n ic h b o r y k a ją s i ę z dużymi t ru d n o śc ia m i w a k t u a l n e j s y t u a c j i g osp o d arczej k r a j u i z n a jd u ją s i ę u progu bankructwa. Nie ró ż n ią s i ę one jednak od innych p r z e d s i ę ­ b i o r s t w .

Obserwacja okresów, w k t ó r y c h w y s t ą p i ł a d e k o n c e n t r a c ja o r g a n i ­ z a c y j n a , pozwala s ą d z i ć , że s p r z y j a j e j d e c e n t r a l i z a c j a zarządzania.

Z a le ż y to jednak od s t o p n ia d e c e n t r a l i z a c j i . Im b a r d z i e j o g r a n i c z o ­ na d e c e n t r a l i z a c j a , tym w iększe będą s t a r a n i a o k o n c e n t r a c ję o r g a ­ n i z a c y j n ą , chyba że i s t n i e j e możliwość z w ię k sz e n ia l i c z b y je d n o s te k nadrzędnych. P r z y z n a c z n ie r o z s z e r z o n e j d e c e n t r a l i z a c j i zarządzania, zarządzającemu j e s t o b o ję t n e , i l e je d n o s te k o rg a n iz a c y jn y c h jemu pod­

l e g a , n i e musi nim i bezp o śred n io k i e r o w a ć . Wówczas zasadniczym k r y ­ te riu m k o n c e n t r a c j i lub d e k o n c e n t r a c j i o r g a n i z a c y j n e j są t y l k o względy ekonomiczne.

B e r Haus

TRENDS AND FACTORS OF ORGANIZATIONAL DECONCENTRATION IN INDUSTRY

O r g a n i z a t i o n a l d e c o n c e n t r a t i o n i s understood here as d i v i s i o n o f a h i t h e r t o e x i s t i n g economic organism i n t o s e v e r a l s m a l l e r o r g a ­ nisms w it h t h e i r own s e p a r a t e managements.

I n the development p ro c e ss of P o l i s h e n t e r p r i s e s , t h e r e c o u ld

(11)

be d i s t i n g u i s h e d t h r e e p e r io d s in which i n t e n s i f i e d d e c o n c e n t r a t i o n p r o c e s s e s took p l a c e . The f i r s t of them f e l l to the y e a r s 1951-1956.

The b a s i s f o r d i v i s i o n of e n t e r p r i s e s of d i f f e r e n t s i z e s i n t o sm al­

l e r e n t e r p r i s e s was the c r i t e r i o n of branch p u r i t y a t t h a t tim e. Du­

r i n g the p e rio d 1973-1976, d e c o n c e n t r a t i o n concerned d i s i n t e g r a ­ t i o n of the s o - c a l l e d " i n d u s t r i a l combines" s e t up e a r l i e r on. That d i s i n t e g r a t i o n r e v e a l e d a c a u s a l i t y t h a t an e f f e c t i v e l y c a r r ie d out o r g a n i z a t i o n a l c o n c e n t r a t i o n i s l e a s t d u r a b le . T h e t h i r d p e r io d c o ­

i n c i d i n g w it h the y e a r s 1980-1984 was c h a r a c t e r i z e d by the h i g h e s t dynamics of the p ro c e ss e s of o r g a n i z a t i o n a l d e c o n c e n t r a t i o n and g e ­ n e r a l l y of s t r u c t u r a l t r a n s f o r m a t i o n s . These t r a n s f o r m a t i o n s had been f o rc e d out by e n t e r p r i s e s them selves and they had s t a r t e d b e­

f o r e the p r i n c i p l e s o f economic reform came i n t o f o r c e .

S i n c e 1985 we have been w i t n e s s i n g some k in d of e q u i l i b r i u m in the p r o c e s s e s of o r g a n i z a t i o n a l c o n c e n t r a t i o n and d e c o n c e n t r a t i o n . I t does not mean, however, t h a t the p r o c e s s e s of d e c o n c e n t r a t i o n w i l l not be c o n t in u e d . P r e r e q u i s i t e s of o r g a n i z a t i o n a l d e c o n c e n t r a ­ t i o n a r e :

- i n s u f f i c i e n t i n t e r n a l i n t e g r a t i o n of p l a n t s g i v i n g r i s e to c o n tin u o u s c o n f l i c t s ,

- n e c e s s i t y of s p l i t t i n g up many monopolies in ord e r to i n c r e ­ ase c o m p e t it iv e n e s s of e n t e r p r i s e s and ensure a r e l a t i v e l y f u l l e r and more com prehensive s a t i s f a c t i o n o f market needs.

D u ring the y e a r s 1980-1984 these were p l a n t s them selves which were advancin g i n i t i a t i v e s r e g a r d in g the s p l i t t i n g up of e n t e r p r i ­ s es. Those were f o r t h e i r most p a r t w eakly i n t e g r a t i n g p l a n t s or p l a n t s s ee k in g c o n s i d e r a b l e advantages connected w it h t h e i r a u to n o ­ my. fh e re cou ld be d i s t i n g u i s h e d s e v e r a l b a s i c groups of ca u s e s b e ­ h ind s e p a r a t i o n of p l a n t s such as o r g a n i z a t i o n a l , economic, social- - p s y c h o l o g i c a l , t e r r i t o r i a l d i s p e r s i o n , and a d m i n i s t r a t i v e c a u s e s .

O r g a n i z a t i o n a l d e c o n c e n t r a t i o n i n c r e a s e s t.he number of enterpris­

e s , d e c re a s e s t h e i r s i z e , c r e a t e s c o n d i t i o n s f o r c o m p e t i t i o n , r e ­ l e a s i n g i n i t i a t i v e , self-m anag em en t, e t c . I t i s d e s i r a b l e when i t g e n e r a l l y acco m p lis c h es the g o a ls s t r i v e n f o r by the e n t i r e e cono­

my . F or the time b eing t h e r e a re not a v a i l a b l e d ata about e f f e c t i ­ veness of d e c o n c e n tra te d e n t e r p r i s e s . I t i s known, however, that so­

me of them cope w ith major d i f f e c u l t i e s and a re a t the t h r e s h o l d of b a n k ru p tc y . S t i l l they do not d i f f e r from o t h e r e n t e r p r i s e s .

Cytaty

Powiązane dokumenty

Zespół wchodzących w skład kombinatu jednostek organizacyjnych, jako jednolite przedsiębiorstwo posiadające osobowość prawną, rozlicza się wo ­ bec gospodarki narodowej

Motywem ukazania drugiego myśliciela - Georgesa Bastide’a było to, iż jego myśl jest bardzo spokrewniona z filozofią Naberta i jest w Polsce prawie że nie znana.. Autorowi

SIty na~e, ~e content was cons~c~ed u~iversally, in order to enable using a name of any unIversIty.. You will not be able to receive new mail until you upgrade your

wskaźnik wykorzystania zdolności produkcyjnej i jeśli porównamy je ze wskaźnikami produktywności środków trwałych, to okazuje się, że także ten ostatni miał

Dynamicznie rozw ijające się w Rosji stosunki kapitalistyczne rodziły wciąż potęgującą się potrzebę ogłaszania się bądź reklam ow ania przez najrozm aitsze

Bez względu na sprzeciw największych podmiotów na rynku energii, wprowadzenie obowiązku publicznego obrotu ener- gią elektryczną jest korzystne z punktu widzenia dekoncentracji ryn-

energiebeleid, helpt een verschuiving naar elektrische auto’s in combinatie met duurzame elektriciteitsopwekking veel beter dan beleid gericht op het stimuleren van

I. SPOŁECZNY PODZIAŁ PRACY I ORGANIZACJA GOSPODARKI Rewolucja naukowo-techniczna pociąga za sobą poważne zmiany ja­ kościowe w systemie społecznego podziału pracy. Rozwój