Marek Rybakowski
Kształtowanie pożądanych postaw
wobec bezpieczeństwa pracy
Problemy Profesjologii nr 2, 79-84
U N IW ER SY TE T Z IE LO N O G Ó R SK I • PO LSK IE T O W A R Z Y S T W O P R O FE SJO L O G IC ZN E P ro b le m y P ro fesjo lo g ii 2/2009 M a rek R y b a k o w sk i
K SZ T A Ł T O W A N IE PO ŻĄ DAN YC H PO STA W
W O B E C B E ZPIE C ZE Ń ST W A PR ACY
Str e s z cz en ieW artykule przedstaw iono teoretyczne rozw ażania odnoszące się do bezpieczeństw a człow ieka w ujęciu aksjologicznym oraz prezentowanych postaw zawodowych. We w spółczesnym świecie istnieje wiele czynników pow odujących zagrożenie zdrow ia i życia ludzkiego, a także stano wiących niebezpieczeństwo dla środowiska. A utor wskazuje na następujące postawy wobec bezpieczeństwa pracy: indyferentną, fatalistyczną, cyniczną, religijną, sentymentalną, naukową, konformistyczną, oportunistyczną i heroiczną. A także postawy modelowe: entuzjastyczną, re alistyczną, pragm atyczną oraz sceptyczną.
C R E A T I N G D E S I R E D A T T I T U D E S T O W A R D S W O R K S A F E T Y
S u m m a r y
The article shows theoretical deliberations according to human safety in axiological view and also vocational attitudes. There are plenty o f elem ents in modern world that cause certain dan ger to human health and life and that are also dangerous to the environment. The author indi cates following attitudes tow ards work safety: indifferent, fatalistic, cynical, religious, senti mental, scientific, conformist, opportunistic and heroic. He shows also exemplary attitudes: en thusiastic, realistic, pragm atic and sceptic.
B ezpieczeństw o w hierarchii w artości człowieka
Jed n y m z z ach o w ań c z ło w ie k a je s t d ą ż e n ie do z a sp o k o je n ia p o trz e b y b e z p ie c z e ń stw a - z a ró w n o w ła sn e g o ja k całe j g ru p y sp o łeczn ej w której c z ło w ie k się re a liz u je i o d n o si do niej sw o je d ziałan ia. P o trz e b a b e z p ie c z e ń stw a - p rz e z A. H. M a s lo w a z a lic z o n a z o sta ła do p o trz e b n iższeg o rz ę d u 1. W y o d rę b n ił on sz e ść p o d sta w o w y c h g ru p p o trz e b , a le ró w n ie ż stw ie rd z ił, że d o p ó k i p o trz e b a n iż s z e g o rzęd u nie je s t z a sp o k o jo n a , o d w o ły w a n ie się do p o trz e b y w y ż sz e g o rzędu m a o g ra n ic z o n y sen s i n ie w ie lk ą sk u te c z n o ść . O z n a c z a to (w h ierarch ii p o trz e b M a s lo w a), że w aru n k iem sp e łn ie n ia p o trz e b lu d zk ich z p o z io m ó w w y ższy ch (np.: p rz y n a le ż n o śc i do g ru p y sp o łe c z n e j, u z n a n ia , sa m o re a liz a c ji, w ie d z y i ro z u m ie n ia o ra z p o trzeb este ty c z n y c h i e ty c z n y c h ) je s t sp e łn ie n ie w y m a g a ń z p o z io m ó w n iższy ch (fiz jo lo g ic z n y c h i b e z p ie c z e ń stw a). P o trzeb a b e z p ie c z e ń stw a , w sto su n k u d o innych p o trzeb e le m e n ta rn y c h , je s t w p e w
1 A. H. M aslow , M o tyw a cja i osobow ość, Oryg.: „M otivation a n d p erso n a lity", przeł. [z a n g ] Paula S a w icka, W yd. PAX. W arszaw a 1990, s. 100.
80 M A R EK R Y B A K O W SK I
nym sen sie n a d rz ę d n a , g d y ż c z ło w ie k z a sp a k a ja sw o ją p o trzeb ę b e z p ie c z e ń stw a w te d y i ty lk o w ted y , g d y sam u sy tu u je się w w a ru n k a c h g w a ra n tu ją c y c h e fe k ty w n e z a s p o k o je n ie w s z y s t kich p o trz e b e le m e n ta rn y c h . S tąd też, u w a ż a się, że w śró d w szy stk ich ta k ic h p o trzeb w ła śn ie p o trz e b a b e z p ie c z e ń stw a je s t sz c z e g ó ln ie u z a le ż n io n a od ro zw o ju sp o łe c z e ń stw i ich zm ian stru k tu ra ln y c h .
U zn ać n ależ y , ż e b e z p ie c z e ń stw o c z ło w ie k a je s t p o trz e b ą i p o ż ą d a n ie m , a le ta k ż e d ą ż e niem . Jeżeli zate m co ś je s t p o ż ą d a n e p rz e z c z ło w ie k a , to zn aczy , że je s t to d la n ie g o w a rto ścio w e. S tan o w i w a rto ś ć rz e c z y w is tą a lb o p o sia d a d o m n ie m a n ą z d o ln o ść ja k ie g o ś p rz e d m io tu do z a s p o k o je n ia p o ż ą d a n ia p o d m io tu , czy li stan o w i w a rto ść w z n a c z e n iu u ty litarn y m . W a rto śc io w a n ie je s t is to tą a k sjo lo g ii, je s t n ie o d łą c z n y m atry b u tem sfery p sy c h ic z n e j cz ło w ie k a . K lu czo w y m z a g a d n ie n ie m a k sjo lo g ii je s t istn ie n ie w arto ści . P o jęcie w a rto ś ć w y w o d z i się od sło w a ła c iń sk ie g o „ w a lo r ” , k tó re o z n a c z a b y c ie siln y m , zd ro w y m , w a rty m c zeg o ś, m a jący m z n a czen ie. T e rm in e m „ w a rto ś ć ” o k re ś la się d o w o ln y p rz e d m io t m a te ria ln y lub id eo w y , ideę lub in sty tu cję, p rz e d m io t rz e c z y w is ty lub w y im a g in o w a n y , w sto su n k u do k tó re g o p rz y jm u je się p o sta w ę sz a c u n k u o raz k tó re m u p rz y p isu je się w a ż n ą rolę w ż y c iu 3. In n a d e fin ic ja p o d aje, że „ w a rto śc i s ą c z ę sto w y razem z b io ro w y c h p referen cji n a rz u c o n y c h z a ło d z e , z k tó ry ch w y n ik a sto su n e k do p racy , a u to ry te tó w i in n o w acji. W arto ści o b ie k ty w iz u ją się, h ie ra rc h iz u ją i in sty tu c jo n a liz u ją ”4. W arto ści, czy li w sz y stk o to , co ce n n e i g o d n e p o ż ą d a n ia , p o w sta ją w ścisły m z w ią z k u z e sp o łe c z e ń stw e m i je g o k u ltu rą.
B io rąc p od u w a g ę a k sjo lo g ic z n y p u n k t w id z e n ia , w arto ści u ty lita rn e d o ty c z ą c e b e z p ie c z e ń stw a w c h o d z ą w z a k re s w arto ści w ita ln y c h (p s y c h o g e n n y c h ), d la te g o te ż w a rto ś ć b e z p ie c z e ń stw a p o w in n a n a le ż e ć d o w a rto śc i fu n d a m e n ta ln y c h . N ie m a w ięc w ą tp liw o śc i co do u z n a n ia b e z p ie c z e ń stw a ja k o w a rto śc i. J. S z y m czy k je s t zd an ia , że: „ w a rto śc i p e łn ią isto tn ą fu n k cję w d z ie d z in ie zac h o w a ń i p o sta w , k tó ry ch e k sp lik a c ja je s t m o ż liw a po o d n ie s ie n iu ich do w arto ści. T e o sta tn ie u k ie ru n k o w u ją i le g ity m iz u ją z a c h o w a n ia ” 5. O rie n ta c ja n a w a rto ść b e z p ie c z e ń stw a w p ra c y i ży c iu c z ło w ie k a , to p rz e c iw s ta w ia n ie się u tra c ie z d ro w ia a n a w e t ż y c ia ja k o g e n e ra ln y w y m ia r o b ro n y tej w arto ści. N a to m ia s t je j „ o b ro n a ” b ę d z ie tym s k u te c z n iejsza, im w ię k s z ą k u ltu rą p racy b ę d z ie le g ity m o w a ł się k aż d y z nas i j ą re a liz o w a ł, co sta now i p o d sta w o w ą d e te rm in a n tę k s z ta łto w a n ia p o żąd a n y c h p o staw c z ło w ie k a w o b e c b e z p ie c z e ń stw a pracy.
Postawy w obec bezpieczeństw a pracy i ich kształtowanie
B e z p ie c z e ń s tw o m o ż e m y ro z u m ie ć ja k o stan o d z w ie rc ie d la ją c y brak z a g ro ż e ń d la by tu j e d n o stk i i sp o łe c z e ń stw a , o k re ś la n y je g o sto p n ie m w ielk o ści. D la w y so k ie g o s to p n ia b e z p ie c z e ń stw a , w ie lk o ś ć z a g ro ż e n ia o sią g a w a rto śc i u jem n e, n a to m ia s t d la n isk ie g o sto p n ia b e z p ie c z e ń stw a , w ie lk o ś ć z a g ro ż e n ia o s ią g a w a rto śc i d o d atn ie.
W p o d jęty m te m a c ie ro z w a ż a ń n a plan p ie rw sz y w y su w a się w a rto śc i b e z p ie c z e ń stw a w k sz ta łto w a n iu p o ż ą d a n y c h p o sta w w o b e c b e z p ie c z e ń stw a pracy. A n a liz u ją c b e z p ie c z e ń
2 A. G aw eł, P edagodzy w obec w artości zdrow ia. K raków 2003, s. 36-37. 3 ,1. S zczepański, Elem entarne p o ję c ia socjologii. W arszaw a 1970, s. 78.
4 U. Januszek, K ultura p ra c y fir m y , [w:] II. Januszek, J. Sikora, Socjologia p ra c y , Poznań 2000, s. 54. .1. S zym czyk, O dkryw anie w artości. Z p ro b le m a tyki socjologiczno-aksjologicznej. Lublin 2004, s. 252.
K ształtow anie p o żą d a n y ch postaw . 81
stw o c z ło w ie k a z p e rs p e k ty w y je g o w arto ści i p o strz e g a n ia p rz e z c z ło w ie k a b e z p ie c z e ń stw a , u zn aje m y , że k sz ta łto w a n ie p o sta w w o b ec b e zp ie czn y ch zac h o w a ń w p racy je s t p ro cesem . M u sim y m ieć z arazem n a u w a d z e fakt, że z a ró w n o b o d źce b e z p o śre d n ie , ja k i p o śred n ie, m a ją c e sw o ją g e n e z ę w w a rto ś c ia c h u zn aw an y ch p rz e z c z ło w ie k a , k s z ta łtu ją w łaściw o ść p rz e d m io tu po staw y . P ro c e s te n za te m p rz e b ie g a ty lk o w o k re s ie a k ty w n o śc i z a w o d o w ej. Z a c z y n a się j u ż w o k re s ie d z ie c iń stw a i m ło d o śc i o ra z o d b y w a się w ram ach so cjalizacji o ra z o d d z ia - ły w ań (.w y p h o w aw czy ch i e d u k a c y jn y c h 6. N a e ta p ie z a w o d o w e j a k ty w n o śc i c z ło w ie k a o p o staw ach w o b ec b e z p ie c z e ń stw a p ra c y d e c y d u je w zn aczący m sto p n iu c h a ra k te ry sty k a p re z e n to w an y ch p rz e z je d n o s tk ę zac h o w a ń w sy tu acji p racy , m ający ch z w ią z e k z p o zio m em o d c z u w a n ia b e z p ie c z e ń stw a ja k o w a rto śc i.
C h cąc w y m ie n ić p o sta w y c z ło w ie k a w o b e c b e z p ie c z e ń stw a p racy , n a le ż y w y ja śn ić p o j ę c ie „ p o sta w a ” . P o sta w a to w z g lę d n ie trw a ła sk ło n n o ść do z a jm o w a n ia o k re ś lo n e g o sta n o w i sk a w o b e c o só b lub p rz e d m io tó w . M . K o w alsk i w y ró ż n ia p o staw ę z a sa d n ic z ą i celo w o śc io w ą . „ P o s ta w a z a s a d n ic z a p rz e ja w ia się b o w iem w ak c e p ta c ji rzec z y w isty c h lub w y o b rażo n y ch sta n ó w rz e c z y (rzad ziej p o staw a w o b ec z d ro w ia m a c h a ra k te r d o k try n a ln y ). N a to m ia st p o sta w a c e lo w o ś c io w ą z w ią z a n a je s t z o c e n ą ró żn y ch m o żliw y ch w arian tó w , o k o liczności i sk u tk ó w z a c h o w a ń (p o s ta w a p ra g m a ty c z n a , ra c jo n a ln a )” 7. P rz y jm u je m y za te m , że p o sta w a c z ło w ie k a to z e s p ó ł cech p sy c h o fiz y c z n y c h u m o ż liw ia ją c y c h d z ia ła n ie o k re ś lo n e g o ty p u w o b ec o k re ś lo n e g o p rz e d m io tu przy z a ło ż e n iu , że is tn ie ją w c z ło w ie k u p ew n e w z g lę d n ie stałe w aru n k i w y w o łu ją c e sk ło n n o ść d o w y k o n y w a n ia o k re ślo n y c h czy n n o ści p sy c h ic z n y c h lub fiz jo lo g ic z n y c h , k tó re p od w p ły w em śro d o w isk a , w arto ści i p o trzeb a k ty w iz u ją się i ro z w ijają. A k ty w iz a c ja i ro z w ó j n o w y ch p o staw n a stę p u je w z w ią z k u z afek tem (w z ru sz e n ie m , prag n ien iem , n a stro je m ), ja k ró w n ie ż k o g n ity w iz m e m , czy li c a ło śc io w y m p ro cesem p o z n a w cz y m , a ta k ż e b e h a w io ry z m e m (o b ie k ty w n y m i re a k c ja m i fiz jo lo g ic z n y m i na sy tu a c je i b o d ź ce). P o staw y to w a rz y s z ą z a w sz e w arto ścio m i s ą w p ew n y m se n sie im p o d p o rz ą d k o w a n e . A n a liz u ją c p ro b lem k sz ta łto w a n ia p o sta w y c z ło w ie k a w sy tu acji p racy , w y ró ż n ić m o ż n a ro z m aite je j k ateg o rie. J e d n ą z nich stan o w i p o sta w a d la z a c h o w a n ia b e z p ie c z e ń stw a p racy , k tó rej isto tą je s t p o trz e b a b e z p ie c z e ń stw a i p rz y p isy w a n e je j w arto ści.
K o n k retn e z a c h o w a n ia p ra c o w n ik ó w p o d c z a s w y k o n y w a n ia c zy n n o ści w sy tu acji p racy najcz ęściej s ą w y n ik ie m u k sz ta łto w a n e g o z w y c z a ju b e z p ie c z n e g o b ą d ź też n ie b e z p ie c z n e g o z a ch o w an ia. C h c ą c m ie ć w p ły w n a o k re ślo n e , b e z p ie c z n e z a c h o w a n ie p raco w n ik a, p ra c o d aw cy p o w in n i z a w sz e z a z n a ja m ia ć i in fo rm o w ać p ra c o w n ik ó w o n ie b e z p ie c z e ń stw ie , b a d a ć stan zag ro żeń - ry zy k a z a w o d o w e g o , a n a liz o w a ć i o c e n ia ć istn iejące za g ro ż e n ia , a w razie ich w y k ry c ia -e lim in o w a ć 8. N a p o ż ą d a n e p o sta w y z p u n k tu w id z e n ia b e z p ie c z e ń stw a w p ły w ać m o ż n a z a ró w n o p o p rz e z d z ia ła n ia , któ re s k ła n ia ją do zac h o w a ń b e zp ie czn y ch , ja k te ż p o p rz e z d z ia ła n ia m a ją c e na c e lu n ie d o p u s z c z e n ie , u tru d n ie n ie z ach o w ań n ie b e z p ie c z n y c h . S ą to d w a p o d sta w o w e o d d z ia ły w a n ia na c z ło w ie k a w y k o n u ją c e g o cz y n n o śc i w m iejscu p racy , któ re
6 M. Rybakow ski, C złow iek w sytu a cji p ra c y i je g o p o sta w y dla bezpieczeństw a, [w:] B ezpieczeństw o
człowieka. K onteksty i d ylem a ty, red. M. Rybakow ski, Z ielona G ó ra 2007, s. 170.
7 M. Kow alski, Z drow ie - p o d sta w o w y po ten cja ł rozw oju za w odow ego (zarys problem u), „Problem y Pro-fesjoloaii" 2008. nr 1, s. 53-61.
A. O ćkajova, A ., B ański, B ezpećnost' a ochrana zd ra via p r i prąci, [w:] E dukacja - P raca -
82 M A R E K RY BAKOW SK1
p o w in n y być u w z g lę d n ia n e je d n o c z e ś n ie o raz ró w n o le g le w d an y m z a k ła d z ie . K ieru n k o m ty m o d p o w ia d a ją ró ż n e z a sa d y i sp o s o b y o d d z ia ły w a ń , ja k np. karan ie i n a g ra d z a n ie 9.
W y ch o d ząc je d n a k z z a ło ż e n ia , że p o sta w y p o d p o rz ą d k o w a n e s ą z a w sz e w a rto ś c io m , to w ła śn ie b e z p ie c z e ń stw o p rz y jm o w a n e p rz e z c z ło w ie k a ja k o w arto ść m a z a sa d n ic z y w p ły w na p re z e n to w a n e p rz e z p ra c o w n ik a p o sta w y w o b e c b e z p ie c z e ń stw a p racy z a w o d o w e j. P o staw a w o b ec p racy z a w o d o w e j to w e d łu g W . F u rm a n k a p e w n a g o to w o ść p ra c o w n ik a do w z g lę d n ie trw ały ch p rz ek o n ań i sp o s o b ó w z a c h o w a ń , o d p o w ia d a ją c y c h w y m a g a n io m o k re ś lo n e g o z a w o d u 10. O p o staw ach d la b e z p ie c z e ń stw a w p racy w z n aczn y m sto p n iu d e c y d u ją w cz e śn ie j u k ie ru n k o w a n e na b e z p ie c z e ń stw o z a c h o w a n ia . Ich sp e c y fik a w y n ik a g łó w n ie ze zn a jo m o śc i zasad b e z p ie c z e ń stw a i h ig ien y p racy o ra z zw ią z k u (jak w cześn iej w sk a z a n o ) z p o zio m em o d c z u w a n ia b e z p ie c z e ń stw a ja k o w arto ści.
M o żem y w sk a z a ć n a stę p u ją c e p o sta w y w o b e c b e z p ie c z e ń stw a pracy: in d y fe re n tn ą , fa- ta listy c z n ą , c y n ic z n ą , re lig ijn ą , se n ty m e n ta ln ą , n a u k o w ą, k o n fo rm is ty c z n ą , o p o rtu n is ty c z n ą i h ero iczn ą. A ta k ż e p o sta w y m o d elo w e: e n tu z ja sty c z n ą , re a listy c z n ą , p ra g m a ty c z n ą o ra z s c e p ty c z n ą " (ta b e la 1).
Tabela I. Postawy wobec bezpieczeństw a pracy
Postaw y C echy postaw
Indyferentną Obojętność wobec poważnych problemów dotyczących bezpieczeństw a pracy.
Fatalistyczna Przekonanie o nieuchronności zachodzących zjawisk, czyli wypadków przy pracy.
Cyniczna
Ukierunkow anie tylko na własny „interes” , brak zainteresow ania pro blemami innych, czyli zainteresowanie tylko ochroną indyw idualną przed zagrożeniami.
Religijna
W iara w istnienie sit nadprzyrodzonych, kontrolujących w szystko co nas otacza. Przejawia się w braku ingerowania podmiotu w sytuacje zastane w miejscu wykonywanej pracy, pracow nik modli się o bez pieczny dzień w pracy.
Sentymentalna
Utopijność poglądów na bezpieczeństwo. W yraża się żarliw ością i w spółczuciem w procesie w drażania np. systemu ochrony pracow nika w środowisku pracy.
Naukowa
O biektyw ne i uporządkow ane podejście do określonych zjaw isk zw ią zanych z bezpieczeństwem i ochroną zdrow ia pracow ników . Praco daw ca elim inuje zagrożenia, działa na rzecz poprawy warunków pracy. Pracownik sw ą postawą służy poznawaniu czynników niebezpiecz nych.
Konform istyczną
Poglądy zgodne z poglądami większości grupy. Brak własnego zdania na temat wykonywanej pracy i zagrożeń, postawa uległa, osoba nie przeciwstawi się przełożonemu.
O portunistyczną Zachowanie bierne w stosunku do problemów bezpieczeństw a, próba uzyskania w ymiernych korzyści tylko dla siebie.
1 leroiczna Skłonność do wykonania każdej pracy, osoba reprezentująca taka po stawę nie zw raca uwagi na poziom ryzyka i zagrożenie.
‘ Człowiek, praca, środow isko. P oradnik z zakresu bezpieczeństw a p ra c y i ergonom ii. W arszaw a 1989.
s. 5.
111 W. Furm anek. Zary s hum a n istyczn ej teo rii p ra c y (now e h oryzonty p ed a g o g iki pra c y). W arszaw a 2006. s. 116.
K ształtow anie po żą d a n y ch postaw . 83
Entuzjastyczna
Postrzeganie problematyki bezpieczeństw a w sposób zgeneralizowany. Postawa ta wskazuje na konieczność stosow ania się do zasad i przepi sów bezpieczeństw a pracy. Entuzjasta widzi tylko dobre strony stoso w ania się do tych wymogów.
Realistyczna Dostrzeganie pozytywnych i negatywnych aspektów dobrej praktyki bezpieczeństw a w pracy.
Pragmatyczna
A nalizow anie problematyki bezpieczeństw a w kategoriach szans na bezpieczeństw o i zagrożeń wynikających z podejm owanych działań. Pragm atyk przelicza zyski i straty, najważniejsze są jednak korzyści, które można uzyskać w efekcie postępowania zgodnego z zasadami bezpieczeństwa.
Sceptyczna W ątpliwości co do podejm owanych działań, jednak oficjalnie sceptyk jest zw olennikiem podnoszenia poziom u bezpieczeństwa.
Ź ró d ło : o p ra c o w a n ie w ła sn e
Zakończenie
W artości w życiu c z ło w ie k a w y z n a c z a ją sta n d a rd y teg o , co staje się p o żą d a n e p rzy o c e n ie zac h o w a ń , zd arzeń i p rz e b ie g u lu d zk ieg o ż y c ia a ta k ż e p rzy fo rm u ło w a n iu in d y w id u a ln y c h i z b io ro w y ch postaw . W a rto śc i w sw o ich za k re sa c h zn ac z e n io w y c h p o d le g a ją sz e re g o w a n iu w ed łu g m o ty w acji c z ło w ie k a d o ich sta n o w ie n ia w życiu co d z ie n n y m o ra z w p ra c y z a w o d o w ej. S ą o n e zarazem d e te r m in a n tą k sz ta łto w a n ia p o żąd an y ch p o staw c z ło w ie k a . N ie m o ż n a m ieć żad n y ch w ą tp liw o ś c i w ro z strz y g a n iu k w estii w p ły w u w a rto śc i b e z p ie c z e ń stw a c z ło w ie k a na p ro c e s k s z ta łto w a n ia p o ż ą d a n y c h p o sta w w o b e c b e z p ie c z e ń stw a pracy, g d y ż to, co j e s t d la nas w a rto ś c io w e , sta je się zarazem p o żąd an e.
K o n k lu d u ją c p rz e p ro w a d z o n ą w a rty k u le k ró tk ą an a liz ę te o re ty c z n ą z a g a d n ie n ia , stw ie rd z ić n ależy , że o d o m in a c ji p o staw d la b e z p ie c z e ń stw a w śro d o w isk u p racy d e c y d u je w z a sad n iczy sp o só b p rz e k o n a n ie p ra c o w n ik a o w arto ści b e z p ie c z e ń stw a . N a le ż y je d n o c z e ś n ie przy tym p am iętać, że p o sta w y s ą tr w a łą stru k tu rą o so b o w o śc i c z ło w ie k a i b ard zo tru d n o je s t j e p rze k o n stru o w a ć . Z a w s z e w p ły w a ją o n e na w z g lę d n ą sta ło ść zac h o w a ń czło w ie k a.
B ib li o g rafia
Człowiek - Praca - Środowisko. Poradnik z zakrestt bezpieczeństwa pracy i ergonomii. W arszawa
1989.
Furmanek W., Zarys hum anistycznej teorii pracy fnowe horyzonty pedagogiki pracy), W arszawa 2006.
Gaweł A.. Pedagodzy w obec w artości zdrowia. Kraków 2003.
Januszek II.. Kultura p ra cy fir m y , [w:] H. Januszek, J. Sikora, Socjologia pracy. Poznań 2000. Kowalski M., Zdrowie - podstaw ow y potencjał rozwoju zawodowego (zarys problemu), „Problemy
Profesjologii” 2008. nr 1.
Maslow A. H.. M otywacja i osobowość. Oryg.: "M otivation and personality", przeł. [z ang.] Paula Sawicka. Wyd. PAX, W arszawa 1990.
OCkajova A., Bański A., Bezpećnost' a ochrana zdravia p r i prąci, [w:] Edukacja - Praca -
84 M A R EK RY B A K O W SK I
Rybakowski M., Człowiek w sytuacji p ra cy i je g o postaw y dla bezpieczeństwa, [w:] Bezpieczeństwo człowieka. Konteksty i dylem aty, red. M. Rybakowski, Zielona G óra 2007.
Szczepański J., Elementarne pojęcia socjologii, W arszawa 1970.
Szymczyk J., O dkrywanie wartości. Z problem atyki socjologiczno-aksjologicznej, Lublin 2004.
