Gospodarka budżetowa Polski Ludowej w okresie lubelskim

ZBIGNIEW LANDAU

Gospodarka budżetowa Polski Ludowej

w okresie lubelskim

J u ż od p ierw szy ch dni p o w stan ia w ładzy ludow ej R esort G ospodarki N arodow ej i F in an só w Polskiego K o m ite tu W yzw olenia N arodow ego zdaw ał sobie sp raw ę z konieczności oparcia w y d atk ó w p a ń stw a o jak iś chociażby bardzo prow izoryczny zary s b u d ż e tu 1. Łączyło się to kon sek­ w e n tn ie z a n ty in fla c y jn y m i ten d e n c ja m i now ej w ładzy; oszacow anie w ielkości w yd atk ó w b u d żeto w y ch daw ało bow iem m ożność określenia w ysokości em isji now ej w a lu ty , niezbędnej na pokrycie rozchodów . Pozw alało to z kolei opracow ać p la n zdjęcia z ry n k u odpow iedniej m asy pieniędzy em ito w an ych przez o k u p a n ta w okresie w o jny . Bez p róby o k reślen ia p o trzeb bu dżetow ych nie m ożna było więc p rzy stą p ić an i do trw ałeg o u p o rząd k o w an ia gospodarki w alu to w ej, an i do uporządk ow an ia gospodarki skarbow ej.(C o w ięcej, b ra k sy n ch ro nizacji m iędzy w ielkością przew id yw an eg o d e fic y tu budżetow ego, p ro je k to w a n ą w ielkością em isji now ej w a lu ty i planow an ą do zdjęcia z ry n k u k w o tą złotych k ra k o w ­ skich i m a re k niem ieckich m u siał — z czego zdaw ano sobie sp raw ę — doprow adzić n ieu ch ro n n ie do w y stąp ien ia zjaw isk in flacy jn y ch , a więc w zro stu cen, sp ad k u re a ln e j w arto ści płac, ucieczki od pieniądza itd .2. P ie rw sz y z a ry s g lobalnych k w o t p rzew id y w an y ch w y d atk ó w spo rzą­ dzony został ju ż pod koniec sie rp n ia 1944 r., a więc zaledw ie w kilk a tygod n i po p o w stan iu P K W N 3. Z ary s te n obejm ow ał przew idy w ane w y d a tk i n a okres od 1 w rześn ia do 31 g ru d n ia 1944 r. O p a rty on został o k ilk a p rz y ję ty c h a priori założeń. Było to jed y n e rozw iązanie, gdyż w istn ieją cy c h w a ru n k a c h w o jny , b ra k u rozeznania p o trzeb i nie istn ie ­ nia terenow ego a p a ra tu w ładzy in nej m ożliw ości nie było. P rz y ję to więc

1 Badania nad początkam i system u budżetowego w Polsce Ludowej są szcze­ gólnie utrudnione wobec braku jakichkolw iek publikaeji na ten tem at. Zasadniczą przyczyną tego stanu rzeczy była tajność w szelkich danych statystycznych i licz­ bow ych dotyczących gospodarki skarbowej za okres od lipca 1944 do marca 1945. Pierw sze opublikowane dane liczbow e obejm ow ały w yd atk i niektórych m ini­ sterstw dopiero za okres od k w ietnia do października 1945 („Wiadomości S ta ty ­ styczne Głównego Urzędu Statystyczn ego” 1946, s. 55). (Później podano do w ia ­ domości publicznej tylko globalne liczby prow izoriów budżetow ych, bez szczegóło­ w ych danych (P re lim in a rz b u d ż e to w y R zeczypospolitej Polskie j za okres od

1 k w ie tn ia 1944 r. do 31 grudnia 1946 r. Przedłożenie rządow e, W arszawa 1946).

W Uwagach o zam knię ciu rachu nków p a ń s tw o w y c h za okres od 22 lipca 1944 r.

do 31 marc a 1945 r., W arszawa 1948, znajdujem y stosunkowo bogaty m ateriał

liczbow y, ale bez w ydzielen ia interesującego nas okresu lubelskiego. Tym sam ym są one nieprzydatne dla naszej analizy.

2 Ten problem został om ówiony szczegółowo w artykule Z. L a n d a u , P o lityk a

w a l u to w a Polski L u d o w e j w okresie lubelskim , KH LXXI 1964, nr 2.

3' Zagadnienie budżetu PKWN i restrykcji w alutow ych. Ściśle poufne pism o kierównika Resortu Gospodarki Narodowej i Finansów J. S. Hanem ana do k ie­ row ników innych resortów. AAN, PKW N t. VIII/22, k. 50.

G O S P O D A R K A B U D Ż E T O W A P O L S K I L U D O W E J ₆₉

założenie, że sum a w y d atk ó w w szy stk ich reso rtó w (poza R eso rtem O bro­ n y N arodow ej) będzie p ro p o rc jo n aln a do w y d atk ó w p rze d w o jen n y ch (oczyw iście obliczonych w sk ali 4 m iesięcy). W obec tego, że w yzw olony do sie rp n ia 1944 r. te re n P o lski odpow iadał około 20% obszaru p a ń stw a z 1939 r., w y d a tk i b u d ż e tu przed w o jen n ego obniżono o 80% . Rów nocześ­ nie jed n ak , p ro p o rc jo n aln ie do zam ierzonej podw yżki płac i uposażeń (o około 100% w sto su n k u do 1939 r.), p relim in o w an e w y d a tk i podw o­ jono. To o statn ie założenie było ju ż w ów czesnych w a ru n k a c h m ało rea ln e. W obec ogrom nej zw yżki cen w czasie w o jn y na te re n ie G e n e ral­ nej G u b ern ii (a więc m .in. n a L u b e lsz c z y źn ie )4, tru d n o było zakładać, że u d a się ograniczyć w z ro st płac ty lk o do 100%. T ak a podw yżka b yłaby b ard ziej re a ln a dla ziem w łączonych w czasie w o jn y do Rzeszy N ie­ m ieckiej, gdzie w ładze niem ieckie dość sk u tecznie realizo w ały przez p raw ie cały o k res w o jn y p o lity k ę zam rażan ia płac i cen (do Rzeszy w czasie w o jn y przyłączona została m .in. Białostocczyzna, k tó ra w 1944 r. by ła ju ż w yzw olona) 5. Rów nież podw ojenie w y d atk ó w rzeczow ych nie odpow iadało istn ieją ce m u n a r y n k u poziom owi cen. Te założenia pod­ w ażały z góry realność sporządzonego p re lim in a rz a w y d a tk ó w reso rtó w cyw ilnych.

N a bard ziej re a ln y c h p rzesłan k ach o p a rte zostały jed y n ie w y d a tk i na cele org anizacji i u trz y m a n ia arm ii polskiej. J u ż bow iem w sie rp n iu 1944 r. op raco w an y został przez a d m in istra c ję w ojskow ą „ P re lim in a rz w y d atk ó w na u trz y m a n ie W ojska Polskiego na okres od 1 w rześnia do 31 g ru d n ia 1944 r .” , k tó ry obejm ow ał n iezbędne gotów kow e w y d a tk i arm ii. P re lim in a rz te n po zatw ie rd z e n iu przez naczelnego dow ódcę W oj­ ska Polskiego został jeszcze w ty m sam ym m iesiącu p rze k a z an y R esor­ tow i G ospodarki N arodow ej i Finansów . P rzew id y w ał on konieczność asy gnow ania n a cele w ojskow e 796 860 ty s. zł 6.

P la n w y d a tk ó w p a ń stw a sporządzony przez R eso rt G ospodarki N a­ rodow ej i F in an só w o k reślał łącznie rozchody n a okres od 1 w rześnia do 31 g ru d n ia 1944 r. n a 4500 m in zł. Szczegółow ą specy fik ację w y d a t­ ków z a w iera tab e la n r 1 n a s. 70.

S tro n a dochodow a zam y kała się su m ą 160 m in zł. S k ład ały się n a nią ty lk o dw ie pozycje: 10 m in zł w p ła t p o datkow y ch i 150 m in zł z ty tu łu sprzed aży do staw obow iązkow ych w o jsk u i ludności cyw iln ej. Z a k ład an y d eficy t w ynosił w ięc 4340 m in zł, a w ięc 97% budżetu. D eficy t m iał być p o k ry ty w całości em isją now ej w a lu ty 7.

Szacunek, k tó ry p rzed staw iliśm y pow yżej nie m iał c h a ra k te ru w ią­ żącego. B ył raczej prób ą zd ania sobie sp ra w y ze skali p ro b lem u fin a n ­ sowego stojącego przed PK W N . N ie by ł też d y sk u to w a n y n a jego posie­ dzeniach. K iero w n ik R eso rtu G ospodarki N arodow ej i F in ansów J . S. H a- n e m a n zapoznał z nim jed y n ie k iero w ników in n y ch reso rtów .

4 W skaźnik ogólny kosztów utrzym ania w dużym m ieście Generalnej Guberni, przy przyjęciu lipca 1939 r. za 100, wzrósł w łipcu 1944 r. do 7300. Por. W. J a- s t r z ę b o w s k i , G ospodarka niem iecka w Polsce 1939—1944, W arszawa 1946, s. 354.

5 Dla ziem w łączonych do Rzeszy indeks kosztów utrzym ania, przy przyjęciu lipca 1939 za 100, w zrósł w 1942 r. tylko do 103. Por. W. J a s t r z ę b o w s k i , op. cit., s. 364 (dla dalszych lat nie ma dokładnych danych).

6 Centralne Archiw um W ojskowe (CAW) teczka SG—411, k. 242—243. Szczegó- łow sze dane o system ie finansow ym W ojska Polskiego w latach 1943— 1944 por. M. D z i a r m a k o w s k i , Formowanie s y s te m u finansowego W.P., „M ateriały i stu ­ dia Zakładu Ekonom iki W ojennej W ojskowej A kadem ii Politycznej im. F. D zier­ żyń sk iego”, 1962, z. 1, s. 124— 157.

70 Z .B IG N IE W LA N D A U

T ab ela 1 Przewidywane wydatki państwa na okres od 1 września do 31 grudnia 1944 r. (w min zł)

Rodzaj wydatków Kwota

Wydatki budżetowe (osobowe, rzeczowe, konserwacje itp.) resortów (bez

wydatków wojskowych) 200

Koszty mobilizacji w ramach budżetu Resortu Administracji Publicznej 100

Koszty organizacji i utrzymania armii polskiej 800

Kredyt na zakup dostaw obowiązkowych 350

Kredyt na finansowanie monopoli, przemysłu, handlu i rzemiosła 200

Rezerwa 150

Wydatki na terytorium, które zostanie prawdopodobnie oswobodzone

do 31 grudnia 1944 r. 700

Koszty utrzymania armii radzieckiej 2 000

Razem 4 500

Ź ró d ło : Z a g a d n ie n ie b u d ż e tu P K W N i re s try k c ji w alu to w y c h . Ściśle p o u fn e p is m o k ie ro w n ik a R e s o r tu G o sp o d a rk i N aro d o w e j i F in a n s ó w J . S. H a n e m a n a d o k ie ro w n ik ó w in n y c h R e s o rtó w P K W N . A A N , P K W N t . V III/2 2 , k . 50.

Poza dokonaniem ogólnego szacu n k u dochodów i w y d atk ó w p a ń stw a R eso rt G ospodarki N arodow ej i F in an só w próbow ał zorientow ać się w rzeczyw istych a k tu a ln y c h po trzeb ach fin ansow ych ró żnych działów7 PK W N . J u ż 9 sie rp n ia 1944 r. H an em an zw rócił się do kiero w n ik ó w R e­ sortów P K W N z prośbą o zgłoszenie w ielkości k w o t p o trz e b n y ch n a w y ­ p ła tę u posażeń pracow nikom 8. P óźniej je d n a k p rz e sta ł p rze jaw ia ć w ty m k ie ru n k u żyw szą działalność. N aw ał bieżących sp ra w ogólnogospodar­ czych, głów nie zw iązanych z u ru ch a m ia n iem p rzem ysłu, zepchnął na dalszy p lan kw estie s k a rb o w e 9. T rzeba bow iem pam iętać, że R esort zajm o w ał się nie ty lk o zagad nieniam i finansow ym i, ale rów nież k iero w ­ nictw em znaczną częścią p rze m y słu i to w p ierw szym rzędzie absorbo­ w ało praco w n ik ów R eso rtu G ospodarki N arodow ej i F inansów . W tej sy tu acji, w o kresie od lipca do początków listo p ad a gospodarka fin a n ­ sow a P K W N nie była prow adzona n a podstaw ie przedłożeń budżetow ych. „Po p ro stu czyniono doraźn e w y p ła ty stosow nie do n a ra s ta ją c y c h po­ trz e b ” 10.

S p raw a b u d ż e tu pow róciła na w a rs z ta t R eso rtu G ospodarki N arodo­ w ej i F in an só w dopiero pod koniec w rześn ia 1944 r. S e k re ta rz P re z y ­ dium PK W N , J. W ende, polecił w te d y w szy stkim kierow nikom re so r­ tó w p rzesłać w y k azy w y d a tk ó w do k onanych do 13 w rześn ia 1944 r. 11. D ane te m iały stanow ić podstaw ę dla o pracow ania pierw szego prow izo­ riu m budżetow ego. W p a ź d ziern ik u C e n tra ln a Księgowość R eso rtu

Go-8 Pism o kierownika Resortu Gospodarki Narodowej i Finansów J. S. H ane­ m ana do kierow ników resortów PKWN z 9 sierpnia 1944. AAN, PKW N t. VIII/22, b. 2j5. Por. też pism o Hanem ana do kierow ników resortów z 24 sierpnia 1944. Tamże, k. 26.

9 Por. np. m em oriał przesłany przez radzieckiego eksperta finansow ego W o- gu sjew a (?) przedstaw icielow i rządu ZSRR przy PKWN N. B u łgan inow i i prze­ kazany przezeń przewodniczącem u PKW N E. O sóbce-M orawskiem u z 17 paździer­ nika 1944. AAN, PKW N t. 1/53.

10 -Sprawozdanie M inisterstw a Skarbu za okres od 21 lipca 1944 do 31 marca 1945. A Â N , M inisterstw o Skarbu, k. 32. N iektóre w yd atk i uchw alane b yły na po­ siedzeniach PKW N, inne zaś nie. Żadnej reguły tu nie było.

G O S P O D A R K A B U D Ż E T O W A P O L S K I L U D O W E J ₇₁

•spodarki N arodow ej i F in an só w zw róciła się do P re zy d iu m K ra jo w e j R ad y N arodow ej, P re zy d iu m PK W N , w szystkich resortów , B iu ra E ko­ nom icznego i In te n d e n tu ry P K W N z pism em , w k tó ry m stw ierdzała: „K ażde gospodarstw o, a ty m b ard ziej złożone z ta k w ie lu ro zm aity ch działów ja k gospodarstw o państw ow e, m u si być o p a rte n a szczegóło­ w y m p lan ie gospodarczym , to je s t budżecie. Do ułożenia takiego p lan u n iezb ęd n y je st m a te ria ł ilu s tru ją c y cyfrow o dotychczasow ą gospodarkę. W p row adzenie w ięc jed no liteg o sy stem u rach un ko w ości w e w szy stk ich g ałęziach a d m in istra c y jn y c h p a ń stw a oraz uzy sk an ie odpow iednich s p ra ­ w ozdań je st k w estią p a lą c ą ” n . D alej pism o form uło w ało zasady p ro w a ­ dzenia rachunkow ości budżetow ej. P o d staw ą m ia ły być, aż do odw oła­ nia, p rzepisy w y d an e d n ia 27 m arc a 1937 r. W obec b ra k u b u d ż e tu lub p ro w izo riu m budżetow ego za podstaw ę księgow ań służyć m iał schem at bu d ż e tu u sta lo n y n a ro k 1939/40, z n iew ielk im i m o d y fik a c ja m i13. W obec tego, że w szy stk ie w y d a tk i w okresie od 22 lipca do 5 p aźd ziern ik a 1944 r. księgow ane b y ły z pom inięciem pow yższych zasad, R esort zarządził przeksięgow anie ich w edług sw oich w ytycznych.

O kólnik k iero w n ik a R e so rtu G ospodarki N arodow ej i F in ansó w był w stę p e m do u p o rząd k ow an ia gospodarki b udżeto w ej, k tó re p rze p ro w a ­

dzała u ch w ała P K W N z 10 p aź d zie rn ik a 1944 r. o tym czasow ej gospodar­ ce b u d żetow ej 14. S tan ow iła o n a p odstaw ow y d o k u m en t dotyczący zasad budżeto w an ia. Z apow iadała bow iem , że ju ż od 1 listop ad a 1944 r. gospo­ d a rk a finan so w a p a ń stw a pro w ad zo na m a być n a pod staw ie m iesięcznych prow izoriów . R egulow ała też try b p ra c budżeto w ych . Do 15 każdego m ie ­ siąca poprzedzającego m iesiąc b ud żeto w y n aczelne w ładze składać m ia ­ ły zestaw ien ia p rze w id y w an y ch dochodów i w y d atk ó w . Do 20 — k ie ­ ro w n ik R eso rtu G ospodarki N arodow ej i F in an só w na te j p odstaw ie „po w p ro w ad zen iu w m ia rę p o trzeb w poszczególnych zestaw ien iach zm ian dla u trz y m a n ia rów now agi b u d ż e to w ej” 13 spo rząd zał ogólnopaństw ow e zestaw ien ie p rze w id y w an y ch dochodów i w y datk ów . O w prow adzonych zm ia n ac h k iero w n ik re s o rtu zaw iad am iał kiero w n ik ó w zain tereso w an y ch w ładz. Do 25 — R esort G ospodarki N arodow ej i F in an só w p rzed staw iał p ro je k t p ro w izo riu m P o lsk iem u K om itetow i· W yzw olenia Narodow ego. P ro je k t te n m u siał być u ch w alo n y przez P K W N i zatw ierd zo n y przez przew odniczącego K R N n ajp ó źn iej ostatniego d n ia m iesiąca pop rzedza­

jącego ok res budżetow y. W w y p a d k u n ieu ch w alen ia lub n iezatw ierd ze- n ia p ro je k tu w po d an ym term in ie, p o dstaw ą gospodarki b udżetow ej s ta ­ w ał się p ro je k t p ro w izo riu m budżetow ego p rzedłożony przez k iero w n ika R eso rtu G ospodarki N arodow ej i Finansów . U chw ała PK W N o ty m cza­ sow ej gospodarce b udżetow ej reg u lo w ała też try b o tw iera n ia i p rz e ­ noszenia k re d y tó w oraz zasady sp o rządzania spraw o zd ań z w y k o n an ia pro w izo rium budżetow ego.

Z godnie z pow yższą uchw ałą, w szy stkie re s o rty ja k i P re zy d iu m K R N i P K W N zobow iązane b y ły do 15 p aźd ziern ik a 1944 r. nadesłać ze­ staw ien ia dochodów i w y d a tk ó w p rze w id y w an y ch na listopad, zarów no

12 Okólnik Centralnej K sięgow ości Resortu Gospodarki Narodowej i Finansów z 5 października 1944. AAN, PKWN t. VIII/22, k. 30.

13 „Układ budżetu oparto na przedw ojennym układzie budżetu państw a p ol­ skiego, jako na układzie znanym i w ypróbow anym ”. Sprawozdanie M inisterstw a Skarbu ..., k. 32.

14 U chwała PKW N z 10 października 1944 r. o tym czasowej gospodarce budże­ tow ej. Tekst w: Prelim in arz b u d ż e to w y ..., k. XXIX.

72 Z B IG N IE W LA N D A U

odnośnie w ładz c e n traln y c h , ja k i podległych im urzędó w i in sty tu c ji. Pięciodniow y te rm in dzielący u ch w ałę P K W N od przew idyw anego d n ia złożenia zapotrzeb ow ania n a k re d y ty był z założenia m ało rea ln y . D la­ tego R esort G ospodarki N arodow ej i F in an só w p rze su n ą ł go n a 20 paź­ d ziernika, zastrzeg ając się jed n ak , że w razie n ied o trzy m a n ia przez R e­ so rt tego te rm in u , sporządzi pro w izo riu m budżetow e w ed ług w łasnego rozeznan ia 16.

W celu opracow ania pro w izo riu m budżetow ego pow ołano d nia 19 paź­ dziern ik a w R esorcie G ospodarki N arodow ej i F in an só w trzyosobow y W ydział B udżetow y, w k tó ry m sk o n cen tro w ano całość p rac dotyczących tego zag ad n ienia 17. P óźniej W ydział p rzek ształco n y został n a D e p a rta ­ m en t B udżetow y. O ile jed n a k R eso rt G ospodarki N arodow ej i F in a n ­ sów zapew nił sobie w te n sposób m ożliw ość opracow ania d o k u m en ta cji budżetow ej, o ty le inne re s o rty zn alazły się w znacznie gorszym położe­ n iu „w p ro st ze w zględów tech n iczn ych . W poszczególnych reso rta c h brakow ało sił fachow ych, b rak ło b u c h a lteró w i sk a rb n ik ó w ” 18. D eficy t fachow ych k a d r b y ł jed n ą z isto tn y ch tru d n o śc i tw orzącego się a p a ra tu w ładzy.

N a p od staw ie n ad esłan y ch m ate ria łó w R eso rt G ospodarki N arodo­ w ej i F in an só w sporządził p ro je k t pierw szego pro w izo rium bu dżeto w e­ go n a listop ad 1944 r. W edług o pracow ania R esortu, p relim in arz zam y­ k ał się po stro n ie w y d atk o w ej k w o tą 416,5 m in zł, a po stro n ie docho­ dów — 63,5 m in. D eficy t m iał w ynosić 353 m in, a w ięc 85% całego p ro w izorium 19. W y d atk i p relim in o w an e n a listop ad w y k a z y w a ły ogrom ­ n y w zro st w p o ró w n an iu z ok resem poprzednim . W ciągu p o p rzed n ich trz e ch m iesięcy w y n io sły one bow iem łącznie 437,4 m in zł, a w ięc jed y n ie o 21 m in w ięcej niż R eso rt G ospodarki N arodow ej i F in ansów p ro je k to w a ł n a lis to p a d 20. D okładniejsze po rów n anie zrealizow anych w y d atk ó w za okres od 22 lipca do 30 p aźd ziern ik a 1944 r. z w y d a tk a m i prelim in o w an y m i n a listop ad 1944 r. zaw iera tab e la n r 2 na s. 73.

J a k w idać z tab eli n r 2 tem po w zro stu w y d a tk ó w było dość silne. Mimo to, k iero w n ik R eso rtu G ospodarki N arodow ej i F inan sów w p ro ­ jekcie pro w izorium przedłożonym do u ch w alen ia PK W N -ow i, zam iast dążyć do obniżenia k w o ty w y d atk ó w zgłoszonych przez reso rty , jeszcze podw yższył ją o 3 m in zł, a dochody zm n iejszył o 2 m in zł. T ym sam y m w s to su n k u do żądań reso rtó w d e fic y t w zrósł o dalsze 5 m in. B ył to w y p a d e k p raw ie bez p rec e d e n su w h isto rii '.polskiej gospodarki b u dżeto ­

wej. Z re g u ły bow iem re s o rt sk a rb u dążył do zw iększenia dochodów i k o m p resji w ydatków , nie zaś do podw yższenia i ta k ju ż znacznego d e­ ficytu. P ro b lem d eficy tu b y ł bow iem bardzo pow ażny. W ciągu p ie rw ­ szych 2 m iesięcy (22 lipca — 23 w rześn ia) w yniósł o n 125 m in, w ciągu n a stę p n y c h 6 tyg o dni ju ż 257 m in, a n a 4,5 tygodnie listo p ad a p re lim i­ now an y był w w ysokości 353 m in zł. Jeżeli w ięc p rze c ię tn y ty godniow y

16 Okólnik Resortu Gospodarki Narodowej i Finansów z 16 października 1944. AAN, PKWN t. 1/55, k. 19 i tamże t. VIII/22, k. 32 i 44.

17 Sprawozdanie M inisterstw a Skarbu ..., k. 32.

18 Sprawozdanie kierownika Resortu Gospodarki Narodowej i Finansów J. S. Hanem ana z działalności Resortu z 27 października 1944. AAN, PKWN t. 1/13, k. 22.

19 Prelim inarz budżetow y p aństw a na m iesiąc listopad. Z estaw ien ie ogólne części. AAN, PKW N t. 1/55, k. 19.

20 Pism o kierow nika Resortu Gospodarki Narodowej J. S. H anem ana do B iura Prezydialnego PKWN. Archiwum Zakładu H istorii Partii (AZHP), PKW N sygn. 237/7, k. 3.

G O S P O D A'RKA B U D Ż E T O W A P O L S K I L U D O W E J ₇₃

T ab ela 2 Porównanie rzeczywistych wydatków za okres od 22 lipca do 31 października 1944 r. z żądaniam kredytów zgłoszonymi przez resorty i z projektem prowizorium na listopad 1944 r. opracowanym

przez Resort Gospodarki Narodowej i Finansów (w tys. zł)

Część budżetu Wydatki do 22 września 1944 Wydatki od 23 września do 31 paź­ dziernika 1944 Suma rubryk 2 i 3 Żądania kre­ dytów zgło­ szone na listopad 1944 przez resorty Projekt prowizorium opracowany na listopad 1944 przez Resort Fi­ nansów 1 2 3 4 5 6 KRN 19 43 62 120 165 Prezydium PKWN 12 483 28 484 40 967 126 460 126 460 Resorty : Spraw Zagranicznych 191 50 241 953 953 Obrony Narodowej 80 165 150 015 230 180 150 000 165 000 Administracji Pub­ licznej 7 124 62 211 a 69 335 a 41 061 33 607 Sprawiedliwości 804 1 197 2 001 2 284 1 430 Bezpieczeństwa Publicznego — 11 167 11 167 12 972 _{12 672} Gospodarki Naro­ dowej i Finansów 4 435 7 723 12 158 7 975 7 975 Komunikacji, Poczt i Telefonów 3 579 15 067 18 646 6 066 6 066 Rolnictwa i Reform Rolnych 6 366 4 007 10 373 8 588 8 377 Odszkodowań Wojennych 6 6 12 44 44

Pracy i Opieki Spo­

łecznej 742 11 019 11 761 15 953 14 353 Oświaty 6 936 20 988 27 924 14 421 13 892 Kultury i Sztuki 152 277 429 3 496 2 741 Informacji i Propa­ gandy 250 1 925 2 175 2 483 2 338 Emerytury i Zaopatrzenia — ·>— — 199 199 Renty inwalidzkie — — — 20 20 Przedsiębiorstwa — — — 20 165 20 165 Wydatki razem 125 194 b 312 247 437 441 413 260 416 457 Dochody — 55 000 55 000 65 516 63 516 Deficyt 125 194 257 247 382 441 347 744 352 941

Ź r ó d ło : P re lim in a rz b u d ż e tu p ań stw o w eg o n a m iesiąc lis to p a d 1944 r . Z estaw ie n ie og ó ln e części. A A N , P K W N t . V III/2 2 , k . 5 4 ; P re lim in a rz b u d że to w y n a m ie sią c lis to p a d 1944 r . Z e staw ien ie o g ó ln e . T a m że , k . 5 3 ; N o ta tk a k ie ro w ­ n ik a R e s o rtu G o s p o d a rk i N a ro d o w e j i F in a n s ó w J . S . H a n e m a n a z 22 w rześn ia 1944 r . A A N , P K W N 1 . 1/55. k . 2 ; P is m o k ie ro w n ik a R e s o rtu G o s p o d a rk i N a ro d o w e j i F in a n s ó w d o B iu ra P rezy d iu m P K W N . A Z H P , P K W N 2 33/7, k . 3.

a W liczo n o tu ró w n ie ż je d n o ra z o w ą d o ta c ję w w y so k o ści 50 m in zł p rz e z n a c z o n ą d la W a rsza w y . Z o s ta ła o n a u ch w a­ lo n a p rzez P K W N n a w n io sek M . S p y ch alsk ieg o d n ia 24 w rześn ia 1944 r.

b M ięd z y k w o tą g lo b a ln ą w y d atk ó w (p o d s u m o w a n ie m ), a p o d lic z e n ie m su m szczegółow ych m o g ą za ch o d zić n ie­ w ielkie ró ż n ic e w y n ik ające z z a o k rą g le n ia su m szczeg ó ło w y ch . U w a g a t a o d n o s i się d o w szy stk ich ta b lic .

74 Z B IG N IE W LA N D A U

d e fic y t dla o k resu lipiec— w rzesień p rzy jm ie m y za 100, to dla paźd zier­ n ik a w ynosił on ju ż 305, a dla listo p ad a m iał w zrosnąć do 564.

D nia 4 listo p ada 1944 r. p ro je k t pierw szego p ro w izo riu m stał się p rze d m io te m o b rad P K W N 21. S p o tk ał się on z zasadniczą k ry ty k ą . W ie­

lu członków P K W N w y rażało obawę, że tem po w z ro stu deficytów bu dże­ tow ych, jeżeli nie zostanie zaham ow ane, m oże doprow adzić k ra j do in flacji. A ja k w iadom o, P o lsk i K o m ite t W yzw olenia N arodow ego p ro ­ gram ow o w y p o w iad ał się przeciw ko n iej. Szczególnie ostro zaatako w ali p ro je k t p ro w izo rium budżetow ego p rzew odniczący K RN , B olesław B ie­ r u t i k iero w n ik B ip ra Ekonom icznego PK W N , H ilary M inc. B. B ie ru t ośw iadczył m . in.: „W kroczyliśm y na dro gę n iez w y k le niebezpieczną. R eso rt G ospodarki N arodow ej i F in an só w pow ołany z n a tu ry swego za­ k re su działan ia do tego, ażeby p rzed tą niebezpieczną drogą p o w strz y ­ m yw ać, nie czyni tego, lecz po p ro stu zachęca do dalszego postępow ania w ta k im k ie ru n k u . N ie m ożna iść ślepo w przyszłość. Je ste śm y rządem polskim i m usim y w iedzieć dokąd p ro w adzim y państw o i naród. W edług tego b u d ż e tu idziem y do rychłego k ry z y su państw ow ego. P ro je k t b u ­ d żetu zm usza nas do u d e rz e n ia n a alarm . ... W te j form ie nie pow in niś­ m y zatw ierd zać bu d żetu , bow iem sporządzony je s t lek k o m y śln ie” 22. P o ­ do b n ie w y po w iadał się H. M inc: „D otychczasow e tem po n iedobo ru nie pow inno być u trz y m an e , gdyż w p rzeciw nym razie w k ró tk im czasie d o jdziem y do in flacji. ... O braz dochodów i w y d atk ó w na m iesiąc listo ­ p ad je st n iezw y k le groźny i m oże doprow adzić w przyszłości, jeżeli tak i sta n rzeczy m iałb y trw ać, do k a ta s tro fy ” 23.

W tra k c ie d y sk u sji w yłonił się problem , czy dążąc do zm niejszenia d e fic y tu należy pójść drogą re d u k c ji w y datk ów , czy też podw yższenia dochodów . K ażde z rozw iązań m iało sw ych zw olenników . O statecznie p rz y ję to n a jd a le j idący w niosek B. B ieru ta, aby przedłożony p ro je k t pro w izo riu m R eso rt G ospodarki N arodow ej i F inansów zm niejszył po stro n ie w y d atk o w ej o 100 m in zł, a p relim in arz n a n a stę p n y m iesiąc, to znaczy na grudzień, sporządził p rzy założeniu, że d e fic y t nie m oże być w yższy niż 100— 150 m in zł.

R ów nocześnie n a posiedzeniu P K W N . dysku tow ano m ożliw ość szyb­ szego w z ro stu dochodów. I tu działalność H an em an a sp o tk ała się z k r y ­ ty k ą, m im o że dla u sp raw ied liw ien ia słabego tem p a w z ro stu p rzy ch o ­ dów sk arb u , k iero w n ik R eso rtu w skazyw ał, że m usiano zrezygnow ać w p re lim in a rz u z dochodów, ja k ie d aw ały sp iry tu s i ty to ń , gdyż te p rze ­ znaczone zostały na p otrzeby w o js k a 24. W tra k c ie d y sk u sji dom agano się odpow iedniego zorganizow ania w n ajb liższym czasie a p a ra tu sk a rb o ­ wego oraz p rzebudow y sy stem u podatkow ego w k ie ru n k u w p row adzenia now ych p o d atk ó w u d e rz a ją c y c h w zyski w o jen n e i zyski sp e k u la c y jn e 25,

21 Protokoł posiedzenia PKWN z 4 listopada 1944. AAN, prot. PKWN, t. I. 22 Tamże.

23 Tamże.

24 U chw ałą PKW N z 23 października 1944 na potrzeby w ojska polskiego i arm ii radzieckiej w ydzielono z bieżącej produkcji 12 tys. ton cukru, 100 tys. ton ■słomy, 24 tys. h l spirytusu, 1 tys. ton tytoniu, 800 ton tłuszczów roślinnych, 14,4 tys. ton żyw ej w agi nierogacizny, 42,4 tys. ton żyw ej w agi rogacizny, 112 tys. ton siana, 550 tys. ton zbóż i 300 tys. ton kartoflu AAN, prot. PKWN z 23 paździer­ nika 1944, t. I, k. 177—181.

25 Polem izując z Hanem anem , który utrzym ywał, że słabe tempo wzrostu do­ chodów w ynika z przekazania w ojsku spirytusu i tytoniu, H. Minc stw ierdził: „To> co m ów i ob. Hanem an na tem at spirytusu i tyton iu jest tylko częściow o uzasadnione. Jednakże nasz budżet na tych tylko w pływ ach nie może być oparty.

G O S P O D A R K A B U D Ż E T O W A P O L S K I L U D O W E J ₇₅

podw yższenia o p łat za elek try czn o ść i tele fo n 26, w p ro w adzen ia je d n o ra ­ zowej d a n in y od zysków w o je n n y c h oraz k o n fisk a ty n a rzecz sk a rb u m a ją tk ó w posiad an y ch przez V olksdeutschôw 21. Chodziło bow iem o szyb­ kie znalezienie źródeł p o k ry cia chociaż dla części istniejąceg o deficytu. D latego m .in. rów nież przew odniczący P K W N E d w ard O sóbka-M oraw - ski w y ra z ił zgodę na w y d an ie d e k re tu w sp raw ie podw yższenia p o d atk u obrotow ego, m im o że poprzednio p rzeciw staw iał się zdecydow anie ta ­ k iem u rozw iązaniu. O baw iał się bowiem, że w zro st p o d a tk u w p ły n ie na p od w yżkę cen, gdyż p rzy istn ien iu ograniczonej m asy tow aro w ej, p oda­ tek obrotow y łatw o m oże być p rze rz u ca n y na k o n sum en ta. O niesłusz­ ności (w ty m k o n k re tn y m w y p ad k u) sw oich zastrzeżeń E. O sóbka-M o- raw sk i p rzek o n ał się dopiero, gdy po podw yższeniu p o d a tk u od piw a, nie ty lk o nie n a stą p ił w zro st cen, ale n a w e t pew ien ich spadek, przy rów noczesnym w zroście dochodów s k a r b u 28.

N a ty m sam ym posiedzeniu PK W N uchw alono zasady p ew nych d a l­ szych refo rm podatkow ych. Postanow iono m ianow icie, że ulegnie ska­ sow aniu k ilk a dro b n y ch i m ało w y d a jn y c h p o datk ów (np. od k apitałów i re n t, en erg ii e le k try c z n e j, w in a i m iodu syconego, tłuszczów , k w asu węglow ego, u b o ju ) 29. Celowość lik w id acji ty c h źródeł dochodu m o ty ­ w ow ano tym , że „zajm ow anie się ty m i m ały m i p o d a tk a m i nic nie daje, a z a jm u je dużo e n e rg ii” 30. S y stem podatkó w bezpo średn ich m iał opierać się ty lk o n a sześciu głów nych d aw n y ch p o d a tk a c h 31, n a p ro je k to w a n ej jedn orazow ej d aninie od zysków w o jen n y ch oraz d o d a tk u w o jen n y m od p o d a tk u obrotow ego (dodatek stan o w ił 100% podatku) 32. R ów nocześ­ nie postanow iono nieco obniżyć p o d a te k płacon y od w y n ag ro d zeń i up o ­ sażeń.

N a po d staw ie u c h w a ły P K W N z 4 listo pad a 1944 r. R esort Gospo­ d a rk i N arodow ej i F in an só w rozpoczął p rze ra b ia n ie p ro je k tu prow izo­ riu m budżetow ego, a rów nocześnie p o d jął k ro k i zm ierzające do zapew

-Proponuję prelim inarz zatwierdzić z jednoczesnym poleceniem jak najszybszego' w prow adzenia nowego dem okratycznego system u podatkowego, który by uderzał w zyski spekulantów i zyski w ojen n e”. AAN, prot. PKWN z 4 listopada 1944, t. I, k. 202.

26 Tezę tę w ysun ął S. Radkiewicz: „Pod pew nym w zględem polityka nasza staje się w ręcz socjalistyczna. Ja nie jestem przeciw nikiem socjalizm u, ale dotych­ czasow a gospodarka nie pow inna m ieć u nas m iejsca. Np. za korzystanie z elek ­ tryczności, telefonów itd. u nas w cale się nie p łaci”. Tamże, k. 203.

27 Celowość w prow adzenia jednorazowej daniny od zysków w ojennych i kon­ fisk aty m ienia V olksdeutschôw w ysu w ał E. Osóbka-M orawski.

28 Podatek od p iw a został podw yższony dekretem z 23 października 1944 (DzURP 1944, nr 9, poz. 48) do 300 zł za 1 hl, a następnie dekretem z 1 grudnia 1944 (DzURP 1944, nr 13, poz. 71) do 800 zł za 1 hl. Wzrost opodatkowania był stosunkow o m ało odczuwalny, gdyż koszt produkcji 1 litra p iw a w ynosił około 2 zł, podatek 3 zł, a cena na rynku od 15 do 80 zł. A w ięc m arża zarobkowa i tak w ahała się od 200 do 1500%. Por. AAN, prot. PKWN z 25 października 1944, t. I, k. 184. Rów nież podatek od drożdży został zw iększony dnia 23 października 1944 (DzURP 1944, nr 9) do 632 zł za 1 kg, a dekretem z 20 listopada 1944 do 687 zł za 1 kg. Ze w szystkich podatków pośrednich, najbardziej w ydajny w tym okresie był podatek od drożdży. Jedna tylko drożdżownia lubelska dawała skar­ bow i m iesięcznie około 40 min zł dochodu.

29 Podatki te zniesione zostały dekretem z 4 listopada 1944 (DzURP 1944, nr 11, poz. 60).

30 U zasadnienie E. Osóbki-M orawskiego na posiedzeniu PKWN dnia 4 listo ­ pada 1944. AAN, prot. PKWN, t. I, k. 205.

31 Podatek gruntow y, od nieruchom ości, od lokali, obrotowy, dochodowy, od .spadku i darowizn.

76 Z B IG N IE W l a n d a u

nien ia oszczędności w dyspon o w an iu środk am i fin ansow y m i przez po ­ szczególne re so rty . D nia 7 listo p ad a w szystkie w ładze c e n tra ln e o trz y ­ m ały jed n o brzm iące pism a H anem ana: „Z uw agi n a konieczność zasto­ sow ania daleko idących oszczędności, tudzież planow ego rozw o ju gospo­ d a rk i n aro d o w ej, R eso rt G ospodarki N arodow ej i F inan só w u prasza o w strz y m a n ie się od w ydatków , k tó re m ogą być odłożone na późniejsze m iesiące, k ied y w p ływ y z podatkó w państw o w y ch pozwolą, jeśli już nie na całkow ite p okrycie w y d atk ó w a d m in istra c y jn y ch , to w każdym bądź razie na znaczne zm niejszenie n ied o b o ru ” 33. R eso rt dom agał się też, aby uw zględniać ty lk o w y d a tk i rzeczyw iście niezbędne i ograniczyć ro zb u ­ dowę a p a ra tu resortów . „R ozbudow yw anie bow iem poszczególnych re so r­ tów, idące n iew spó łm iern ie z obecną ciężką sy tu a c ją gospodarczą k ra ju , zarów no ja k i nie o d pow iadające m ożliw ościom tw órczym państw a, ze w zględu n a jego na razie zb y t szczupły z a k re s tere n o w y — może doprow adzić w przyszłości do konieczności zastosow ania znacznych r e ­ d u k cji k re d y tó w ” 34. Po k ilk u d n iach ro zesłan y został now y okólnik, w k tó ry m R eso rt G ospodarki N arodow ej i F inan sów zalecał, aby w szyst­ kie p ro je k ty uch w ał P K W N ja k i d ek retó w , pow o du jących obciążenie finansow e p a ń stw a b yły p rzed w niesien iem pod o b rad y PK W N p rzesy ­ łan e do D e p a rta m e n tu B u d żetu i M a ją tk u P a ń stw a celem uzgodnienia stan ow iska 35.

D nia 8 listo p ada 1944 r. P K W N po d jął d y sk u sję nad zrew ido w aną w e rsją p ro w izoriu m budżetow ego na listopad, k tó ra p rzew id y w ała ty m razem w y d a tk i w w ysokości 313,5 m in, dochody zaś w kw ocie 63,5 m in 36.. D eficy t m iał w ynieść ju ż ty lk o 250 m in zł, gdy poprzednio 353 m in. P ro w izo riu m zostało też zatw ierd zo n e w w ysokości przedłożonej przez R esort G ospodarki N arodow ej i Finansów , m im o p ro te stó w k iero w n ik a R eso rtu O św iaty, St. Skrzeszew skiego, i k iero w n ik a R eso rtu P ra cy , O pie­ ki Społecznej i Z drow ia, B. D robnera, k tó rz y sp rzeciw iali się n azb y t d rasty c zn y m red u k c jo m w y d a tk ó w podległych im resortów .

Z godnie z w y ty czn y m i d y sk u sji n a d pro w izo rium bu dżeto w y m p rz y ­ stąpiono też do rea liz a c ji pew n y ch d alszych refo rm sy stem u skarbow ego.. D nia 20 listo p ad a PK W N u ch w alił d e k re t o zm ianie p o d a tk u od lokali. Podw yższono stopę o podatkow ania o 10% dla m ieszkań jednoizbow ych, o 20% dla dw uizbow ych i o 40% dla w iększych. U chw alono też d e k re t o p o d atk u obrotow ym , o zm ianie u sta w y o akcyzie cuk ro w ej, o zm ianie ro zporząd zenia o m onopolu sp iry tu sow ym , opodatko w an iu k w asu octow e­ go i drożdży. S p raw ę zm iany u sta w y o p o d a tk u dochodow ym odesłano do ponow nego opracow ania 37. K ie ru n e k zm ian b ył jedn oznaczny — d ą ­ żenie do w zro stu dochodów pań stw a. W szystko to razem nie w y starczało

33 Okólnik kierownika Resortu Gospodarki N arodowej i Finansów J. S. H ane­ m ana z 7 listopada 1944. AAN, PKW N t. VIII/22, k. 35 i 45.

34 Tamże.

35 Okólnik kierow nika Resortu Gospodarki Narodowej i Finansów J. S. H a­ nem ana do kierow ników resortów z 22 listopada 1944. AAN, PKWN t. VIII/22, k. 35—36.

36 AAN, prot. posiedzenia PKWN z 8 listopada 1944, t. I, k. 220—221. W urzę­ dowym w ydaw n ictw ie M inisterstw a Skarbu: P relim in arz budżetowy..., w tabl. pn. „Zestawienie prow izoriów budżetow ych z kredytam i dodatkow ym i za czas od dn. 1 listopadà 1944 do 31 marca 1946” (s. XXI) popełniono błąd i podano w ysok ość prelim inarza na listopad 1944 r. w ed łu g odrzuconego projektu Hanemana, a nie w ed łu g prowizorium uchw alonego na posiedzeniu PKWN. Podobny błąd p opeł­

niono w Uwagach o zam kn ięciu rachunków..., s. 8.

G O S P O D A R K A B U D Ż E T O W A P O L S K I L U D O W E J ₇₇

d la lik w id acji deficytów , k tó re wobec o g rom nych zniszczeń k r a ju i ró w ­ no czesn ych w ielk ich w yd atkó w , nie m ogły być p o k ry te p rzy pom ocy zw yczajnych w pły w ó w podatkow ych.

W te j sy tu a c ji isto tn y m niebezpieczeństw em dla gospodarki fin an so ­ w e j p ań stw a, była dość rozpow szechniona te n d e n c ja do zw olnienia od p łac e n ia p o d a tk u obrotow ego n ie k tó ry c h przed sięb io rstw państw o w y ch 38 oraz s p ó łd z ie ln i39. S iln y m naciskom w ty m k ie ru n k u o p ierał się R esort G ospodarki N arodow ej i Finansów . W piśm ie do przew odniczącego P K W N E. O sóbki-M oraw skiego, k tó ry b y ł gorącym rzecznikiem zw ol­ n ien ia spółdzielni od p łacen ia p o d a tk u obrotow ego, H an em an i jego p.o. zastępca, późniejszy m in is te r sk a rb u K. D ąbrow ski, ta k c h a ra k te ­ ryzow ali sy tu a c ję dochodow ą p ań stw a: „1. K o leje p ań stw ow e — d eficy­ tow e; 2. Poczta, telefo n i te le g ra f — d eficytow e; 3. Cła — nie pobierane; 4. M onopole — dochody nieznaczne w sk u te k dostaw dla w ojska; 5. P o ­ d a te k g ru n to w y — zm niejszony na s k u te k zw olnien ia od podatków g ru n tó w p rz e ję ty c h n a refo rm ę ro ln ą; 6. L asy pań stw ow e — deficy to ­ w e ; 7. In n e p o d atk i b ezpośrednie w sk u te k zniszczeń w o jen n y ch u legły

zm niejszeniu. W ty m stan ie rzeczy stosow anie liberalnego system u po­ datkow ego m usi z konieczności w p ły n ąć na zw iększenie em isji i p rze ­ ciw działać p olityce d e fla c y jn e j” 40.

W sum ie je d n a k p o d jęte przez P K W N re fo rm y podatkow e oraz n a ­ rzu c o n y reso rto m reżim oszczędnościow y doprow adziły w listopadzie do pew nego zm n iejszen ia planow anego n a te n m iesiąc d e f ic y tu 41. W e­ dług obliczeń H an em ana d e fic y t w yniósł zam iast p rzew id y w an y ch 250 m in zł, ty lk o 136,5 m i n 42, a to głów nie w w y n ik u ograniczenia w y ­ datków , k tó re zam iast p lan o w an y ch 313,5 m in w y n iosły ty lk o 200 m in. N ajw iększe oszczędności po stro n ie rozchodow ej m iał P a ń stw o w y U rząd R e p a tria c y jn y (w chodzący w skład b u d żetu P re zy d iu m PK W N ), k tó ry z p relim in o w an y ch 53 m in w y d a tk o w a ł ty lk o 2 m in, gdyż w listo p

a-38 Sprawa w yn ik ła przy dyskusji nad stw orzeniem przedsiębiorstw a p ań stw o­ w ego „Polskie Radio”. Przedłożony PKWN projekt dekretu przew idyw ał zw oln ie­ nie przedsiębiorstw a od podatków. T endencję tę popierał na posiedzeniu PKWN E. O sóbka-M orawski („a to dlatego, że to przedsiębiorstwo posiadać będzie w y ­ łączność przez co uniknie konkurencji przedsiębiorstw pryw atnych, jak również przew iduje się deficytow ość tego przedsiębiorstwa przez dłuższy okres czasu”) oraz B. iBierut i M. R ola-Ż ym ierski (obaj 'byli za zwolnieniemj od podatku w po­ czątkow ym okresie). Za opodatkow aniem w yp ow ied zieli się J. S. Hanem an, S. Ję- drychow ski (zw olnienie byłoby sprzeczne z zasadą kom ercjalizacji), a także S om ­ m erstein, Drobner i Rabanow ski (powinno płacić podatki, bo to jest bodziec dla pracow ników, aby w alczyli o dochodowość). W głosow aniu zw yciężyli zw olennicy opodatkow ania. AAN, prot. PKW N z 20 listopada 1944, t. I, k. 225—226.

39 Por. nip. AAN, prot. PK W N z 22 grudnia 1944, t. I, k. 289—290.

40 Załącznik do pism a kierownika Resortu G ospodarki Narodowej i Finan­ sów J. S. H anem ana i jego p.o. zastępcy K. D ąbrow skiego do przew odniczącego PKW N E. O sóbki-M orawskiego z 1 grudnia 1944 w spraw ie zw olnienia spółdzielni od podatku obrotowego. AAN, PKW N t. „M emoriał w spraw ie p olityki skarbow ej”.

41 Hanem an w tym okresie już bacznie piln ow ał przestrzegania dyscypliny finansow ej. Np. gdy ■Stronnictwo Ludowe w ystąpiło o subw encję p ół m iliona zł T otrzym ało na nią zgodę E. O sóbki-M orawskiego, Hanem an uzależnił jej w yp ła­

cenie od podjęcia przez PKW N specjalnej uchwały. Por. AAN, prot. PKWN z 9 grudnia 1944, t. I, k. 265.

42 H anem an tw ierdził, że niedobór jest naw et niższy. „Suma w ydatków nie b yła podwyższona, okazało się, że w listopadzie gospodarka była oszczędna i za­ m iast przew idzianego niedoboru 250 min zam knięto listopad niedoborem zł 136 min. 10— 15 m ilion ów jeszcze otrzym am y na rachunek listopada z Izb Skarbowych, a w ięc niedobór n ie będzie w yższy niż 125 m in.”. AAN, prot. PKW N z 9 grudnia 1944, t. I.

78 Z B IG N IE W LA N D A U

T ab ela $ Zestawienie wydatków preliminowanych i zrealizowanych w listopadzie 1944 r. (w tys. zł)

Część budżetu Preliminarz uchwalony przez PKWN Wykonanie Stosunek wykonania do preliminarza (w %) Prezydium KRN 165 81 49 Prezydium PKWN 56 995 3 348 6 Resorty: Spraw Zagranicznych 853 669 78 Obrony Narodowej 150 000 110 000 73 Administracji Publicznej 29 607 22 980 77 Sprawiedliwości 1 630 1619 99 Bezpieczeństwa Publicznego 10 671 10 344 96

Gospodarki Narodowej i Finansów 6 100 3 698 60

Komunikacji, Poczt i Telefonów 4 065 3 255 80

Rolnictwa i Reform Rolnych 5 887 2 561 43

Odszkodowań 44 10 22

Pracy i Opieki Społecznej 13 363 12 093 80

Oświaty 13 430 13 379 99

Kultury i Sztuki 2175 1757 81

Informacji i Propagandy 2113 1 389 65

Emerytury i zaopatrzenia 199 199 100

Renty i pensje osób zasłużonych 20 20 100

Przedsiębiorstwa 18 384 12 661 66

Wydatki razem 313 516 200 067 63

Dochody 63 516 63 516 k—* O O

Deficyt 250 000 136 551 55

Ź ró d ło : P re lim in a rz b u d że to w y n a lis to p a d 1944 r . A A N , P K W N t . 1/55, k . 20 i t . V III/2 3 , k . 5 3 ; P re lim in a rz b u d ­ żeto w y n a g ru d zień 1944 r . A A N , P K W N t . V III/2 2 , k . 5 9 ; P re lim in a rz b u d że to w y p a ń s tw a n a m iesiąc sty czeń 1945. Z estaw ien ie o g ó ln e w y d atk ó w . T a m ż e , k . 51.

dzie praw ie nie było n a p ły w u re p a tria n tó w 43. O sto su n k u rzeczy w isty m w y d a tk ó w do p re lim in a rz a d a je pogląd tab ela n r 3.

W tej dość op ty m isty czn ej atm o sferze uchw alone zostało przez PK W N d nia 9 g ru d n ia 1944 r. prow izo riu m budżetow e n a g ru d zie ń w w ysokości 307 m in zł po stro n ie rozchodow ej i 195 m in po stro n ie dochodow ej. P la n o w a n y d eficy t w ynosił już ty lk o 112 m in, czyli 36°/» p relim in o w an y ch w y d atk ó w (por. tab elę n r 4). B ył w ięc pow ażnie m n ie j­ szy zarów no od d eficy tu p relim inow anego, ja k i w ykonanego n a listo ­ pad. Stanow iło to dow ód k rzep n ięcia gospodarki sk arbow ej p ań stw a.

R eso rt S k a rb u (pow stał d n ia 1 g ru d n ia 1944 r. z podziału R eso rtu G ospodarki N arodow ej i F in an sów n a trz y odrębn e reso rty ) p rzy o p ra ­

43 Tamże, duże w ydatki PU R -u w ynikały z tego, że każdy repatriant m iał otrzym yw ać 5000 zł. Część w ydatków na ten cel pokrywano z sum obrotowych Skarbu.

G O S P O D A R K A B U D Ż E T O W A P O L S K I L U D O W E J ₇₉

cow yw aniu p re lim in a rz a budżetow ego na g ru d zień 1944 r., n auczony do­ św iadczeniem d y sk u sji n ad p o p rzed n im prow izoriu m , pow ażnie z re d u ­ kow ał żądan ia k re d y tó w zgłoszonych przez szereg reso rtó w . Było to isto tn ie niezbędne, gdyż w sto su n k u do fak tyczn ego w yk o n an ia b u d ż e tu za listopad, zgłoszone zapo trzeb o w an ie n a k re d y ty w zrosło p rzeciętn ie do 215% , a w n ie k tó ry c h sk ra jn y c h p rzy p a d k a c h n a w e t do 2100% (P rezy d iu m PK W N ), czy n a w e t 2600% (R esort O dszkodow ań). Bez zm ian pozostały jed y n ie żąd an ia P re z y d iu m KRN, R esortó w O b ro ny N a ro ­ dow ej, G ospodarki N arodow ej i F in an só w oraz E m e ry tu ry i R e n ty . Z m niejszono n a to m ia st pow ażnie p ro je k to w a n e rozchody P aństw ow ego U rzęd u R ep atriacy jn eg o , reso rtó w A d m in istra c ji P u b liczn ej, B ezpie­ czeństw a Publicznego, P ra cy , O pieki Społecznej i Z drow ia. M niejsze cięcia H an em an p ro je k to w a ł w b u d żetach p ozostałych reso rtó w . M imo to w sto su n k u do fak tyczneg o w y k o n an ia stro n y w y d a tk o w e j prow izo­ riu m listopadow ego, w y d a tk i na g ru d zień w edłu g p ro je k tu R eso rtu

S k a rb u m ia ły w zrosnąć o 43% .

O ile w listopadzie znaczna część u czestnik ów posiedzenia PK W N , n a k tó ry m dysk u to w ano p row izorium , dom agała się — w obaw ie przed in flacją — cięć w budżecie, o ty le te ra z w iększość k iero w n ik ó w re s o r­ tów żądała p rzy w ró cen ia w budżecie sum skreślo n y ch im przez R e so rt S k arbu . I ta k R eso rt R olnictw a i R efo rm R olnych w y stą p ił o p rz y w ró ­ cenie k w o ty 9 m in zł n a cele re fo rm y ro ln e j (R esort S k a rb u propono­ w ał 7 m in) oraz w szy stk ich in n y ch sk reślo n y ch pozycji. Ja k o rek o m ­ pen satę godził się n a zw iększenie dochodów R eso rtu o 2,5 m in zł z ty ­ tu łu op łat n o tarialn y c h . M orzycki w im ien iu R eso rtu P racy , O pieki Spo­ łecznej i Z d ro w ia w niósł o p rzy w ró cen ie 8 m in zł n a re m o n ty szpitali, W olski o zatw ierd zen ie b u d ż e tu P aństw o w eg o U rzęd u R e p a triac y jn e g o w e d łu g złożonych żądań, B illig o zw iększenie w y d a tk ó w R adia o 250 ty s. zł, R adkiew icz o p rzy w ró cen ie fu n d u sz u płac R eso rtu B ezp ieczeństw a P ublicznego itd. A ni je d e n k iero w n ik re s o rtu nie akcepto w ał oszczęd­ ności p ro je k to w a n y ch przez H an em an a 44.

W tej sy tu a c ji k iero w n ik R eso rtu G ospodarki N arodow ej i F inansów poszedł na pew n e u stęp stw a. M ianow icie zgodził się dodać R esortow i B ezpieczeństw a P ublicznego 10,5 m in zł, O św iacie 1,2 m in, O piece Spo­ łecznej 5 m in, R o ln ictw u 2,5 m in (z rów noczesnym zw iększeniem i stro n y

dochodow ej o tę sum ę) oraz P re zy d iu m P K W N 600 tys., a PU R -ow i 200 tys. Z w rócił się też do P K W N o zezw olenie n a rozdzielenie dalszej k w o ty 3,5 m in w p o ro zu m ien iu z z a in tereso w an y m i k iero w n ik am i re s o r­ tów, k tó re w nio sły o podw yższenie k r e d y tó w 45. W te n sposób w sto­ s u n k u do p ro je k tu zgłoszonego przez R eso rt S k a rb u w y d a tk i p o d ­ w yższone zo stały z 287,2 m in zł n a 307 m in, a dochody z 192,6 m in zł n a 195,1 m in. P rzeb ieg k o lejn y c h etap ó w u sta le n ia p re lim in a rz a w y d a t­ ków na gru d zień 1944 r. ilu s tru je tab e la n r 4 n a s. 80.

Z daniem H. M inca — w ypo w iedzian y m w tra k c ie d y sk u sji nad p ro ­ w izo riu m bu d żeto w y m — zaistn iała sy tu a c ja, w k tó re j p rzy pew n ej e n e r­ gii m ożna było osiągnąć w ciągu n ajb liższy ch dw óch m iesięcy likw id ację d e fic y tu budżetow ego, i to nie kosztem obcinania w yd atkó w , ale re a ln e ­ go w zro stu dochodów. Z asadniczym źró d łem zw iększania stro n y p rz y

-44 AAN, prot. PKWN z 9 grudnia 19-44, t. I. 45 Tamże.

80 Z B IG N IE W LA N D A U

T ab ela A Kolejne etapy opracowania preliminarza wydatków na miesiąc grudzień 1944 r. (w tys. zł)

Część budżetu Żądania kredy­ tów zgłoszone na grudzień 1944 przez resorty Projekt prowizo­ rium opracowany na grudzień 1944 przez Resort Skarbu Prowizorium uchwalone przez PKWN Prezydium KRN 350 350 350 Prezydium PKWN 62 319 29 415 30 215 Resorty : Spraw Zagranicznych 1 398 898 898 Obrony Narodowej 100 000 100 000 100 000 Administracji Publicznej 71 542 26 870 26 871 Sprawiedliwości 1 319 1 299 1 299 Bezpieczeństwa Publicznego 21 425 8 327 .18 827

Gospodarki Narodowej i Finansów 8 533 8 533 8 533

Komunikacji 7 256 3 049 6 049

Rolnictwa i Reform Rolnych 19 257 13 998 16 498

Odszkodowań 263 190 189

Pracy i Opieki Społecznej 27 901 15 305 20 305

Oświaty 19 943 15 766 16 966 Kultury i Sztuki 2 654 1 977 1 757 a Informacji i Propagandy 4 009 3 406 3 405 Emerytury i Zaopatrzenia 1 075 1 075 1 075 Renty Inwalidzkie 30 30 30 Przedsiębiorstwa 81 658 56 675 53 675 Wydatki razem 430 804 287 164 307 164 Dochody 195 164 195 164 195 164 Deficyt 235 740 92 000 112 000

a C y fra h ip o tety c z n a. D o k u m e n t w ty m m iejscu je st u szk o d zo n y .

Ź ró d ło : P relim in a rz b u d żeto w y p a ń stw a n a g ru d zień 1944 r . A A N , P K W N t . V III/2 2 , k . 5 9 ; P re lim in a rz b u d ż e to w y p a ń s tw a n a sty cz eń 1945 r . T a m że, k . 61.

chodow ej b u d ż e tu m ogły być (poza po b ieran y m i p odatkam i) dochody d aw an e przez sk lep y O s o b to rg u 46, w p ły w y z refo rm y r o l n e j 47 oraz p rzych od y z p ro je k to w a n ej jed no razo w ej d a n in y m ają tk o w ej i p o d a tk u

46 Sklepy te m iały obrót dzienny około 1,5 m in zł. PKWN podjął uchwałę, aby do prow izorium na grudzień 1944 r. zaliczyć dochód z tego źródła, po porozum ie­ niu się z dyrekcją Osobtorgu.

47 Chłopi za ziem ię otrzym aną z reform y rolnej m ieli w ciągu roku w płacić na rzecz Funduszu Ziem i około 500 m in zł. Z w nioskiem o zarachowanie tej kwoty na rachunek dochodów budżetu w ystąp ił H. Minc. N ie zgodził się z nim kierownik Resortu R olnictw a i Reform Rolnych Bertold, który dowodził, że zgodnie z de­ kretem o reform ie rolnej, Fundusz Ziem i m a służyć finansow aniu podnoszenia kultury rolnej, a nie zasilać skarb. R eplikow ał na to Minc, że w dekrecie nie jest pow iedziane, że Fundusz Ziem i n ie przechodzi przez budżet. I z tym nie zgodził się Bertold, stając na stanow isku, że dochodami Funduszu ma dysponować R e­ sort Rolnictw a. Tezę M inca poparł Rabanowski, k tóry m.in. stw ierdził, że „w tej ch w ili n ie wyobrażam sobie, jak to Resort R olnictw a będzie w prow adzał kulturę rolną”. W podjętej uchw ale PKW N p olecił Resortow i Skarbu rozważyć w porozu­ m ien iu z Resortem R olnictw a i Reform Rolnych spraw ę w ykorzystania w p ływ ów

G O S P O D A R K A B U D Ż E T O W A P O L S K I L U D O W E J ₈₁

od zysków w o je n n y c h 48. P ra c e je d n a k nad o pracow aniem d e k re tó w o d an in ie m ają tk o w ej i p o d a tk u od zysków w o je n n y c h znacznie się opóź­ n iały . W y d aje się, że n iezależnie od tego, teza H. M inca o m ożliw ości lik w id acji d eficy tó w w ciągu dw óch m iesięcy b y ła w ów czas jeszcze stosunkow o m ało re a ln a i n a zb y t o p tym isty czna. Ja sn ę było, że now a o fensyw a doprow adzi do w yzw olenia dalszych obszarów p a ń stw a pol­ skiego, a ty m sam ym ponow nie rozpoczną się tru d n o ści skarbow e. B udo­ w a a d m in istra c ji n a zniszczonych tere n ac h , m u siała powodow ać znacznie szybszy w zro st w y d a tk ó w niż w zro st dochodów. T akże o szybkiej li­ k w id acji deficy tó w b ud żeto w y ch tru d n o było m ówić.

P o p ra w a sy tu a c ji sk arbo w ej na te re n a c h z n a jd u jąc y c h się pod rz ą ­ dam i polskim i sk łon iła PK W N do d okonania d n ia 12 g ru d n ia 1944 r. p ew ny ch zm ian w zasadach g ospodarki b udżetow ej 49. P o d ję ta na w nio ­ sek H an em an a u c h w ała p rzew id yw ała p rzejście z system ów m iesięcz­ n y c h prow izoriów budżetow ych, n a system p row izoriów k w a rta ln y c h ,

z ty m jed n ak , że n a styczeń m iano jeszcze u ch w alić pro w izoriu m m ie­ sięczne. O dpow iednio do tego u leg ły zm ianie te rm in y poszczególnych faz op raco w y w an ia i z a tw ierd zan ia p ro je k tó w budżetow ych. Dziś z p e r­ sp e k ty w y czasu w y d a je się, że u c h w ała b y ła p rz e d w c z e sn a 50. S ystem prow izoriów m iesięcznych, jak o b ard ziej elasty czn y, należało u trz y m ać aż do chw ili w yzw olenia ziem polskich leżących za W isłą. P rz ejśc ie na b u d żeto w an ie k w a rta ln e było w ty ch w a ru n k a c h po p ro stu n ie p ra k ­ tyczne. W re z u lta c ie k w a rta ln e prow izoria zaczęto stosow ać dopiero od lipca 1945 r. 51.

Trzecie p ro w izo riu m budżetow e P olsk i L u dow ej (na styczeń 1945) d y sk u to w an e było na posiedzeniu R ady M inistrów R ządu Tym czasow ego d n ia 13 stycznia. O ile p rzy d y sk u sji nad p ro w izorium gru d n io w y m pa­ no w ał znaczny optym izm co do stab ilizacji sto sun kó w finansow ych, to w sty czn iu n a stro je b y ły znacznie posępniejsze. N ow y m in iste r skarbu , K. D ąbrow ski, stw ierd ził na w stęp ie dy skusji, że p rzed go spodarką fi­ nansow ą p a ń stw a sto ją dw ie m ożliw ości — albo em isja now ych b an k n o ­ tów , albo w alk a o rów now agę b u d żetu . U przedzał p rzed zb y tn im o p ty ­ m izm em , gdyż w w a ru n k a c h konieczności p o k ry w a n ia dużych w y d a t­ ków , p rzy ograniczonych dochodach uzysk an ie rów now agi b udżetow ej było bardzo tru d n e . D ąbrow ski w y stą p ił jako zw o lenn ik nieco in n y ch koncep cji zabezpieczenia rów now agi b ud żetow ej, niż poprzednio głosili H a n e m an i M inc. D ąbrow ski uw ażał, że należy dążyć do w alki z d e fi­ cy tem przez silne ograniczenie w y d atk ów , podczas gdy M inc w yp o w ia­ d a ł się raczej za w zro stem dochodów. N ie należy tego rozum ieć oczy­ w iście w te n sposób, że D ąbrow ski nie doceniał k w estii w zro stu docho­

z reform y rolnej dla zrów now ażenia budżetu. AAN, prot. PKWN z 9 grudnia 1944, t. I, k. 272. O statecznie Ra-da M inistrów Rządu Tym czasow ego dnia 12 marca 1945 r. postanow iła w łączyć dochody Funduszu Ziem i do budżetu i w ykorzystać je na pokryw anie deficytów . Por. AAN, prot. Rady M inistrów , t. II, k. 142.

48 U chw ała PKWN polecała opracowanie projektów dekretów obu podatków z tym, aby w p ły w y z nich b yły już przew idziane w prelim inarzu na styczeń 1944. AA N, prot. PKW N z 9 grudnia 1944, t. I, k. 272.

49 AAN, prot. PKWN z 12 grudnia 1944, t. I, k. 280—281. Tekst u ch w ały por.

P relim in arz budżetowy..., s. X X X —X X XI.

50 Już na posiedzeniu PKWN zwrócił na to uw agę S. R adkiew icz m ówiąc, że in icjatyw a jest jeszcze przedwczesna. „W związku z nieprzew idzianym i w ydatkam i na w yzw olonym terytorium , taki budżet trzym iesięczny może być bardzo n ie­ r e a ln y ”. AAN, prot. PKW N z 9 grudnia ,1944, t. I.

82 Z B IG N IE W LAND.AU

dów budżetow ych, lu b że M inc nie dom agał się oszczędnego w y d a tk o ­ w a n ia środków fin an so w y ch państw a, ale obaj k ład li nacisk n a in n e s tro n y zagadnienia. S tąd D ąbrow ski przedłożył R adzie M in istrów szereg p ro je k tó w oszczędnościow ych. D om agał się, aby „prow adzić odbudow ę ad m in istra c ji w g ran icach isto tn y ch p o trzeb zw iązanych z obecną sy ­ tu a c ją w o jen n ą p a ń s tw a ” 52, ograniczyć m iano w anie urzędn ikó w , szcze­ gólnie w w yższych g ru p ac h uposażeń, ‘aby p rzy m ian ow an iu now ych praco w n ikó w daw ać im n ajn iższe g ru p y uposażeń, ograniczyć tw o rzen ie w ładz i urzędów , zm niejszyć śro d k i na re m u n e ra c ję i zapom ogi, p rze ­ ciw działać n a d m ie rn y m rozjazdom sam ochodow ym oraz zw iększyć do­ chody ró żn y ch p rzed sięb io rstw i in sty tu c ji państw o w ych . P odsum ow a­ niem ty c h planów oszczędnościow ych było postanow ienie, że „zw ięk­ szenie p re lim in a rz a budżetow ego n a n a stę p n y ok res o w ięcej niż 15% w p o ró w n an iu z w y d a tk a m i dokonanym i w okresie u bieg łym w ym aga specjalnego u z a sa d n ien ia ” 53.

P ro je k ty oszczędnościow e D ąbrow skiego w y n ik a ły ze w zro stu w y ­ datków , a co za ty m idzie i zw iększania się d e fic y tu w p re lim in a rz u o p ra ­ cow anym przez M inisterstw o S k a rb u n a styczeń 1945 r. D eficyt m iał w ynieść 181,2 m in z ł 54, gdy w g ru d n iu w ynosił rea ln ie ty lk o 54 m in zł. P o w ażn y w zro st w y d atk ó w p relim in o w an y ch n a styczeń b ył w y n ikiem w zro stu żądań fin an so w y ch M in isterstw a O b ro ny N arodow ej oraz p o­ w o łan ia do życia k ilk u now ych m in iste rstw — A prow izacji i H an d lu , P rz e m y słu oraz P o czt i T elegrafów . D ochody n a to m ia st m iały w zrosnąć w p o ró w n an iu z p oprzed n im m iesiącem ty lk o bardzo nieznacznie. B a r­ dziej do kładne in fo rm acje n a tein te m a t zaw iera tab e la n r 5 n a s. 83.

W d y sk u sji n a d p ro je k te m pro w izo riu m rozgorzała na posiedzeniu R ady M in istró w o stra d y sk u sja. N a jo strz ej zaatak o w ał p ro w izorium B. B ieru t, k tó ry tw ierd ził, że: „jeśli tak ie tem po będzie w zrastało z m ie­ siąca na m iesiąc, to tru d n o u trz y m ać jak ąk o lw iek bądź gospodarkę b u ­ d żetow ą” . D eficy t w skali rocznej w yniesie około 2 m iliard ó w zł, a to ju ż je s t p o lity k a in fla cy jn a . Skoro p rzy ję to p ro g ra m rów now agi budże­ to w ej, to n ie m ożna obecnie pozw olić na ta k ą p o lity k ę ” . P o w ierzch ow ny r z u t oka n a p relim in arz w skazuje, że zaprzecza on n a jb a rd z ie j elem en ­ ta rn y m zasadom go sp o d aro w an ia” 35. N a styczniow ym posiedzeniu R ady M in istrów sfo rm u ło w an a została jasno teza, że deficy t budżeto w y nie zostanie ta k długo zlikw idow any, ja k długo s tr u k tu ra b u d ż e tu nie zo­ stan ie w sposób ra d y k a ln y i całko w ity zm ieniona. S tru k tu r a sp rzed 1939 r. nie u w zg lęd n iała bow iem zm ian w gospodarce, jak ie zaszły w Polsce. P ró b a o p ieran ia dochodów p a ń stw a głów nie n a p o d atk ach b ezpośrednich i p o śred n ich nie m ogła zapew nić b e z d efic y to w o śc i56. W te j sy tu a c ji E. O sóbka-M oraw ski n a VI sesji K ra jo w e j R ady N arodo­ w ej stw ierdził, że „je d n y m z podstaw ow ych elem entó w naszego budżetu.

52 AAN, prot. Rady M inistrów, t. II, k. 2—5.

53 Tamże, Propozycje K. D ąbrow skiego zostały uchw alone przez Radę M ini­ strów i opublikow ane jako „Uchwała Rady M inistrów z dn. 14 stycznia 1945 r. o stosow aniu w p olityce budżetowej jak najdalej posuniętej oszczędności”. T ekst uchw ały por. Prelim in arz budżetowy..., s. XXXI.

54 P óźniej obniżono go do 179,9 min. Por. w yżej tabl. 4. 55 AAN, prot. Rady M inistrów, t. II, k. 4.

G O S P O D A R K A B U D Ż E T Ó W A P O L S K I L U D O W E J ₈₃

T ab ela 5 Porównanie rzeczywistych wydatków za grudzień 1944 r. z żądaniami zgłoszonymi przez mini­ sterstwa oraz z projektem prowizorium budżetowego na styczeń 1945 r. uchwalonym przez Radę

Ministrów (w tys. zł) Część budżetu Wykonanie budżetu za grudzień 1944 Żądania kredy­ tów zgłoszone na styczeń 1944 , przez Minister­ stwa Projekt prowizo­ rium opracowany przez Minister­ stwo Skarbu i uchwalony przez Radę Ministrów Prezydium KRN 192 506 476 Rada Ministrów 11430 37 015 21 838 Ministerstwa: Spraw Zagranicznych 767 1 016 1 016 Obrony Narodowej 95 000 140 000 140 000 Administracji Publicznej 21 280 44 342 34 237 Sprawiedliwości 1 235 1 720 1 695 Bezpieczeństwa Publicznego 17 670 ■23 640 21 770 Skarbu 5 741 6 956 6 921 Komunikacji 6176 7 334 4 863

Rolnictwa i Reform Rolnych 11 464 26 954 24 797

Odszkodowań 5 — —

Pracy i Opieki Społecznej 17 147 23 441 21 203

Oświaty 16 965 21 142 19 534 Kultury i Sztuki 1 953 3 548 2 337 Informacji 3 031 2 600 2 255 Aprowizacji i Handlu — 13 627 13 417 Przemysłu — 8 850 7 950 Poczt i Telegrafów — 1 194 964 Emerytury i Zaopatrzenia 1075 1075 1075 Renty inwalidzkie 30 30 30 Przedsiębiorstwa 38 125 69 088 53 428 Wydatki razem 249 290 434 080 379 806 Dochody 195 164 199 906 199 906 Deficyt 54126 234 174 179 900

Ź r ó d ło : P re lim in a rz b u d że to w y p a ń s tw a n a sty czeń 1945 r . A A N , P K W N t . V III/2 2 , k . 61.

m usi być dochód z p rzed sięb io rstw p a ń stw o w y c h ” 57 Podobnie n a posie­ d zen iu R ady M in istró w W ł. G om ułka zw rócił uw agę n a konieczność zw iększenia dochodów p ły n ąc y c h z p rzed sięb io rstw 58. J u ż w ięc w stycz­

57 Exposé p r e z e s a R a d y M in is t r ó w R z ą d u T y m c z a s o w e g o E . O s ó b k i-M o r a w ­ s k ie g o w y g ło s z o n e n a p o s ie d z e n iu K R N w d n . 2 s t y c z n ia 1945. S praw ozdan ia s t e ­ nograficzne z posiedzeń K R N w dn. 31 grudnia 1944 oraz 2 i 3 sty czn ia 1945, W a r ­ s z a w a 1946, s z p . 84. 58 W ł. G o m u łk a w y s t ą p i ł te ż p r z e c iw n a z b y t k o n s u m p c y j n e m u c h a r a k t e r o w i w y d a t k ó w b u d ż e tu . U w a ż a ł, ż e z a d a n ie m M in is t e r s t w a S k a r b u j e s t z m ia n a t e g o s t a n u r z e c z y . „ M o żn a to u c z y n ić p r z e z w y s z u k a n ie n o w y c h ź r ó d e ł d o c h o d u , o r a z p o d n ie s ie n ie w y d a j n o ś c i p r o d u k c ji. R ó w n ie ż m o ż liw o ś c i o d s t r o n y z a s t o s o w a n ia n o w y c h p o d a t k ó w s ą b a r d z o d u ż e ”. A A N , p r o t. R a d y M in ., t! I I , k . 5.