Streszczenie
Salmonelozy odzwierz´ce sà to zachorowania wywo∏a- ne przez pa∏eczki Salmonella, z wy∏àczeniem Salmonella Typhi oraz Salmonella ParaTyphi ABC. W artykule przedstawiono sytuacj´ epidemiologicznà i epizootiolo- gicznà salmoneloz w Polsce i w Europie. Rezerwuarem pa∏eczek Salmonella sà zwierz´ta domowe i dzikie, ptac- two domowe i dzikie, gryzonie, nawóz, gleba oraz ludzie chorzy lub nosiciele. G∏ównym, pierwotnym rezerwuarem odzwierz´cych pa∏eczek Salmonella w Polsce i na Êwiecie jest drób. Dominujàcym ostatnio serotypem epidemicz- nym jest Salmonella Enteritidis. W Polsce na przestrzeni ostatniego dziesi´ciolecia notuje si´ spadek liczby zacho- rowaƒ na salmonelozy. Mimo to sytuacja epidemiologicz- na salmoneloz nie jest zadawalajàca i wymaga dalszego monitorowania.
S∏owa kluczowe: salmonelozy, Êrodowisko, sytuacja epidemiologiczna, sytuacja epizootiologiczna
Abstract
Salmonellosis are zoonotic illnesses caused by Salmo- nella, with the exception of Salmonella Typhi and Salmo- nella Paratyphi ABC. The article presents epidemiological and epizootiological situation of salmonellosis in Poland and Europe. Salmonella reservoirs are domestic and wild animals, domestic and wild birds, rodents, fertilizer, soil, the sick or carriers. The predominant and original rese- rvoir of zoonotic Salmonella is poultry in Poland and the world. Prevailing last epidemic serotype is Salmonella En- teritidis. In Poland over the past decade the number of ca- ses of salmonellosis has dropped down. Epidemiological standing of salmonellosis is unsatisfactory and requires further monitoring.
Key words: salmonellosis, environment, epidemiologi- cal situation, epizootic situation
Salmonelozy jako wcià˝ aktualne zagro˝enie Êrodowiskowe dla ludzi i zwierzàt
Salmonellosis as still present environmental hazards to humans and animals Teresa K∏apeç, Maria Stroczyƒska-Sikorska
Instytut Medycyny Wsi im. Witolda Chodêki Zak∏ad Higieny i Parazytologii Ârodowiska
Nades∏ano: 19.05.2010
Zatwierdzono do druku: 20.09.2010
Wst´p
Chorobami odzwierz´cymi (zoonozami) przyj´to nazywaç choroby zakaêne i inwazyjne przenoszone ze zwierzàt na cz∏owieka. Aktualnie istnieje ponad 200 chorób odzwierz´cych, ale z powodu coraz bli˝- szego kontaktu cz∏owieka z przyrodà niemal ka˝de-
go roku opisywane sà „nowe” zoonozy, których re- zerwuar, przenosiciele i êród∏o infekcji znajdujà si´
w otaczajàcym nas Êrodowisku (gleba, woda, powie- trze, Êcieki, osady Êciekowe, zwierz´ta dzikie i do- mowe, produkty zwierz´ce).
Salmonelozy odzwierz´ce sà to zachorowania wywo∏ane przez pa∏eczki Salmonella, z wy∏àczeniem Salmonella Typhi oraz Salmonella ParaTyphi ABC [1].
Podejrzenie o zachorowaniu podlega obowiàzko- wi zg∏oszenia do stacji sanitarno-epidemoiologicz- nej i przeprowadzenia obowiàzkowych badaƒ bak- teriologicznych w celu potwierdzenia rozpoznania.
Post´powanie to normuje Ustawa z dnia 30 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zaka˝eƒ i chorób zakaênych u ludzi (Dz.U. Nr 234 poz.
1570).
W Êwietle Raportu Europejskiego Urz´du do spraw Bezpieczeƒstwa ˚ywnoÊci, opublikowanego w 2008 roku, salmoneloza jest drugà (po kampylo- bakteriozie) zoonozà pod wzgl´dem liczby potwier- dzonych przypadków zachorowaƒ ludzi w krajach cz∏onkowskich UE [2].
Rezerwuar bakterii
Rezerwuarem pa∏eczek Salmonella sà zwierz´ta domowe i dzikie, nawóz, gleba oraz ludzie chorzy lub nosiciele. Wa˝nym rezerwuarem zarazka sà gry- zonie, psy, koty oraz dzikie ptactwo [3]. Najcz´stszà przyczynà zaka˝enia sà serowary Salmonella Enete- ritidis i Salmonella Typhimurium. Niektóre spoÊród serotypów pa∏eczek Salmonella sà zaadaptowane do jednego ˝ywiciela, np. S. Dublin do byd∏a, S. Chole- raesuis do trzody chlewnej, S. Gallinarum i S. Pullo- rum do drobiu, co nie oznacza braku ich chorobo- twórczoÊci dla innych gatunków, w tym cz∏owieka.
Inne, g∏ównie Salmonella Enteritidis i Salmonella Typhimurium izolowane sà od ró˝nych zwierzàt oraz od cz∏owieka. W Szkocji wykazano, ˝e u byd∏a wy- st´puje Salmonella Typhimurium DT104 i stanowi ona 73,1% wszystkich izolowanych przypadków sal- monelli u zwierzàt. U ludzi wymieniona Salmonella wyst´puje g∏ównie u osób majàcych kontakt z by- d∏em. U zwierzàt cz´ste sà bezobjawowe przypadki salmonelozy i wyst´pujàce nosicielstwo tych drob- noustrojów. Niekiedy u byd∏a mo˝e wyst´powaç biegunka, ronienia i padni´cia cielàt.
Badania przeprowadzone w 1994 roku na fermie zwierzàt futerkowych (lisów) w pó∏nocno-wschod- niej Polsce wykaza∏y obecnoÊç w karmie i kale lisów bakterii S. Typhimurium, S. Enteritidis i S. Dublin [4]. Wyniki kontroli bakteriologicznej kotów prze- prowadzonej w Wielkiej Brytanii wykaza∏y, ˝e w ka- le tych zwierzàt stwierdzono S. Typhimurium typ DT104 (5). Autorzy badaƒ wskazujà na mo˝liwoÊç ska˝enia Êrodowiska, w tym tak˝e zaka˝enia ludzi pa∏eczkami Salmonella. Koty po ustàpieniu obja- wów ˝o∏àdkowo-jelitowych mogà jeszcze przez 14 dni wydalaç te drobnoustroje wraz z ka∏em do Êro- dowiska. Poza tym Salmonella pozostawaç mogà
tak˝e w w´z∏ach ch∏onnych, migda∏kach i jamie ust- nej kotów. W ostatnich latach popularne sta∏o si´
w wielu domach w Europie, w tym tak˝e w Polsce przetrzymywanie w terrariach gadów i p∏azów (g∏ównie iguan, gekonów, jaszczurek i w´˝y), które sà nosicielami pa∏eczek Salmonella [6]. Nosicielstwo Salmonella u ró˝nych gatunków p∏azów i gadów jest znane od dawna, praktycznie od 1946 roku, kiedy ukaza∏y si´ pierwsze doniesienia na temat ˝ó∏wi po- chodzàcych z Galapagos [7]. Istotnà rol´ w pojawia- niu si´ w naszym kraju nowych salmoneli, niebez- piecznych dla ludzi i zwierzàt mogà odgrywaç ˝ó∏- wie s∏odkowodne [8]. Bezobjawowe nosicielstwo pa-
∏eczek Salmonella u ˝ó∏wi sta∏o si´ przedmiotem za- interesowania w Stanach Zjednoczonych, w Niem- czech, a ostatnio równie˝ w Polsce. ˚ó∏wie sà popu- larnymi zwierz´tami hodowanymi w domach, w szko∏ach i przedszkolach, gdzie sà ma∏e dzieci.
Badania donoszà o cz´stych zaka˝eniach dzieci ró˝- norodnymi serotypami Salmonella z równoczeÊnie trudnà ich eliminacjà. Dzikie ptactwo odwiedzajàce fermy zwierzàt zaka˝onych staje si´ równie˝ rezer- wuarem zarazka. Badania prowadzone w Norwegii na lisach rudych (Vulpes vulpes) wykaza∏y, ˝e lisy zjadajàce drobne ptaki wróblowate zaka˝one Sal- monella Typhimurium, mogà byç wskaênikiem lo- kalnego ska˝enia Êrodowiska przez Salmonella Ty- phimurium [9].
èród∏em Salmonella jest ˝ywnoÊç zaka˝ona od- chodami zwierzàt, w której bakterie te nie zosta∏y zniszczone przez obróbk´ kulinarnà. Do zaka˝enia dochodzi po namno˝eniu si´ bakterii w ˝ywnoÊci.
IloÊç bakterii powodujàca zaka˝enie to oko∏o 1 mi- lion komórek bakteryjnych, ale w przypadku szcze- pów o wzmo˝onej zjadliwoÊci lub szczególnej wra˝- liwoÊci osobniczej dawkà zaka˝ajàcà mo˝e byç od 100 do 10000 komórek. Do zaka˝enia Salmonella Eneteritidis dochodzi przez spo˝ycie ska˝onego mi´sa drobiowego i jaj. Natomiast zaka˝enie Sal- monella Typhimurium spowodowane jest najcz´Êciej spo˝ywaniem mi´sa wieprzowego, wo∏owego, dro- biowego oraz produktów mlecznych [10, 11, 12, 13].
Potencjalne êród∏o szerzenia si´ salmoneloz sta- nowià gleba i woda, ze wzgl´du na d∏ugà prze˝ywal- noÊç omawianych bakterii w tych Êrodowiskach.
Gleba odgrywa wi´kszà rol´ w rozprzestrzenianiu si´ zarazków ni˝ woda, gdy˝ kontakt zwierzàt z gle- bà jest cz´stszy. Gleba i pastwiska sà stale nara˝one na zanieczyszczenia wydalinami cz∏owieka i zwie- rzàt. Powa˝nym zagro˝eniem dla gleby sà Êcieki, osady Êciekowe, gnojowica, a tak˝e nawozy produ- kowane na bazie osadów Êciekowych [14, 15]. Sà one êród∏em mi´dzy innymi bakterii Salmonella, które w warunkach terenowych w gnojowicy bydl´cej mo- gà przetrwaç do 286 dni [16], a w odchodach drobiu
do 57 dni [15]. Prze˝ywalnoÊç bakterii Salmonella w Êrodowisku zale˝y od wielu czynników: od rodza- ju serotypu, od temperatury otoczenia, wilgotnoÊci, pH, od sk∏adników od˝ywczych znajdujàcych si´
w glebie, od rodzaju gleby, a tak˝e od obecnoÊci w Êrodowisku bakteriofagów i antagonistycznych drobnoustrojów (E. coli, Pseudomonas aeruginosa, pierwotniaki czy grzyby). Strza∏kowski i wsp. wyka- zali, ˝e S. Enteritidis w glebie eksperymentalnie za- ka˝onej mo˝e prze˝ywaç – 451 dni, S. Typhimurium – 321 dni, a S. Choleraesuis – 257 dni (17). Pra˝mo i wsp. z Zak∏adu Higieny i Parazytologii Ârodowi- ska (dawniej Mikrobiologii) IMW w Lublinie wyka- zali, ˝e S. Enteritidis w piasku s∏abo-gliniastym prze˝ywa – 59 dni w okresie letnim, natomiast w glebie lessowej, w okresie jesienno-zimowym – 185 dni (18).
Istnieje równie˝ mo˝liwoÊç zaka˝enia poprzez wod´ ska˝onà odchodami zwierzàt, wykorzystywa- nà na potrzeby konsumpcyjne i bytowe.
Taksonomia i nomenklatura rodzaju Salmonella
Aktualnie opisanych jest 2449 serowarów (seroty- pów) Salmonella (19,20). Rodzaj Salmonella obej- muje dwa gatunki Salmonella enterica i Salmonella bongori. Gatunek S. bongori jest homogennà grupa bakterii, natomiast S. enterica dzieli si´ na szeÊç podgatunków:
1. S. enterica subsp. enterica 2. S. enterica subsp. salamae 3. S. enterica subsp. arizonae 4. S. enterica subsp. diarizonae 5. S. enterica subsp. houtenae 6. S. enterica subsp. indica
W praktyce klinicznej 99% izolowanych szcze- pów nale˝y do gatunku S. enterica subsp. enterica.
Klasyfikacja ta opiera si´ na analizie pokrewieƒ- stwa genomów oraz profili enzymatycznych szcze- pów Salmonella. Ró˝nicowanie salmoneli w obr´- bie gatunków i podgatunków polega na identyfika- cji antygenów somatycznych (O), antygenów rz´- skowych (H) oraz antygenu otoczkowego (Vi).
Struktura antygenowa znanych obecnie serowarów zawarta jest w schemacie Kauffmanna – White’a.
W Polsce nowa systematyka i nazewnictwo bakte- rii z rodzaju Salmonella przedstawione zosta∏y w meldunku 6/B/93 Krajowego OÊrodka Salmo- nella, Instytutu Medycyny Morskiej i Tropikalnej w Gdyni.
Salmonelozy u ludzi
Postacie kliniczne salmonelozy to najcz´Êciej schorzenia jelitowe, ostre zatrucia pokarmowe lub
nie˝yt ˝o∏àdkowo-jelitowy. Choroba u ludzi cechuje si´ goràczkà, bólem brzucha, nudnoÊciami, czasem wymiotami. Objawy te sà zwykle ∏agodne i cz´sto ust´pujà po kilku dniach. W niektórych przypad- kach mo˝e dojÊç do odwodnienia organizmu, a u niemowlàt, ma∏ych dzieci, osób starszych lub z obni˝onà odpornoÊcià mogà wystàpiç zaka˝enia uk∏adowe o ci´˝kim przebiegu [1].
Znacznie rzadziej wyst´pujà postacie pozajelito- we: posocznica oraz salmonelozy narzàdowe (zapa- lenie opon mózgowo-rdzeniowych, zapalenie sta- wów, ropnie). Wyst´pujà równie˝ zaka˝enia bezob- jawowe, po∏àczone z wydalaniem zarazka z ka∏em, co wykrywane jest (wed∏ug badaƒ WSSE) u 0,7%
zdrowych ludzi badanych dla celów sanitarnych i 2,3% dzieci przyjmowanych do szpitali i sanato- riów oraz u 5,2% ludzi b´dàcych w stycznoÊci z cho- rymi [21].
Szczególnym przypadkiem salmoneloz sà zaka-
˝enia szpitalne. Wykrywa si´ w nich te serotypy Sal- monella, w których wyst´pujà szczepy oporne na le- ki przeciwbakteryjne, mi´dzy innymi Salmonella Enteritidis i Salmonella Infantis.
Liczba zachorowaƒ na salmonelozy w Polsce, no- towana corocznie od 2000 roku na podstawie Mel- dunków NIZP-PZH/GIS, ulega powolnemu zmniej- szaniu (tabela I). W 2009 roku zarejestrowano ogó-
∏em 8964 zachorowania na salmonelozy (zapadal- noÊç 23,49 na 100.000), tj. ponad 600 przypadków mniej ni˝ w poprzednim roku, i a˝ ponad 13.000 mniej ni˝ w 2000 roku. W 2009 r. zarejestrowano 117 zachorowaƒ na salmonelozy pozajelitowe (za- padalnoÊç 0,31 na 100.000). Jest to o 74 mniej ni˝
w 2005 r., w którym liczba przypadków by∏a naj- wy˝sza (191). By∏a to najwy˝sza liczba zachorowaƒ na salmonelozy pozajelitowe od 1994 roku, w któ- rym wprowadzono obowiàzek zg∏aszania tych za- chorowaƒ. Mimo to sytuacja epidemiologiczna sal- moneloz nie jest zadawalajàca i wymaga dalszego monitorowania.
Coroczne oceny sytuacji analizowane sà równie˝
w krajach unijnych i na Êwiecie. Na podstawie da- nych dost´pnych w 2008 roku z 27 krajów UE oraz Szwajcarii, Islandii, Lichtensteinu i Norwegii wyni- ka, ˝e liczba przypadków salmonelozy u ludzi wy- nosi ∏àcznie 137 386, w tym 133 258 w krajach UE.
Wspó∏czynnik zapadalnoÊci wynosi∏ 26,4/100.000 [2]. Najwi´cej zachorowaƒ stwierdzono w Niem- czech (42 909 przypadków), Wielkiej Brytanii (11.511), w Czechach (10.707), natomiast najmniej na Malcie (161). Podobnie jak w Polsce zaobserwo- wano sezonowoÊç zachorowaƒ, tj. w okresie od czerwca do paêdziernika, zw∏aszcza serowaru S.
Enteritidis. Zaobserwowano tak˝e dalszy spadek liczby zachorowaƒ w stosunku do lat wczeÊniej- szych.
Jak wynika z danych Zak∏adu Bakteriologii NIZP-PZH (tabela II) w Polsce, w 2007 roku wÊród przyczyn zaka˝enia pa∏eczkami Salmonella domi- nujàce by∏y serowary (serotypy):
1. Salmonella Enteritidis (D) – 77,60%
2. Salmonella Typhimurium (B) – 8,53%
3. Salmonella Virchow (C1) – 3,45%
4. Salmonella Infantis (C1) – 2,87%
5. Salmonella Hadar (C2) – 2,19%
Dwa pierwsze serotypy odpowiedzialne sà za 86,13% zaka˝eƒ u ludzi, Salmonella Virchow (C1), Salmonella Infantis (C1), Salmonella Hadar (C2) – Tabela I. Salmonelozy w Polsce w latach 2000–2009. Zachorowania* (zapadalnoÊç na 100 000 mieszkaƒców) Table I. Salmonellosis in Poland in 2000 – 2009. Number of cases* (morbidity rate per 100 000 population)
Zatrucia pokarmowe Salmonelozy pozajelitowe Razem
Rok liczba
zapadalnoÊç liczba
zapadalnoÊç zachorowaƒ
zapadalnoÊç
zachorowaƒ zachorowaƒ liczba
2000 22 712 58,80 87 0,23 22 799 59,0
2001 19 788 51,20 93 0,24 19 881 51,5
2002 20 575 53,80 113 0,30 20 688 54,1
2003 15 496 43,20 121 0,32 16 617 43,5
2004 15 818 41,40 140 0,37 15 958 41,8
2005 15 815 41,40 191 0,50 16 006 41,9
2006 13 210 34,60 152 0,40 13 362 35,0
2007 11 568 30,30 136 0,36 11 704 30,7
2008 9 478 24,87 130 0,34 9 608 25,21
2009 8 847 23,19 117 0,31 8 964 23,49
*) dane dotyczàce zachorowaƒ – wg biuletynów rocznych PIZP-PZH/GIS „Choroby zakaêne i zatrucia w Polsce”
Tabela II. Serotypy pa∏eczek Salmonella najcz´Êciej wykrywane w Polsce * Table II. Salmonella serotypes generally detect in Poland.
W latach 1967–1978 W 2005 roku W 2006 roku W 2007 roku
Serotyp i grupa % Serotyp i grupa % Serotyp i grupa % Serotyp i grupa % S. Typhimurium B 29,9 S. Enteritidis D 80,0 S. Enteritidis D 77,6 S. Enteritidis D 77,6 S. Enteritidis D 24,1 S. Typhimurium B 6,06 S. Typhimurium B 6,73 S. Typhimurium B 8,53 S. Anatum E1 12,0 S. Infantis C1 8,63 S. Hadar C2 3,90 S. Virchow C1 3,45 S. Agona B 8,9 S. Hadar C2 3,44 S. Infantis C1 2,83 S. Infantis C1 2,87 S. Bovismorbif. C2 4,4 S. Virchow C1 2,21 S. Virchow C1 2,48 S. Hadar C2 2,19 S. Derby B 3,9 S. Newport C2 0,40 S. Newport C2 0,81 S. Newport C2 0,64 S. Branderburg B 3,0 S. Indiana B 0,38 S. Mbandaka C1 0,53 S. Mbandaka 0,50 S. Heidelberg B 1,8 S. Agona B 0,35 S. Indiana B 0,35 S. Agona B 0,38 S. Newport C2 1,3 S. Mbandaka C1 0,31 S. Agona B 0,28 S. Saintpaul B 0,34 S. Kottbus C2 1,3 S. Kottbus C2 0,29 S. Thompson C1 0,24 S. Indiana B 0,21 S. Panama D1 1,0 S. Saintpaul B 0,24 S. Derby B 0,22 S. Derby B 0,18 S. Stanleyville B 0,9 S. Thompson C1 0,22 S. Saintpaul B 0,18 S. Anatum E1 0,16 S. Newington E2 0,9 S. Derby B 0,22 S. Blockley C2 0,15 S. Bredeney B 0,09 S. Give E1 0,8 S. Albany C2 0,15 S. Anatum E1 0,14 S. Chester B 0,08 S. Oranienburg C1 0,6 S. Chester C1 0,13 S. Chester C1 0,13 S. Livingst. C1 0,8
*) dane Zak∏adu Bakteriologii NIZP-PZH
sà przyczynà 8,51% zaka˝eƒ. Pozosta∏e sà coraz bardziej zanikajàce oraz mniej liczne, reprezentujà one poni˝ej 1% drobnoustrojów oznaczonych sero- logicznie.
Salmonelozy u zwierzàt
G∏ównym, pierwotnym rezerwuarem odzwierz´- cych pa∏eczek Salmonella w Polsce i na Êwiecie jest jednak drób [10, 24, 25]. Zaka˝one ptaki mogà byç potencjalnà przyczynà wzrostu zachorowaƒ na sal- monelozy u ludzi. Dotyczy to zarówno drobiu jak i ptaków ozdobnych [22]. Rzadziej zwraca si´ uwa- g´ na rol´ ptaków wolno ˝yjàcych, ale bytujàcych w bezpoÊrednim otoczeniu cz∏owieka (go∏´bie, wró- ble). „Nosicielstwo pa∏eczek Salmonella, a szczegól- nie S. Typhimurium stwierdza si´ u go∏´bi stosunko- wo cz´sto, przy czym go∏´bie miejskie sà dwukrotnie cz´Êciej nosicielami tego drobnoustroju ni˝ go∏´bie hodowlane” [cyt. wg 23]. W wielu krajach, w tym tak˝e w Polsce podj´to akcje zwalczania salmonelo- zy wÊród drobiu. Unia Europejska majàc na uwadze ten problem zobligowa∏a producentów drobiu do ustanowienia i wprowadzenia w ka˝dym kraju Pro- gramów Zwalczania Niektórych Serotypów Salmo- nella w Stadach Hodowlanych Gatunku Kura (Gal- lus Gallus) [2].
W Polsce Rozporzàdzeniem Rady Ministrów (Dz. U. Nr 69 poz. 625 z dnia 06. 04. 2007) wprowa- dzony zosta∏ Krajowy Program Zwalczania Niektó- rych Serotypów Salmonella w Stadach Hodowla- nych Gatunku Kura (Gallus Gallus) i wdro˝ony w 2008 roku.
Z Programu wynika, ˝e serotypem absolutnie do- minujàcym jest Salmonella Enteritidis (od 70 do po- nad 90% przypadków). „Salmonella Enteritidis, w odró˝nieniu od innych serotypów posiada zdol- noÊç zaka˝ania jajników, co powoduje przedostawa- nie si´ bakterii do jaj. Inne serotypy pozostajà zwy- kle w kale i zanieczyszczajà powierzchnie skorupek jaj. S. Enteritidis w zaka˝onych stadach hodowla- nych, za poÊrednictwem jaj, zaka˝a piskl´ta, a te w stadach nieÊnych – jaja i produkty jajeczne. Za- tem obserwowane jest pionowe i poziome: bezpo- Êrednie (z osobnika na osobnika) i poÊrednie (ze Êrodowiska) szerzenie si´ zaka˝eƒ pa∏eczkami Sal- monella w stadach drobiu”. Stada drobiu najcz´Êciej nie wykazujà objawów choroby, ale sà jej nosiciela- mi. Oprócz kur w Polsce i w UE monitorowane sà równie˝ stada kaczek, indyków i g´si. Badaniom podlegajà równie˝ mieszanki paszowe dla zwierzàt oraz produkty mleczarskie, g∏ównie sery wytworzo- ne z mleka surowego jak i poddanego obróbce ter- micznej. W odniesieniu do serów, ∏àcznie przebada- no 16978 prób z 14 krajów UE (brak jest danych z Polski). Stwierdzono poni˝ej 0,1% wyników do-
datnich. By∏y to tylko sery wyprodukowane w S∏o- wacji z surowego lub poddanego obróbce termicz- nej mleka krowiego lub owczego [2].
W 15 krajach Unii Europejskiej badano warzywa i owoce na obecnoÊç pa∏eczek Salmonella (∏àcznie 13.215 próbek). Odsetek wyników dodatnich by∏
bardzo niski, Êrednio 0,7% [2]. W 2004 roku K∏apeç i wsp. przebadali gleb´ i warzywa pod kàtem ska˝e- nia bakteriami Salmonella [26]. Próby pobierano spod upraw pod os∏onami foliowymi
w gospodarstwach na Lubelszczyênie. W glebie i w warzywach badanych gospodarstw nie stwier- dzono bakterii Salmonella.
Diagnostyka salmoneloz
Dominujàcym ostatnio w Polsce i w Europie se- rotypem epidemicznym jest Salmonella Enteritidis.
Jednak ka˝dego roku pojawiajà si´ nowe serotypy, które nale˝y zidentyfikowaç. Do bardziej efektyw- nego wykrywania rzadziej wyst´pujàcych seroty- pów przyczyniajà si´ nowe metody i techniki ba- dawcze [27, 28, 29, 30]. Wed∏ug obowiàzujàcych przepisów prawnych, metodà rozpoznawania zaka-
˝eƒ na tle Salmonella jest badanie bakteriologiczne.
Obejmuje ono cztery g∏ówne etapy: przednamna˝a- nie, namna˝anie selektywne, izolacj´ na po˝ywkach wybiórczo-ró˝nicujàcych i identyfikacj´ na podsta- wie testów biochemicznych i serologicznych.
Du˝à pomocà we wst´pnej identyfikacji jest ze- staw API, który umo˝liwia identyfikacj´ 31 gatun- ków bakterii nale˝àcych do rodziny Enterobacteria- ceae [27]. Niewàtpliwà zaletà tego zestawu jest za- pewnienie daleko idàcej standaryzacji, mo˝liwoÊç szybkiego uzyskania wyników, a tak˝e wyelimino- wanie wielu pracoch∏onnych czynnoÊci przygoto- wawczych i koƒcowych.
W celu skrócenia czasu badania i obni˝enia jego kosztów, szczególnie w masowych badaniach prze- glàdowych w kierunku nosicielstwa pa∏eczek Sal- monella wykorzystuje si´ testy lateksowe. Dla po- trzeb Stacji Sanitarno-Epidemiologicznych opraco- wany zosta∏ test lateksowy Lateks Salmonella (LS) jako szybki test przeglàdowy s∏u˝àcy do wykrywa- nia i oznaczania grupowych antygenów bakterii Salmonella w mieszanych hodowlach bakteryjnych w pod∏o˝u SF, jak równie˝ w czystych hodowlach na pod∏o˝u sta∏ym [28]. Test ten charakteryzuje si´
zadawalajàcà swoistoÊcià, wysokà czu∏oÊcià i ∏atwo- Êcià wykonania.
Stosowana obecnie diagnostyka bakterii Salmo- nella, zw∏aszcza w ocenie sanitarno-weterynaryjnej surowców i produktów spo˝ywczych pochodzenia zwierz´cego, pasz i materia∏u biologicznego oparta na hodowli bakterii i uzupe∏niana badaniami bio- chemicznymi i serologicznymi jest nadal czaso-
ch∏onna i nie zawsze koƒczy si´ miarodajnym wyni- kiem. Stàd w ostatnich latach roÊnie zainteresowa- nie szybszymi technikami diagnostycznymi. Nale˝à do nich: test immunofluorescencyjny, immunodyfu- zja w ˝elu agarowym, metoda hybrydyzacji DNA, technika PCR. Immunoenzymatyczna technika ELISA znalaz∏a szerokie zastosowanie w identyfi- kacji nosicieli pa∏eczek Salmonella w stadach dro- biu. Pozwala ona na wykrywanie obecnoÊci prze- ciwcia∏ zarówno dla urz´sionych pa∏eczek Salmo- nella (S. Enteritidis, S. Typhimurium) jak i nieurz´- sionych (S. Gallinarum i S. Pullorum). Technika PCR zastosowana w diagnostyce salmoneloz po- zwala na szybkie zidentyfikowanie pa∏eczek Salmo- nella, mo˝e byç równie˝ u˝yta jako metoda uzupe∏- niajàca w laboratoryjnym rozpoznawaniu zaka˝eƒ wywo∏anych przez te bakterie.
Wykaz piÊmiennictwa
1.Gonera E.: W: Magdzik W., Naruszewicz-Lesiuk D., Zieliƒski A. (red.): Choroby zakaêne i paso˝ytnicze – epidemiologia i profilaktyka. Wydanie VI Wydawnictwo Alfa Medica Press 2007; 273-278.
2.Osek J., Wieczorek K.: Choroby odzwierz´ce i ich czynniki etiologiczne w Raporcie Europejskiego Urz´du do spraw Bez- pieczeƒstwa ˚ywnoÊci za 2008 r. ˚ycie Wet 2010; 85(4): 315- 324.
3.Gliƒski Z., Kostro K.: Zwierz´ta nieudomowione êród∏em chorób odzwierz´cych-zoonotyczne bakterie. ˚ycie Wet 2009;
84(9): 718-722.
4.S∏awoƒ J., Saba L., Bis-Wencel H., Wencel C.: Pa∏eczki Sal- monella w Êrodowisku ferm mi´so˝ernych zwierzàt futerko- wych. Medycyna Wet 1994; 50(11): 545-548.
5.Anonim. Koty siewcami salmoneli. Medycyna Wet 1997;
53(1): 60.
6.Bertrand S., Rimhanen-Finne R., Weill F. X., Rabach W., Thornton L., Perevescikovs J., van Pelt W., Heck M.: Salmo- nella infections associated with reptiles: the current situation in Europe. Eurosurveillance 2008; 13: 264-269.
7.P´conek J.: Charakterystyka pa∏eczek Salmonella wyst´pujà- cych u ˝ó∏wi w Polsce i wytwarzanej przez nie enterotoksyny.
I. Charakterystyka szczepów Salmonella wyizolowanych od
˝ó∏wi. Przegl Epidemiol 1984; 38: 273-280.
8.P´conek J., Szczawiƒski J., Szczawiƒska M.: ˚ó∏wie a salmo- nelozy u ludzi.. ˚ycie Wet 2009; 84(9): 733-734.
9.Handeland K., Nesce L. L., Lillchaug A., Vikoren T., Djon- neB., Bergsjo B.: Natura and experimental Salmonella Typhi- murium infections in foxes (Vulpes vulpes). Vet Microbiol 2008; 132: 129-134.
10. B∏aszczak B., Binek M.: Nosicielstwo w stadzie oraz obec- noÊç Salmonella Enteritidis w jajach i zarodkach kurzych.
Medycyna Wet 1999; 55(1): 39-41.
11. Humphrey T. J.: Salmonella enteritidis w jajach kurzych. Me- dycyna Wet 1995; 51(9): 505-507.
12. Radkowski M.: Prze˝ywalnoÊç pa∏eczek Salmonella w jajach.
Medycyna Wet 1995; 51(9): 507-509.
13. Szkucik K.: Wyst´powanie pa∏eczek Salmonella w toku pro- dukcji kie∏bas oraz ocena metodyki ich izolacji. Medycyna Wet 1993; 49(2): 86-88.
14. K∏apeç T.: Salmonella bacteria as an indicator of sanitary evaluation of sewage sludge used for fertilizer production. Pol J Environ Stud. 2004; Vol. 13: 126-128.
15. Strauch D.: Prze˝ywalnoÊç drobnoustrojów chorobotwór- czych i paso˝ytów w wydalinach, nawozie i szlamie Êcieko- wym. Cz. I. Medycyna Wet 1993; 49(2): 59-65.
16. Kluczek J.: Gnojowica groêna dla Êrodowiska. Aura 1987; 2:
11-14.
17. Strza∏kowski L., Kopczewski A.: Prze˝ywalnoÊç w ziemi i w wodzie pa∏eczek rodzaju Salmonella izolowanych od li- sów. Medycyna Wet 1991; 47(9): 397-399.
18. Stroczyƒska-Sikorska M., Pra˝mo Z., K∏apeç T.: Prze˝ywal- noÊç Salmonella sp. i E. coli w ró˝nych rodzajach gleb, a wzgl´dy sanitarno-epidemiologiczne. Materia∏y Konferencji Naukowej z Geografii Medycznej „Zdrowie a Ârodowisko”, UMCS, Lublin 14-15. 09. 1993, 224-231.
19. Hoszowski A., Wasyl D.: Taksonomia i nomenklatura rodza- ju Salmonella. Medycyna Wet 2000; 56(2): 75-78.
20. Hoszowski A., Wasyl D., G∏oÊnicka R., Truszczyƒski M.: Ty- py bakteriofagowe szczepów Salmonella enteritidis pocho- dzenia zwierz´cego. Medycyna Wet 1998; 54(10): 676-678.
21. Stypu∏kowska-Misiurewicz H.: Aktualne problemy epidemio- logiczne shigelloz i salmonelloz. Mikrobiol Med 1996; 2(7):
37-43.
22. Rzedzicki J., Pawelec M.: Ptaki jako potencjalne êród∏o zaka-
˝enia ludzi salmonelami. Medycyna Wet 1998; 54(1): 19-21.
23. Piasecki T.: Ocena stanu zdrowotnego go∏´bi miejskich w aspekcie zagro˝enia zdrowia ludzi. Medycyna Wet 2006;
62(5): 531-535.
24. Rzedzicki J., Ko∏odziejczyk A., Tokarzewski S., BoÊ M.: Nie- które aspekty epidemiologiczne salmonelozy ptaków. Medy- cyna Wet 2000; 56(2): 79-84.
25. Rzedzicki J., Pilaszek J., Tokarzewski S., Szulowski K., Iwa- niak W.: Przeciwcia∏a dla Salmonella Enteritidis w surowicy,
˝ó∏tku i tkance mi´Êniowej ptaków wykrywane metodà ELI- SA. Medycyna Wet 2000; 56(4): 235-239.
26. K∏apeç T., Stroczyƒska-Sikorska M.: Ocena biologicznego ska˝enia gleb i warzyw spod upraw pod os∏onami foliowymi w gospodarstwach na terenie woj. lubelskiego. Medycyna Ârodowiskowa 2005; 8(2): 147-154.
27. Dzier˝anowska D., Borowski J.: Zastosowanie zestawu API do identyfikacji pa∏eczek Gram-ujemnych z rodziny Entero- bacteriaceae. Pol Tyg Lek 1975; XXX,18: 745-747.
28. Filczak K.: Ocena przydatnoÊci odczynu lateksowego do szybkiego wykrywania antygenów pa∏eczek Salmonella w próbkach materia∏u klinicznego w trakcie rutynowych ba- daƒ diagnostycznych. Problemy Lek 1992; XXX, 3-4: 189- 194.
29. Salwa A., Przewoski W., Strza∏kowski L., Burkiewicz A.:
Identyfikacja drobnoustrojów z rodzaju Salmonella w opar- ciu o technik´ PCR. Medycyna Wet 2001; 57(5): 349-352.
30. Szych J., Jagielski M., CieÊlik A.: Porównawcza ocena zesta- wów lateksowych Wellcolex Salmonella i Lateks Salmonella s∏u˝àcych do wykrywania i identyfikacji somatycznych anty- genów pa∏eczek z rodzaju Salmonella. Med Dosw Mikrob 1994; 46: 259-276.
Adres do korespondencji:
Dr n. wet. Teresa K∏apeç
Instytut Medycyny Wsi im. Witolda Chodêki Zak∏ad Higieny i Parazytologii Ârodowiska 20-090 Lublin, ul. Jaczewskiego 2 tel. 81 718 44 00, fax 81 747 86 46
