Wiadomości Zootechniczne, R. LV (2017), 1: 48–54
Holenderskie bydło Lakenvelder – charakterystyka rasy
Dorota Szablicka, Marcin Różewicz
Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach, Instytut Bioinżynierii i Hodowli Zwierząt, ul. Prusa 14, 08-110 Siedlce
a przestrzeni lat, podczas długiego procesu udomowienia różnych gatunków zwierząt powstało wiele ras. W procesie domestykacji i wytwarzania ras znaczący wpływ wywarł czło- wiek, ale także warunki środowiskowe. Osobniki najbardziej przystosowane do lokalnych warun- ków panujących na danym terenie miały szansę przeżycia oraz rozmnażania i wydawania potom- stwa. W ten sposób utrzymywała się korzystna pula genów w danej rasie, m.in. geny odpowie- dzialne za odporność na choroby i inne ważne cechy. Proces ten został określony jako dobór naturalny. Człowiek natomiast dokonywał selek- cji pod względem przydatnych dla niego cech, a także samego kojarzenia ze sobą poszczegól- nych osobników, tak aby uzyskać pożądany efekt.
Priorytety selekcji bydła znacznie zmie- niały się w ciągu wielowiekowej historii hodow- li tego gatunku w zależności od kierunku jego wykorzystania. Współcześnie stosuje się najno- wocześniejsze modele oceny cech ilościowych oraz powszechnie wprowadza się inseminację, co ma szczególne znaczenie w hodowli bydła mlecznego. Dawniej bydło użytkowane było jucznie, a także jako dostarczyciel mięsa oraz mleka. Dwa ostatnie wymienione kierunki są aktualne do dziś, natomiast wykorzystanie jucz- ne, oprócz wykorzystania wołów w uprawie ryżu w Azji, nie ma większego znaczenia.
Znaczny wpływ na wzbogacenie puli genetycznej zwierząt oraz powstawanie nowych ras miały migracja oraz kolonizacja nowych lą- dów i terytoriów (Himstra i in., 2010). Prze- mieszczająca się ludność zabierała ze sobą swoje zwierzęta na nowe tereny, a z tej ograniczonej puli genetycznej wyodrębniały się kolejne rasy.
Dzisiejsze użytkowanie i hodowla charakteryzu- ją się bardziej jednostronnym typem użytkowa- nia, np. bydła mięsnego lub mlecznego.
W wyniku selekcji genetycznej oraz po- wszechnego stosowania inseminacji obserwuje się zmniejszającą się różnorodność genetyczną bydła, zarówno w obrębie ras (w wyniku wzra- stającego stopnia inbredu), jak również spadku liczebności osobników bardzo rzadkich obecnie lokalnych ras. Polska również, tak jak inne kraje, doświadcza tego zjawiska, dlatego też realizo- wany jest Program ochrony zasobów genetycz- nych zwierząt, do którego zaliczono również rodzime rasy bydła: polska czerwona, polska czarno-biała, polska czerwono-biała oraz biało- grzbieta. Spadek liczebności osobników lokal- nych ras stanowi istotny problem w skali całego świata.
Przykładem jest również rasa Lakenvel- der, pochodząca z Holandii. Bydło to zostało zaliczone do ras zagrożonych wyginięciem. Na świecie jego liczebność wynosi około 3 tys.
osobników, jednak do niedawna było to jedynie około 1 tys. szt. Jest ono użytkowane w obydwu kierunkach – mlecznym i mięsnym. Stowarzy- szenie hodowców w Holandii oraz Stanach Zjednoczonych zajmuje się rozpowszechnianiem wiedzy na temat tej rasy oraz produktów od niej uzyskiwanych. Pełni ono swoją rolę poprzez zrzeszanie hodowców, co ma kluczowe znacze- nie dla zachowania różnorodności genetycznej bydła i omawianej rasy.
Celem pracy jest zaprezentowanie ho- lenderskiej rasy bydła Lakenvelder z uwzględ- nieniem jej historii, charakterystyki wyglądu i cech budowy oraz możliwego wykorzystania.
N
Historia rasy
Lokalne rasy bydła są jednym z elemen- tów kultury regionów oraz ich tradycji. Wiele regionalnych i tradycyjnych produktów spożyw- czych, które obecnie znów stają się bardzo popu- larne, powstaje na bazie surowców pozyskiwa- nych od dawnych ras zwierząt gospodarskich.
Jest to jeden z ważniejszych elementów kreowa-
nia ich marki i promocji poza regionalnym po- chodzeniem i lokalnym wyrobem metodami tra- dycyjnymi. Stąd, ważna jest sama historia proce- su powstawania ras, która ma również znaczenie kulturowe dla danego regionu i jest swoistym rodzajem dziedzictwa danego narodu. Dawniej bowiem posiadane zwierzęta i pozyskiwane od nich produkty były podstawą bytu człowieka.
Fot. 1. Krowa rasy Lakenvelder odmiany czarno-białej Fig. 1. Lakenvelder cow of black-and-white variety
(pinterest.com/cadyern/dutch-belted-dairy-cows)
Pierwsze adnotacje na temat bydła rasy Lakenvelder spotyka się w literaturze z początku XVIII w. W źródłach tych znajduje się wzmian- ki o fakcie, że krowy tej rasy były utrzymywane tylko i wyłącznie przez ludzi o wysokim statusie społecznym. Były to głównie elitarne warstwy arystokracji holenderskiej (Różewicz i Łagow- ska, 2015). Wysokiej jakości pastwiska o boga- tej bazie paszowej pozwalały w łagodnym kli- macie holenderskim na hodowlę dużych stad
mięsnych tych krów. O dużym znaczeniu tej ra- sy w kraju jej pochodzenia świadczy fakt, że przywiązani do swoich krów Holendrzy, emigru- jąc do Stanów Zjednoczonych zabierali je ze so- bą. Tam też, w 1886 r. założono księgę hodow- laną dla tej rasy bydła (Pawlak, 2013). Nieco później, bo w 1918 r. księga hodowlana tej rasy została utworzona w Holandii (Sambraus, 2000).
W tym czasie odnotowano dynamiczny rozwój rasy, zarówno w Holandii jak i w Stanach Zjed-
dzone do Stanów Zjednoczonych przez amery- kańskiego konsula w 1838 r., a kolejne w 1840 przez pana Barnuma (Różewicz, 2016). Bydło to z powodu swojego charakterystycznego wyglądu było początkowo wystawiane w cyrku. Ich umaszczenie powodowało duże zainteresowanie tą rasą, dlatego też pewna grupa farmerów roz- poczęła jej hodowlę jako bydła użytkowego.
Sukcesywnie sprowadzano kolejne osobniki do Stanów Zjednoczonych, aż do momentu, kiedy w Europie stwierdzono pryszczycę w 1906 r.
Zaprzestano wtedy importu zwierząt, bazując na już sprowadzonej populacji. Amerykanie prowa- dzili selekcję bydła Lakenvelder w kierunku użytkowania mlecznego. Krowy tej rasy zajmo- wały pierwsze miejsca w konkursach zmaślania śmietany, dlatego też rozpoczęto ich krzyżowa- nie z innymi rasami, co spowodowało spadek liczebności oryginalnych (czysto rasowych) osobników. Obecnie najwięcej osobników rasy Lakenvelder na terenie USA występuje w stanie Kalifornia. W prowadzonych badaniach gene- tycznych dowiedziono, że większy odsetek ge- nów pierwotnych tej rasy posiadają krowy w Stanach Zjednoczonych niż w Holandii, skąd ona wywodzi się, co jest pewnym paradoksem.
W latach 1950–1976 odnotowano znaczny wzrost krzyżowania bydła tej rasy z innymi ra- sami (Pellikaan, 2011). Kiedy jednak rozpoczęto działania mające na celu ochronę rasy Lakenvel- der jako dziedzictwa narodowego oraz cennego zasobu puli genetycznej bydła, hodowcy holen- derscy zwrócili się do amerykańskiego stowa- rzyszenia hodowców o udostępnienie nasienia buhajów tej rasy. Aktualnie bydło rasy Lakenvel- der znalazło się na liście FAO ras zagrożonych wyginięciem oraz zostało objęte programem za- chowania zasobów genetycznych w ojczystym kraju jego pochodzenia – Holandii.
Charakterystyka rasy
Obecność charakterystycznych cech bu- dowy bądź umaszczenia pozwala na pewną iden- tyfikację osobnika i jego przyporządkowanie do danej rasy. Cechy te pozwalają także na odróż- nienie ras. W przypadku rasy Lakenvelder cha- rakterystyczne umaszczenie czarno-białe z ory- ginalnym rozmieszczeniem na ciele pozwala od- różnić tę rasę od innych. W jej obrębie występu- ją dwie odmiany. Najczęściej spotykana jest
odmiana czarno-biała (fot. 1), rzadziej czerwo- no-biała (fot. 2). Barwne umaszczenie, w zależ- ności od odmiany czarne lub czerwone, obejmu- je głowę, szyję oraz obszar nieco poza przednie nogi oraz zad z tylnymi nogami. Przez kłodę przechodzi natomiast biały pas okalający oby- dwa boki i brzuch zwierzęcia. Pod względem kalibru Lakenveldery są zaliczane do ras o średniej wielkości. Dorosłe buhaje osiągają wysokość w kłębie 140 cm, natomiast krowy 125–135 cm. Buhaje uzyskują masę ciała na po- ziomie około 1000 kg, a u krów oscyluje ona w granicach 550–650 kg.
Rasa ta powstała dość dawno i była użytkowana dwukierunkowo, lecz również dziś jej pożyteczne cechy mogą być w pewnym stop- niu wykorzystywane. Bardziej preferowany jest kierunek mleczny, a mięsny ze względu na małą liczebność bydła Lakenvelder jest obecnie mar- ginalny. Średnio w laktacji można uzyskać od krowy około 6–9 tys. kg mleka (Booij, 2012).
Zawiera ono 3,5–5,5% tłuszczu oraz 3,4–3,5 białka (http://www.mother earthnews.com).
Pierwsze wycielenia jałówek następują około 26–30 miesiąca życia. Mięso pozyskane od osobników tej rasy charakteryzuje się wyjątkową smakowitością a zarazem idealną kruchością, dzięki czemu jest postrzegane jako towar delika- tesowy.
Organizacja SLOW FOOD zaliczyła mięso pochodzące od rasy Lakenvelder do bar- dzo wartościowych pod względem wartości od- żywczej (http://www.slowfood.nl). Istotnym atu- tem hodowli tej rasy jest to, że bardzo dobrze wykorzystuje pasze pochodzenia gospodarskiego oraz rzadko występują u niej trudne porody krów. Niepożądane cechy w umaszczeniu to:
białe nogi oraz pas brzuszny o bardzo nierów- nych, mocno powcinanych krawędziach.
Możliwości wykorzystania rasy Lakenvelder Obecnie, ze względu na bardzo małą li- czebność bydła Lakenvelder priorytetem w ho- dowli jest ochrona rasy przed wyginięciem i od- budowa jej pogłowia, dlatego dawne kierunki i szersze jej użytkowanie jest utrudnione.
W zdecydowanej większości właśnie z wymie- nionego względu w dwóch głównych ośrodkach jej hodowli, czyli Holandii oraz Stanach Zjedno- czonych przeważa użytkowanie mleczne.
Fot. 2. Krowy Lakenvelder odmiany czerwono-białej Fig. 2. Lakenvelder cows of red-and-white variety
(pinterest.com/cadyern/dutch-belted-dairy-cows)
Dużą uwagę przywiązuje się do popula- ryzacji rasy wśród hodowców oraz planowanych kojarzeń, co ma na celu powiększenie populacji czysto rasowych osobników, utrzymanie puli genetycznej wewnątrz rasy i unikanie inbredu.
Dużą zaletą jest też to, że młode buhajki opasa się w celu pozyskiwania mięsa o dobrej jakości, jednak pochodzi ono głównie z osobników nie spełniających wymagań rasowych do dalszego rozrodu oraz posiadających wady wykluczające ich z programu dalszej hodowli. Z racji tego, że bydło Lakenvelder dobrze wykorzystuje zielonki pastwiskowe oraz pasze gospodarskie, w ojczy- stym kraju – Holandii wypasa się je całodobowo na pastwiskach (fot. 3). Ze względu na charakte- rystyczne umaszczenie oraz tradycyjne pochodze- nie zwierzęta te często są utrzymywane w gospo- darstwach agroturystycznych. Rasa Lakenvelder nie jest utrzymywana w Polsce, natomiast nasie- niem buhajów tej rasy dysponuje jedna z firm zajmująca się jego dystrybucją. Posiada ona w swojej ofercie dwa buhaje, jeden odmiany
to buhaj odmiany czarno-białej (fot. 4). W jego rodowodzie występuje wielu wartościowych przodków o dużym wkładzie w rozwój rasy, ale także wybitnych cechach produkcyjnych. Babka tego buhaja została wpisana do księgi elit.
W swoim genotypie nie posiada on genu czer- wonego umaszczenia, więc jego potomstwo jest zawsze czarno-białe. Posiada on genotyp kappa kazeiny: AB. Potomstwo tego buhaja cechują typowe dla rasy cechy, w tym brak białych nóg oraz wyraźnie zaznaczony biały pas, a także inne ważne cechy, jak: mocne, dobrze zbudowane nogi i racice. Drugim buhajem jest Jeroen repre- zentujący odmianę czerwono-białą (fot. 5). Jego matka została wpisana do księgi elit. Potomstwo tego buhaja należy do typu lekkiego i bardzo rzadko ma wady we wzorze umaszczenia.
W 2008 r. po raz pierwszy wpisano córkę tego buhaja do księgi elit. W naszym kraju nie wystę- pują czysto rasowe krowy Lakenvelder, dlatego nasienie wymienionych buhajów jest wykorzy- stywane raczej do sporadycznego krzyżowania
Fot. 3. Krowy rasy Lakenvelder na pastwisku Fig. 3. Lakenvelder cows on pasture
(shutterstock.com)
Dobre cechy użytkowe rasy mogą być przydatne w przyszłości w programach krzyżo- wania, choć brakuje danych dotyczących wydaj- ności mlecznej mieszańców. Pewną zaletą może być dystans genetyczny i przypuszczenie wystą- pienia efektu heterozji w pierwszym pokoleniu mieszańców bydła Lakenvelder z innymi rasami.
Dwukierunkowy typ użytkowości tej rasy oraz dobre przyrosty mogą predysponować również buhajki z kojarzeń mieszańcowych do opasu. Pe- wien procent populacji osobników mięsnej rasy Galloway posiada charakterystyczne dla rasy La- kenvelder umaszczenie z białym pasem, co może wskazywać na obecność genów Lakenvelder w tej rasie.
Program ochrony rasy
Obecnie w Holandii populacja bydła Lakenvelder wynosi około 1500 osobników dzięki opracowaniu programu ochrony tej rasy.
Na początku zakwalifikowano do niego osobniki posiadające w swoim genomie 96,88% genów pierwotnych rasy. W każdą pierwszą sobotę
września jest organizowane spotkanie hodow- ców i wystawa mająca popularyzować rasę. Jest to również pomysł na propagowanie wśród Ho- lendrów produktów od niej pochodzących (de Vos, 2012). Ostatnio Stowarzyszenie Hodow- ców Bydła Lakenvelder powołało grupę robo- czą, która jest odpowiedzialna za wprowadzanie do obrotu mięsa Lakenvelder, m. in. do restaura- cji (http://www.kisamen.pl). Wiodącą rolę w ho- dowli oraz propagowaniu tej rasy odgrywa stacja K.I.SAMEN w Holandii, która dystrybuuje rów- nież nasienie do swojej polskiej filli. Wspólne działania obu tych podmiotów mają również znaczący aspekt globalny, ponieważ pozwalają na zachowanie tej rasy jako jednego z elemen- tów bioróżnorodności ras bydła domowego (Fe- lius i in., 2015). W ramach holenderskiego pro- gramu ochrony zasobów genetycznych bydła konserwuje i przechowuje się materiał genetycz- ny w postaci nasienia buhajów. Od jednego re- produktora pozyskuje się minimum 400 porcji nasienia (Cryoconservering van runderrassen in Nederland, 2016).
Fot. 4. Buhaj Goodwill Fig. 4. Bull Goodwill (kisamen.pl/offer/buhaj/253)
Fot. 5. Buhaj Jeroen Pic. 5. Bull Jeroen
Podsumowanie
Bydło Lakenvelder jest rasą o łagodnym usposobieniu, charakterystycznym wyglądzie i umaszczeniu. Reprezentuje typ o dwukierun- kowej użytkowości mleczno-mięsnej, co prze- mawia na korzyść rasy oraz za potrzebą jej za- chowania oraz popularyzacji. W Polsce dostępne jest nasienie pochodzące od buhajów Lakenvel- der. Z powodu małej liczebności rasa ta została objęta programem ochrony zasobów genetycz- nych w jej ojczystym kraju w celu ustrzeżenia jej przed wyginięciem i zachowania jej cennych
cech oraz potencjalnie przydatnej i cennej puli genów.
Za przyczynę małej liczebności uważa się krzyżowanie z innymi rasami, stąd działania podjęte w kraju jej pochodzenia mają na celu planowane kojarzenia w obrębie rasy, co ma za- chować jej czystość genetyczną i jednocześnie uniknąć kojarzeń w bliskim pokrewieństwie. Ra- sa ta ma duże znaczenie kulturowe dla Holen- drów, a jednocześnie może być w przyszłości cenną pulą genetyczną i elementem bioróżno- rodności gatunkowej bydła.
Literatura
Booij A. (2012). Van een lakenvelder vord je gelukking. Boerenwee, 6: 42–43.
Cryoconservering van runderrassen in Nederland (2016). http://edepot.wur.nl/15137.
Felius M., Theunissen B., Lenstra J.A. (2015). Conservation of cattle genetic resources: the role of breeds. J.
Agric. Sci., 153, 1: 152–162.
Himstra S.J., Hass Y. de, Gandini G. (2010). Local cattle breeds in Europe, development of policies and strate- gies for self-sustaining breeds. Wageningen Academic Publishers, The Netherlands.
http://www.motherearthnews.com/homesteading-and-livestock/raising-cattle/dutch-belted-heritage-livestock- zeylaf?
http://www.kisamen.pl/offer/group/28/Lakenvelder http://www.slowfood.nl/index.phpp (dostęp 12.11.2016).
Pawlak H. (2013). Znane i mniej znane rasy bydła. Wyd. Pro Agricola, Gietrzwałd, ss. 40–41.
Pellikaan F. (2011). Honderd ton voor lakenvelder. Veeteelt Augustus, 2: 18–19.
Różewicz M. (2016). Lakenvelder – mało znana rasa bydła. Hod. Bydła, 2: 32–35.
Różewicz M., Łagowska K. (2015). Bydło Lakenvelder. Fauna & Flora, 2 (193): 14–15.
Sambraus H.H. (2000). Rasy zwierząt gospodarskich. Wyd. MULTUM, ss. 64–65.
Vos L. de (2012). De Lakenvelder: producent van een smaakvol stukje mals vlees. Zeldzaam Huisdier, ss. 11–12.
DUTCH LAKENVELDER CATTLE – CHARACTERISTICS OF THE BREED Summary
Originating from the Netherlands, the Lakenvelder (Dutch Belted) is a unique in the world breed of cat- tle. This dual-purpose breed is characterized by a distinctive coat. It has an interesting history of origin. Howev- er, due to the intensification of milk production, it has been supplanted by other, more productive breeds. Its numbers dropped so drastically that it was necessary to include Lakenvelder cattle in a protection programme.
The purpose of this paper is to present the characteristics and history of the breed.
