Wpływ polityki rolnej na kształtowanie się wartości dodanej

Pełen tekst

(1)Wpływ polityki rolnej na kształtowanie się wartości dodanej.

(2)

(3) Wpływ polityki rolnej na kształtowanie się wartości dodanej Autorzy: dr Agata Sielska dr hab. Tomasz Kuszewski, prof. SGH mgr Aleksandra Pawłowska mgr inż. Monika Bocian. ROLNICTWO POLSKIE I UE 2020+ WYZWANIA, SZANSE, ZAGROŻENIA, PROPOZYCJE Warszawa 2015.

(4) Pracę zrealizowano w ramach tematu: Źródła wzrostu oraz ewolucja struktur i roli sektora rolno-spożywczego w perspektywie po 2020 roku w zadaniu: Opracowanie metodyki oceny i monitorowanie zmian wskaźnika rezultatu dla PROW 2014-2020 w postaci relacji wartości dodanej brutto do rocznej jednostki pracy (GVA/AVU). Celem pracy jest dokonanie przeglądu zagadnień związanych z najważniejszymi aspektami dotyczącymi wydajności pracy w rolnictwie. Omówiono główne ustalenia teorii ekonomii, w których wydajność pracy występuje jako jeden z ważnych czynników wzrostu gospodarczego, odnosząc się jednocześnie do roli rolnictwa w procesach wzrostu. Jako naturalną podstawę do wyznaczania miary wydajności pracy wskazano wartość dodaną, którą zdefiniowano zarówno w ujęciu mikro-, jak i makroekonomicznym, uwzględniając przy tym kwestie pomiaru oraz agregacji.. Recenzenci: dr hab. Maria Parlińska, prof. SGGW dr Krzysztof Hofman, UTH im. Heleny Chodkowskiej w Warszawie. Korekta Barbara Pawłowska. Redakcja techniczna Leszek Ślipski. Projekt okładki IERiGŻ-PIB. ISBN 978-83-7658-576-5. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – Państwowy Instytut Badawczy ul. Świętokrzyska 20, 00-002 Warszawa tel.: (22) 50 54 444 faks: (22) 50 54 757 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl.

(5) Spis treści Wprowadzenie ..................................................................................................... 7 1. Wydajność pracy jako źródło wzrostu gospodarczego w kontekście opisu relacji produkcyjnych ........................................................................ 13 1.1. Determinanty wzrostu produktu ............................................................. 13 1.2. Źródła wzrostu w ujęciu funkcji produkcji ............................................ 17 1.3. Wydajność w kontekście endo- i egzogeniczności czynników wzrostu produkcji ................................................................................... 36 2. Możliwości zewnętrznego kształtowania wzrostu wydajności pracy ...... 48 2.1. Wpływ na wzrost wydajności jako przedmiot modelowania i analizy .................................................................................................. 48 2.2. Przesłanki zewnętrznego oddziaływania na produktywność w rolnictwie ............................................................................................ 53 2.3. Polityka jako egzogeniczne uwarunkowanie decyzji produkcyjnych .... 69 3. Wartość dodana jako zmienna ekonomiczna ............................................ 77 3.1. Wartość dodana w ujęciu makroekonomicznym .................................... 77 3.2. Wartość dodana w ujęciu mikroekonomicznym .................................... 78 3.2.1. Wartość dodana w ujęciu mikroekonomicznym – istota i źródła danych ........................................................................... 78 3.2.2. Szacowanie wartości dodanej w ujęciu mikroekonomicznym .. 81 3.3. Wartość dodana i nakłady pracy w ujęciu makroekonomicznym – metodyka statystyczna............................................................................ 84 3.3.1. Przegląd wybranych definicji .................................................... 84 3.3.2. Metodyka wyznaczania wartości dodanej na pracującego ........ 85 3.3.3. Wartość dodana, pracujący – dane źródłowe w statystyce państwowej ................................................................................ 89 3.3.4. Wydajność pracy w rolnictwie w latach 2010-2012 .................. 93 4. Pomiar wartości dodanej w kontekście PROW103 4.1. Wartość dodana brutto zgodna z metodyką MRiRW (GVA) .............. 103 4.2. Wartość dodana brutto według definicji FADN ................................... 106 4.2.1. Podstawowe informacje o FADN ............................................ 106 4.2.2. Organizacja badań FADN w Polsce ........................................ 107 4.2.3. Zakres danych FADN .............................................................. 108 4.2.4. Wartość dodana brutto zgodna z metodyką FADN109.

(6) . 4.3. Porównanie czynników sk adowych warto ci dodanej brutto wed ug definicji MRiRW oraz FADN ................................................. 112 4.4. Pomiar wp ywu wsparcia na stosunek warto ci dodanej brutto do rocznej jednostki pracy .................................................................... 115 Podsumowanie..............................................................................................................................121 Bibliografia.....................................................................................................................................123.

(7) Wprowadzenie Jak pisze Bartkowiak [2010, s. 6], poniewa dziaalno gospodarcza jest rezultatem wiadomej dziaalnoci czowieka, ma ona swój cel, za który przyjmuje si maksymalizacj wytwarzanego produktu. W zalenoci od przyjmowanego ujcia maksymalizacja moe by rozpatrywana w kategoriach per capita (w przypadku mikroekonomicznym), bd traktowana jako maksymalizacja ogólnego produktu. Oba te cele, jak zauwaa cytowany autor, mimo pewnych powiza , nie s moliwe do jednoczesnej optymalizacji, miernikami za stopnia ich realizacji s tempa wzrostu produktu, czyli de facto wzrost gospodarczy. Odnoszc si do tego celu, Patra i Nayak [2012, s. 157] podkrelaj istotn rol produkcyjnoci. Jak wskazuj, do zwikszania produktu krajowego brutto (PKB) lub produktu narodowego brutto (PNB), które powszechnie uznaje si za mierniki wytworzonej w gospodarce produkcji, wiksz rol ni inwestycje lub wydatki publiczne odgrywa zwikszenie wydajnoci lub produkcyjnoci czynników wytwórczych, tj. ich bardziej efektywne wykorzystywanie. Nacisk kadziony jest wic na procesy produkcyjne i ich zorganizowanie, nie za na rol odgrywan w gospodarce przez pa stwo. Jak zauwaa Jakimowicz [2012, s. 13], znaczenie przypisywane przez badaczy polityce bd interwencjonizmowi jest pochodn przyjtego punktu widzenia. Przy zaoeniu, e gospodarka jest stanem stabilnym, wpyw polityki gospodarczej bdzie uznany za niewielki, a gównym zadaniem pa stwa powinna by w takim wypadku poprawa sprawnoci gospodarowania, by uatwi przysze osiganie równowagi. Z drugiej strony, jak pisze Chmielak [2009, s. 144], problemem wystpujcym w przypadku bada nad rozwojem gospodarczym – i wydaje si, e to samo podejcie mona bezporednio przeoy na zjawisko samego wzrostu gospodarczego – jest znaczca przewaga podejcia jednostronnego, skoncentrowanego na ekonomicznej stronie zjawiska, z pominiciem sfer kultury czy polityki. Podejcie takie ma niewtpliwie swoje zalety, koncentruje si bowiem na zjawiskach mierzalnych, kwantyfikowalnych – i dziki temu – relatywnie atwo poddajcych si ocenie. Tymczasem, jak zauwaa cytowana autorka, determinanty rozwoju gospodarczego stanowi pochodn pewnego ukadu instytucjonalnego, który sam w sobie jest naturalnie zjawiskiem kompleksowym, posiadajcym pewne cechy charakterystyczne i przesanki funkcjonowania. Trzeba take podkreli, e rola pa stwa w gospodarce podlega jednak ewolucji. Przygrodzka pisze, i „do I wojny wiatowej w wikszoci ówczesnych gospodarek funkcje pa stwa ograniczay si do zapewniania bezpiecze stwa wewntrznego i zewntrznego oraz ogólnego adu spoecznego. Po wielkim kryzysie i II wojnie wiatowej zakres zada pa stwa uleg istotnemu zwik7.

(8) szeniu, a wraz z nim – wzrosy rozmiary sektora publicznego” [Przygrodzka 2009, s. 51-52]. Równie Chmielak [2009, s. 146] wymienia sfer pa stwow (polityczn) jako jeden z trzech podstawowych elementów skadowych systemu spoecznego. Rembisz i Floria czyk twierdz za Fieldsendem [2012], e „wspóistnienie obszarów niedoboru i nadwyek ywnoci jest przede wszystkim tumaczone zrónicowanym poziomem rozwoju gospodarki w ujciu regionalnym. W wikszoci przypadków rónice te s pochodn nieadekwatnej polityki gospodarczej, w tym wobec rolnictwa” [Rembisz, Floria czyk, 2014, s. 15]. Podobnie, obserwowany dysparytet dochodowy wynika z rónic w osiganej wydajnoci pracy w sektorze rolnym i poza nim oraz z niewielkiego tempa wzrostu popytu na ywno [por. Czudec, 2009, s. 9]. Tej ostatniej bariery nie mona wyeliminowa, ze wzgldu chociaby na prawo Engla, jednake wzrost wydajnoci moe zosta osignity przez producenta przy odpowiednich bodcach ze strony np. polityki rolnej. Ruttan [2002, s. 162-163] na podstawie prac T. Schultz wskazywa moliwoci, które mog zosta stworzone przez inwestycje podejmowane w rolnictwie, a które mona podzieli na trzy gówne grupy. Przede wszystkim jest to szansa na stworzenie odpowiedniej wiedzy technicznej moliwej do zastosowania w celu udoskonalenia prowadzenia dziaalnoci w danych warunkach, jak równie moliwo wytwarzania i sprzeday nowych czynników produkcji. Oba te elementy przekadaj si na transfer wiedzy od orodków badawczych do producentów (producentów rolnych i ludnoci wiejskiej), którzy maj te czynniki i osignicia wykorzystywa. Moe to przybra posta szkole lub nieformalnej edukacji. W procesach wzrostu szczególn rol gra wydajno czynnika pracy. Cytowani ju Patra i Nayak [2012] stwierdzaj te, e wzrost jej produktywnoci jest kluczowym czynnikiem dla postpu i przyjcia przez producentów nowych technologii. W konsekwencji takich dziaa zwikszeniu ulegaj wynagrodzenia odpowiednich czynników produkcji, co jest oczywicie efektem pozytywnym. Wzrost gospodarczy, jak pisz Rembisz, Sielska i Bezat [2011, s. 8] traktowany by moe jako podstawa albo co najmniej jedna z kluczowych determinant dobrobytu lub te wrcz jego synonim. Istotn rol w dobrobycie spoeczno-ekonomicznym poza wzrostem produktu peni równie inne czynniki. Mimo i oszacowany za spraw S. Kuznetsa produkt narodowy brutto stanowi powszechny element oceny statystycznej krajowych gospodarek i jest powszechnie stosowany w celach porówna ze wzgldu na stopie dobrobytu bd rozwoju, to w rzeczywistoci sam wzrost nie wystarczy do osignicia wysokiego stopnia rozwoju spoeczno-ekonomicznego ani do jego oceny. Prowadzone s poszuki-. 8.

(9) wania innych mierników, uwzgldniajcych te aspekty gospodarowania, których nie uwzgldniaj oparte na kryteriach i wielkociach cile ekonomicznych mierniki dochodu, takie jak PKB albo PNB. Za przykad takich dziaa i toczcych si dyskusji poda mona prace Komisji ds. Mierzenia Wydajnoci Ekonomicznej i Postpu Spoecznego, która zostaa powoana w 2008 r. z inicjatywy ówczesnego Prezydenta Francji N. Sarkozy’ego i prowadzia prace pod przewodnictwem J.E. Stiglitza i A. Sena. Wysuwane propozycje dotycz uwzgldnienia takich elementów przewidzianych przez teori ekonomii, jak chociaby efekty zewntrzne i koncentracj na efektach konsumpcyjnych, a nie produkcyjnych [por. Stiglitz, Sen i Fitoussi, 2009; Kuszewski, Sielska, 2010; Garbicz, 2012]. Mimo tych dyskusji nad kwestiami pomiaru, wzrost gospodarczy nadal stanowi podstaw dobrobytu i jako taki zajmuje poczesne miejsce we wszelkich ocenach dziaalnoci gospodarczej. Rodzi to oczywicie konieczno, po pierwsze identyfikacji róde wzrostu, zarówno w ujciu indywidualnym, jak i w skali sektora lub kraju, po drugie – rozpoznania jego determinant, po trzecie za – wypracowania wiarygodnej metody oceny. Pierwsze z wymienionych zada ma istotne znaczenie zarówno poznawcze, jak i praktyczne. Wyszczególnienie róde wzrostu stwarza moliwoci nie tylko do dokadniejszej oceny zachodzcych procesów, ale równie do oddziaywania na nie. Z tych samych powodów wane staje si zadanie drugie, tj. identyfikacja takich czynników, które rónicuj przebieg procesów wzrostowych u poszczególnych podmiotów. Wród trzech podsystemów dowolnego systemu spoecznego jakie wymienia Chmielak [2009, s. 146], czyli gospodarczego, politycznego oraz kulturowego, gównym przedmiotem naszego zainteresowania w niniejszej pracy bd dwa pierwsze. Sfera gospodarcza jako podstawowy element tego systemu ze wzgldu na swoj zdolno wytwarzania dóbr i usug, co zapewnia odpowiednie materialne warunki ycia, oraz maksymalizacji funkcji celu poszczególnych jednostek. Sfera polityczna jest w proponowanym przez nas ujciu istotna gównie jako determinanta funkcjonowania sfery gospodarczej, tworzca odpowiedn infrastruktur instytucjonaln. Zadania wpywania na procesy wzrostowe z reguy przypisuje si organom centralnym, co bdziemy okrela w pracy mianem polityki. To w sferze polityki, prowadzonej na szczeblu krajowym lub wspólnotowym jest stworzenie odpowiednich ram dla prowadzenia dziaalnoci gospodarczej. Mamy w tym miejscu na myli kwestie zwizane z ustawodawstwem czy organizacj systemu podatkowego.. 9.

(10) Decydenci polityczni, dokonujc dziaa majcych na celu wpyw na wzrost gospodarczy, oczekuj oczywicie ich skutecznoci i o takiej ma ich zapewni trzecie z zagadnie wymienionych wyej, tj. wypracowanie odpowiedniej i wiarygodnej metody oceny. Zagadnienie jest niebanalne, poniewa o ile sprawdzenie, czy do wzrostu dochodzi, wydaje si zadaniem relatywnie prostym, o tyle stwierdzenie na ile wzrost ten jest zasug polityki, wymaga ju dogbnej analizy obarczonej du niepewnoci. Mierniki przyjte do przeprowadzenia takich ocen powinny spenia szereg kryteriów, wród których, za Dorwardem [2013, s. 44-45], mona wymieni pewne istotne cechy. Po pierwsze, powinny si one cechowa adekwatnoci do celów zaoonych w prowadzonej polityce. Obliczona warto miernika powinna przekazywa w sposób jasny i zrozumiay dla decydentów i ogóu, do jakiego stopnia wypeniony zosta zamierzony, zadeklarowany cel. Kolejne z zaoonych w cytowanej pracy cech maj charakter bardziej aplikacyjny, tym niemniej nadal istotny. Mierniki powinny by moliwe do uycia w rónych zbiorowociach w celu dokonania odpowiednich porówna i analiz przekrojowych oraz – co oczywiste – powinny zosta skonstruowane w taki sposób, by moliwe byo obliczenie ich wartoci na podstawie dostpnych danych – równie historycznych oraz dla analiz ex post. Do tych trzech wymienionych kwestii odnosimy si kolejno w pracy, szkicujc najpierw rol wzrostu wydajnoci pracy w kontekcie relacji wytwórczych i denia do zwikszania produkcji. W drugiej czci pracy zakrelamy ogólnie przesanki i moliwoci wywierania przez sfer polityki wpywu na ksztatowanie si wydajnoci pracy. W szczególny sposób odnosimy si tutaj do rolnictwa, uwzgldniamy równie potencjalne trudnoci zwizane ze sposobem pomiaru oraz oceny skutków instrumentów politycznych. Nawizujemy do Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014-2020, w szczególnoci wsparcia kierowanego na inwestycje w gospodarstwach rolnych, co wie si cile ze wzrostem wartoci dodanej, która w przeliczeniu na jednostk pracy informuje o wydajnoci tego czynnika. Rozwaania te ilustrowane s wykresami przedstawiajcymi ogólne tendencje i trendy obrazujce omawiane zagadnienia w odniesieniu do Polski i – zazwyczaj – pa stw czonkowskich Unii Europejskiej. Pozostaa cz pracy ma charakter bardziej metodologiczny. W trzecim rozdziale przedmiotem naszej uwagi jest warto dodana, w przeliczeniu na nakady czynnika pracy czsto wykorzystywana jako miernik wydajnoci tego czynnika w badaniach naukowych. Przedstawiamy krótko zarówno samo pojcie i jego miejsce w teorii ekonomii, by wicej uwagi powici jego wykorzystywaniu w statystyce, w skali mikro- oraz makroekonomicznej, i zwizanym z tym kwestiom metodycznym. Odnosimy si równie do dostpnych baz danych, na podstawie których mona przeprowadza analiz wartoci dodanej dla. 10.

(11) rolnictwa, Polskiego FADN i GUS oraz do kwestii porównywalnoci uzyskanych w taki sposób wyników. W ostatnim rozdziale pracy przedmiotem naszego zainteresowania jest pomiar wartoci dodanej, jaki moliwy jest do dokonania na podstawie danych gromadzonych w Polskim FADN oraz adekwatnoci wyników uzyskanych w oparciu o te dane do oceny skutków wsparcia.. 11.

(12)

(13) . 1.. Wydajność pracy jako źródło wzrostu gospodarczego w kontekście opisu relacji produkcyjnych. 1.1. Determinanty wzrostu produktu Działalność gospodarcza wiąże się z koniecznością ponoszenia kosztów, m.in. wynagrodzeń czynników produkcji. Zgodnie z teorią mikroekonomii i podstawowym modelem ruchu okrężnego, wynagrodzenia czynników produkcji stanowią dochody konsumentów (gospodarstw domowych), które przeznaczane są następnie na finansowanie popytu. Świadcząc usługi pracy oraz oddając do dyspozycji producenta kapitał, konsumenci zyskują możliwość realizacji własnej funkcji celu, za którą przyjmuje się maksymalizację użyteczności z konsumowanych dóbr i usług oraz czasu wolnego: gdzie: – funkcja użyteczności całkowitej, – koszyk dóbr żywnościowych i pozażywnościowych, – czas wolny. Producenci, jako drugi element obiegu w ruchu okrężnym, maksymalizują zysk, w najprostszym ujęciu definiowany jako nadwyżka przychodów nad kosztami: gdzie: . – funkcja zysku, – wielkość produkcji, wyrażona najczęściej jako odpowiednia funkcja produkcji , – cena otrzymywana, – ceny płacone za odpowiednie czynniki produkcji , wykorzystywane przez producenta w procesie wytwórczym.. 13.

(14) . Przy stałym z punktu widzenia indywidualnego producenta popycie rynkowym1 producent może wytwarzać dobra tak długo, jak długo zgłaszany jest na nie popyt i jak długo działanie takie przyczynia się do realizacji założonej funkcji celu. W przypadku ogólnym mamy do czynienia z barierą kosztów, które powodują, że kontynuowanie procesów wytwórczych staje się nieopłacalne, nie zaś z barierą popytu. Dla producentów rolnych sytuacja ma nieco inny wymiar, ponieważ ze względu na specyfikę sektora, pojawić się może bariera popytowa, wynikająca z ograniczonej, zwłaszcza w porównaniu do innych branż, innowacyjności produktowej oraz ze specyfiki samego produktu [Rembisz, Sielska, Bezat, 2011, s. 13]. Zauważyć można bowiem, że potrzeby żywnościowe należą do podstawowych potrzeb człowieka, a chociaż ich zaspokojenie jest priorytetem, to niepełne nie wyklucza zaspokajania potrzeb wyższego rzędu [Rembisz, Floriańczyk, 2014, s. 14], szybko dochodzi do nasycenia, i – zgodnie z prawidłowością Engla – udział wydatków na produkty żywnościowe spada wraz ze wzrostem dochodów. Coraz więcej środków konsumenci przeznaczają bowiem na zaspokojenie popytu na dobra pozażywnościowe, a zależność taka nie dotyczy dóbr żywnościowych. gdzie: – cena dóbr żywnościowych, – cena dóbr pozażywnościowych, – dochód konsumenta. Rembisz i Sielska [2014a, s. 9] zakładają przykładowo, że „na obecnym etapie rozwoju rolnictwa i sektora rolno-spożywczego ograniczenia (w wymiarze względnym) wzrostu znajdują się bardziej po stronie popytu niż po stronie podaży”, a z przedstawionej w cytowanej pracy analizy empirycznej na danych polskich wyciągają wniosek, że ograniczenie popytowe staje się coraz mniej miękkie. Możliwości wzrostu popytu na dobra żywnościowe w wyniku wzrostu dochodów są zatem ograniczone i mają miejsce głównie w przypadku niskich dochodów. Mimo iż według Ruttana [2002, s. 162] tempo wzrostu popytu na żywność będzie, zgodnie z zasadami ekonomii, spadać wraz ze wzrostem dochodów 1. Zakładamy tutaj de facto, że producent działa w warunkach równowagi, tj. nie ma wpływu na uzyskiwaną za oferowane przez siebie produkty cenę.. 14.

(15) i malejącą elastycznością dochodową, to w niektórych regionach sprostanie temu popytowi będzie wymagało podjęcia pewnych wysiłków w celu lepszej organizacji wytwarzania. Problemy związane ze sprostaniem popytowi wiążą się nie tylko z niedostateczną podażą w niektórych regionach świata, ale również z nieodpowiednim jej charakterem w krajach wysoko rozwiniętych i nieodpowiednią jakością oferowanych na rynku produktów pod względem właściwości zdrowotnych [por. Czudec, 2009, s. 16]. W skali makroekonomicznej popyt na dobra żywnościowe może zatem wzrastać nie na skutek wzrostu dochodów, ale w związku ze wzrostem liczby ludności. W najprostszym ujęciu dynamicznym tempo zmian popytu na żywność jest sumą tempa zmian liczby ludności i tempa zmian popytu jednostkowego [Rembisz, Sielska, Bezat, 2011, s. 38]. gdzie: – – – –. popyt na dobra żywnościowe w ujęciu zagregowanym, zmienna czasowa, popyt na dobra żywnościowe, liczba ludności.. W przypadku sięgnięcia do mikroekonomicznych podstaw tego jednostkowego popytu tempo zmian popytu na żywność staje się również funkcją m.in. tempa zmian dochodów per capita i elastyczności cenowych i dochodowych dla dóbr żywnościowych [Rembisz, Sielska, Bezat, 2011, s. 39]. Zarówno w przypadku ogólnym producenta, który nie jest producentem rolnym, jak i producenta działającego w sektorze rolno-spożywczym istotne znaczenie mają wspomniane wcześniej bariery wzrostu związane z ponoszonymi kosztami. Racjonalnie postępujący producenci, zgodnie z ujęciem stosowanym w ekonomii klasycznej, prowadzą działalność, dopóki przyczynia się ona do realizacji ich funkcji celu. Kryterium decyzyjnym jest stosunek kosztu krańcowego do ceny uzyskiwanej za sprzedawany produkt:. 15.

(16) gdzie: – funkcja kosztu całkowitego, – wysokość kosztu krańcowego dla danej produkcji , – cena otrzymywana, kształtująca się na rynku. Jeśli cena rynkowa jest z perspektywy danego producenta stała, jak ma to miejsce przy założeniu warunków równowagi, to w przypadku, w którym powyższy iloraz przyjmuje wartości przekraczające 1, producent decydując się na wytworzenie dodatkowej jednostki dobra, nie uzyska ze sprzedaży tej jednostki wystarczająco, by pokryć koszt jej produkcji. Zakładamy tutaj, jak można zauważyć, że produkcja jest celowa, a na każdą wytworzoną ilość produktu istnieje popyt. W tej sytuacji jedynymi czynnikami, które ograniczają możliwości wzrostu zysku (poprawy wartości funkcji celu) producenta jest sposób organizacji procesów produkcyjnych (efektywność produkcji, wydajność czynników wytwórczych) i relacje cenowe. Podobnie jak w [Rembisz, Sielska, 2015, s. 369] można zatem zapisać następujące warunki opisujące wynik decyzji o wytwarzaniu dodatkowego produktu w oparciu o kryterium stosunku ceny rynkowej i kosztu krańcowego: gdzie: – funkcja kosztu całkowitego, – funkcja podaży przy danej cenie . Jak zauważyliśmy wcześniej, ze względu na brak możliwości wpływu na cenę rynkową przez producenta, chcąc poprawić swoją funkcję celu może on. 16.

(17) modyfikować koszty, dążąc do ich obniżenia. Jak piszą Rembisz i Sielska [2012, s. 20] „jego decyzyjność, w kontekście analizy funkcji produkcji, odnosi się do poprawy efektywności produkcji w sensie relacji techniczno-produkcyjnych”. Działania takie są ściśle uzależnione od specyfiki procesów produkcyjnych i mogą – w najprostszym ujęciu – być dokonane na dwa sposoby: zmiany nakładów czynników produkcji w dążeniu do takiej alokacji, która pozwoli wytwarzać w sposób opłacalny, tj. dzięki zamianie bardziej kosztownych na mniej kosztowne lub też dzięki zmianie zachodzącej w samym procesie produkcyjnym. Dokładniej zarysujemy te kwestie w kolejnej części pracy.. 1.2. Źródła wzrostu w ujęciu funkcji produkcji Traktując działalność gospodarczą jako przetwarzanie zasobów i wykorzystywanie czynników produkcji w celu uzyskania produktu oraz rozważając dowolny proces produkcyjny, można wyszczególnić pewne źródła wzrostu wartości uzyskiwanego produktu. Różnią się one między sobą charakterem i determinantami, a obie te cechy są istotne z punktu widzenia polityki rolnej oraz wzrostu i usprawniania procesów produkcyjnych. Wykorzystując czynniki produkcji do wytworzenia pewnej wielkości produktu, producent z reguły jest przynajmniej w pewnym stopniu autonomiczny w podejmowanych decyzjach. Jak za [Upton, 1979] zauważa Gędek [2009, s. 41-42], do jednoznacznego określenia relacji zachodzących między produktem a nakładem konieczne jest jednak spełnienie warunków bardzo restrykcyjnych w ujęciu empirycznym. Między innymi niezbędne jest uzyskanie takiego opisu procesu produkcyjnego, który jest maksymalnie szczegółowy i odnosi się do poszczególnych niezależnych od siebie części składowych. Jako przykład cytowany autor podaje między innymi odpowiedni podział czynności wytwórczych, precyzyjne zdefiniowanie czynników produkcji (z zapewnieniem ich mierzalności) oraz utrzymanie stałych warunków przebiegania danego procesu, umożliwiających zarówno wpływ efektów otoczenia zewnętrznego, jak i pewnych procesów natury endogenicznej, usprawniających proces wytwórczy. Powszechnie spotykane w literaturze wyrażenie procesu produkcyjnego: gdzie: – produkt, – kolejne czynniki produkcji,. 17.

(18) . w zapisie funkcyjnym: gdzie: – składnik losowy niesie ze sobą, wydawałoby się oczywistą, ale niebagatelną informację. Jest to założenie, że proces wytwórczy podlega określonej organizacji zgodnie z decyzją producenta, a organizacja ta może – również na skutek podobnej decyzji – ulec zmianie. Funkcja produkcji zaś, jak piszą Parlińska i Dareev [2011, s. 119], leży u podłoża prawie wszystkich teorii makroekonomicznych. Pełny opis procesu produkcyjnego jest właściwie niemożliwy do osiągnięcia. Mimo iż produkcja podlega określonym regułom i znając nakłady, można spodziewać się pewnego wyniku, nie jest możliwe jego dokładne modelowanie. Z tego powodu w powyższym zapisie funkcji produkcji zamieszczono składnik losowy, odpowiadający za wpływ nieuwzględnionych bezpośrednio w modelu czynników oraz uwarunkowań. W opisie procesów produkcyjnych za pomocą funkcji produkcji, składnik losowy może odzwierciedlać również możliwe zakłócenia tego procesu wynikające z czynników niezależnych od producenta lub też wiążące się ściśle z opóźnieniem zachodzącym między rozpoczęciem procesu a jego zakończeniem i uzyskaniem produktu. Te nieznane oddziaływania mogą stanowić również efekt nieprecyzyjnie zdefiniowanych zmiennych, błędów lub braku dokładności w zgromadzonych danych – czy też – ujmując to ogólnie – braku wystarczającej wiedzy na temat dokładnego kształtowania się danego zjawiska. W dalszej części pracy będziemy się odnosić do poszczególnych kwestii związanych z nadmiernymi uogólnieniami bądź problemami związanymi z definicją lub pomiarem. Pierwszym elementem, który podlega decyzyjności producenta jest alokacja czynników produkcji. Są one, zgodnie z założeniami przyjmowanymi zwykle w odniesieniu do neoklasycznej funkcji produkcji, i zgodnie z założeniami poczynionymi już przez Saya2, czynnikami koniecznymi dla wytwarzania produktu: 2. Jak piszą Rembisz i Sielska „pojęcie czynników produkcji, teoria czynników produkcji, wywodzi się od J.B. Saya, który traktował czynniki ziemi, kapitału i pracy jako kategorie absolutne, tj. elementy jednakowo niezbędne i całkowicie wystarczające w każdym miejscu i czasie” Rembisz W., Sielska A., Mikroekonomia współczesna, Vizja Press & IT, Warszawa 2015, s. 235.. 18.

(19) ሥሺܺ௜ ൌ Ͳሻ ֜ ݂ሺܺଵ ǡ ܺଶ ǡ ǥ ǡ ܺ௡ ǡ ߝሻ ൌ Ͳ ௜. Oznacza to, e producent nie jest w stanie prowadzi dziaalnoci, kiedy zostanie pozbawiony przynajmniej jednego z nich. Kwestia odpowiedniej definicji tych czynników jest zagadnieniem o duej wadze i niebanalnym, ze wzgldu na póniejsze konsekwencje dokonanego wyboru, zwaszcza z punktu widzenia pomiaru i oceny procesów produkcyjnych. W odniesieniu do bada empirycznych, sucych diagnozie sytuacji w sektorze rolnym i wyksztaceniu si opinii na jego temat, ten problem szczególnie istotny staje si w przypadku wyboru odpowiedniego zbioru zmiennych. Zbiór czynników produkcji nie jest jednoznacznie ustalony, a jego skad zaley od specyfiki rozwaanych procesów produkcyjnych. W takim praktycznym ujciu przyjcie bdnych zaoe dotyczcych czynników produkcji znajduje odzwierciedlenie w niewiarygodnych wynikach estymowanych funkcji produkcji. Jak pisz Rembisz i Sielska [2012, s. 25] „klasycznymi czynnikami wytwórczymi ujmowanymi w funkcji produkcji s: czynnik kapitau, czynnik pracy, czynnik ziemi (…) uwzgldnia si te wymiar niematerialny tych czynników, jak np. kapita ludzki uwzgldniajcy wiedz”. Przykady podej do wyboru czynników produkcji przedstawiono w tabeli 1. Tabela 1. Przykady czynników produkcji w odniesieniu do produkcji rolniczej Autor [Ball i in., 1997]. [Boussard, 2011]. [Chen.

(20) , 2008]. 1. 2. 3. 4. 5. 1. 2. 3. 1. 2. 3. 4.. Czynniki produkcji Kapita Praca Pasze i ziarna Chemikalia rolnicze Paliwo Ziemia Kapita Praca Ziemia (powierzchnia zasiewów) Praca Maszyny Zwierzta pocigowe. 19.

(21) [Ekbom, Sterner, 2008]. [Herrendorf, Teixeira, 2011]. [Ickowitz, 2011]. [Ito, 2010]. [Jarrett, 1957] [Mundlak, Butzer, Larson, 2012]. [Omonona, Egbetokun, Akanbi, 2010]. [Parli ska, Dareev, 2011] [Simola, 2013]. [Zangeneh, Omid, Akram, 2010]. 1. 2. 3. 4. 1. 2. 3. 4. 1. 2. 3. 1. 2. 3. 4. 1. 2. 1. 2. 3. 4. 1. 2. 3. 4. 5. 1. 2. 1. 2. 3. 4. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.. cd. tab.1 Ziemia Praca Nawóz Obornik Ziemia Kapita Praca Dobra porednie przeznaczane na rolnictwo Ziemia (powierzchnia uprawna) Praca (liczba dni roboczych w cigu roku) Okres ugoru (przecitna zmiana w czasie ugoru) Ziemia (uprawna) Kapita Praca Czynniki porednie (np. nawóz) Kapita Praca Ziemia Kapita Praca Nawóz Wielko gospodarstwa Ziarno Praca Nawóz Pestycydy Kapita Praca Kapita Praca Ziemia Czynniki porednie Praca Maszyny Paliwo Nawóz Obornik Elektryczno Chemikalia Woda Ziarno. ródo: Opracowanie wasne.. 20.

(22) Jak wynika z przedstawionej tabeli, stopie szczegóowoci definiowania czynników produkcji moe by róny, przyjty subiektywnie przez badacza. Zgodnie z samymi zaoeniami konstrukcji mylowej, jak jest model, nie wszystkie elementy wpywajce na wielko produkcji s w nim uwzgldnione, celem jest bowiem uproszczony opis rozwaanych procesów. Kluczowy jest dobór takich cech, w tym czynników produkcji, które s najbardziej istotne. Postpowanie w takiej sytuacji moe by przedmiotem dyskusji. Przykadowo, Bessell [za: Rembisz, Sielska, 2012, s. 164] sugerowa wybór czynników produkcji nie na podstawie wiedzy a priori o relacjach midzy nimi a produktem, ale w oparciu o kryterium natury bardziej ilociowej i technicznej, a mianowicie stopniowe ograniczenie szerokiego i pocztkowo bardzo szczegóowego zbioru czynników. Stopie finalnej szczegóowoci moe zosta podyktowany, jak ju zauwaylimy wczeniej, specyfik producenta, skal prowadzonego badania oraz dostpnoci danych. Ten ostatni element wydaje si by kluczowy i stanowi, jak pisali Parish i Dillon [1955, s. 216], wan przesank do przyjmowania pewnych uogólnie , np. w odniesieniu do funkcji produkcji. Nie wszystkie informacje mona uzyska bezporednio od decydentów albo z dostpnych baz danych. Odrbnym zagadnieniem pozostaje równie wybór odpowiedniej bazy danych i definicji. Nierzadko rónice w definicji powoduj rónice w uzyskanych wynikach estymacji – a w konsekwencji – we wnioskach z badania. Jak pisz Sielska i Rembisz [2012, s. 166] „naley równie liczy si z tym, e nawet klasyfikacja (czynników produkcji – przyp. aut.) optymalna z punktu widzenia teorii ekonomicznej nie musi gwarantowa wyników poprawnych pod wzgldem kryteriów statystycznych, które powinno spenia oszacowanie funkcji produkcji. W takich sytuacjach naley rozway zasadno zmiany postaci funkcyjnej lub zmiany zbioru wykorzystywanych kryteriów”. Pierwsze z proponowanych rozwiza oznacza de facto zmian zaoe dotyczcych prawidowoci kierujcych procesem produkcyjnym. Zaoenia te mog mie rónorodny charakter. W swojej pracy Griffin, Montgomery i Rister [1987, s. 217] zwracaj uwag na tzw. utrzymane hipotezy (maintained hyptohesis), czyli hipotezy które nie podlegaj, jak zauwaaj za Fussem, McFaddenenem i Mundlakiem [1978, s. 222] bezporedniemu testowaniu, ale których prawdziwo si zakada. Wynikaj one z postaci funkcyjnej wybranej przez przeprowadzajcych badanie. Prawdziwa, rzeczywista posta zalenoci wystpujcej midzy nakadami a efektami procesów produkcyjnych nie jest bowiem nigdy znana [Griffin, Montgomery, Rister, 1987, s. 216], std konieczno jej estymacji, do której w praktyce mona uy wielu postaci funkcyjnych speniajcych zaoenia funkcji produkcji. Cytowani autorzy przedstawiaj szeroki przegld takich postaci.. 21.

(23) Kwestia wyboru odpowiednich zmiennych do bada empirycznych dotyczy wikszoci czynników wytwórczych. Podczas gdy w ujciu ogólnym czynniki mog by zdefiniowane wielorako, problem ten nie pojawia si, a przynajmniej nie na wiksz skal, w przypadku czynników cile wyspecyfikowanych, jak na przykad wykorzystywane w produkcji rolniczej nawozy. Trudnoci definicyjne odnosz si czsto do czynnika kapitau. Warto w tym miejscu nadmieni, e to wanie niejasne traktowanie tego w neoklasycznej koncepcji funkcji produkcji byo jednym z powodów synnego sporu Cambridge kontra Cambridge [por. Cohen, Harcourt, 2003]. Kapita moe si odnosi do „majtku produkcyjnego, a wic maszyn i urzdze oraz ziemi, a take zuytych materiaów i usug” [Rembisz, Sielska, 2012, s. 26]. W przypadku producentów rolnych czynnik ten ulec moe rozbiciu na dwa odrbne czynniki: kapitau i ziemi, których wpyw na produkcj zachodzi w odrbny sposób. Podczas gdy czynnik kapitau odnosiby si w takim ujciu do maszyn i urzdze , czynnik ziemia opisywaby wykorzystanie areau, szczególnie istotne w przypadku produkcji rolinnej. W badaniach empirycznych jako czynnik kapitau przyjmowane s rozmaite kategorie. Jako przykady przywoa mona przyjcie za czynnik kapitau deprecjacji wraz z odsetkami, [Latruffe i in., 2002], aktywa trwae [Parli ska, Dareev, 2011] czy te koszty ogóem [Bezat-Jarzbowska, Rembisz, Sielska, 2012b; Niezgoda, 2010]. Kolejn kwesti, istotn z punktu widzenia pomiaru i analiz empirycznych, jest dokadno rozróniania cech opisujcych poszczególne wykorzystywane przez producenta jednostki ju zdefiniowanego czynnika. Jak pisz Rembisz i Sielska [2012, s. 163], „czynniki produkcji (…) traktuje si jako czynniki homogeniczne, podczas gdy w rzeczywistoci nie maj one jednolitej struktury. Nakady siy roboczej mierzone w roboczogodzinach sugeruj, i wszyscy zatrudnieni w danym gospodarstwie rolnym maj takie same umiejtnoci, motywacj do pracy i efekty ich dziaalnoci nie róni si od siebie”. Podobny problem, jak wskazuj cytowani autorzy, dotyczy czynnika ziemi, którego jako moe róni si nawet w obrbie jednego gospodarstwa, nie wspominajc ju o caej rozpatrywanej, zwykle licznej, próbie badawczej. Podobne zastrzeenia mona zgosi pod adresem czynnika kapitau. Nawet przyjmujc (tak jak w bazach danych Banku wiatowego lub FAO) reprezentujce go zmienne jako liczb maszyn rolniczych, pomija si istotne elementy, jakimi jest nie tylko wiek i stan techniczny tych maszyn, wpywajcy, co oczywiste, na efektywno produkcji, ale równie ich rodzaj – odmienny dla rónych prac gospodarczych czy wrcz sposobów organizacji produkcji przez danego producenta. Przywoujc przykad z zakresu produkcji rolnej, mona powiedzie, e w gospodarstwie kierujcym si ekologicznymi metodami pro-. 22.

(24) dukcji, zastosowanie czynników produkcji bdzie ksztatowao si inaczej ni w pozostaych. Ogólnodostpne bazy danych z reguy nie prowadz tymczasem podobnego rozrónienia. Co wicej, problem braku homogenicznoci czynnika kapitau wie si z zagadnieniem wyboru przez producenta odpowiedniej technologii produkcji. Jak mona bowiem zauway, rónica midzy technologiami bardziej i mniej pracochonnymi dotyczy nie tylko wielkoci nakadów czynnika pracy, ale i cech czynnika kapitau, któremu ta praca towarzyszy. Innymi sowy, inny kapita moe by wymagany w zalenoci od tego, jak due jest wykorzystanie pracy [Lazzarini, 2008, s. 8]. Praca jako czynnik produkcji od czasów Smitha traktowana bya w szczególny sposób, jako ten czynnik, który umoliwia powstawanie nadwyki w dziaalnoci gospodarczej. Pozostae czynniki miay charakter uzupeniajcy [Bartkowiak, 2008, s. 37]. Piszc o czynnikach wzrostu produkcji, Smith wymienia zarówno zwikszenie nakadów czynnika pracy, czyli de facto co, co okrelamy w pracy jako moliwo wzrostu ekstensywnego, jak i wzrost jego produktywnoci. Ten drugi wynika ze specjalizacji pracy, a wic ze zmian organizacji procesów wytwórczych, czyli w naszym ujciu odpowiednik zmiany funkcji produkcji i – tym samym – zmian intensywn. Ostatnim, trzecim czynnikiem umoliwiajcym wzrost produktu jest akumulacja kapitau, tj. tworzenie go za porednictwem inwestycji [Bartkowiak, 2008, s. 43-46]. Praca jest czynnikiem produkcji, który wydaje si wystpowa najczciej w modelowaniu produkcji, a wyraany jest najczciej w godzinach [por. Zangeneh, Omid i Akram, 2010] (lub te jako roczna jednostka pracy AWU – Annual Work Unit), co wydaje si bardziej precyzyjne, czy te przedstawianym jako liczba zatrudnionych. Przedstawione wyej ujcie jest oczywicie najbardziej ogólne. W bardziej szczegóowym zasadne moe by podzielenie nakadu na osignicie danego efektu. Mogoby to by powicenie odpowiedniego czasu pracy na wykonanie takich czynnoci jak: sadzenie, okopywanie, nawadnianie, aplikacj nawozów, opryski, niwa czy te transport [Zangeneh, Omid, Akram, 2010]. Podejcie takie skutkuje wprawdzie utrat ogólnoci i nie zawsze jest moliwe do zastosowania w przypadku wikszych grup producentów, ze wzgldu na ewentualne problemy z dostpnoci danych i mogc pojawia si w póniejszych etapach modelowania zoono obliczeniow, znajduje jednak zastosowanie w modelach optymalizacji liniowej bd nieliniowej, sucej wyborowi planu produkcyjnego. Mniej zasadne wydaje si natomiast dla funkcji produkcji.. 23.

(25) Przy wprowadzeniu ujcia dynamicznego lub chociaby uwzgldnieniu w modelu rónych okresów czasu (nastpujcych po sobie faz produkcji i organizacji pracy), warto zauway, e niektóre czynniki produkcji odgrywaj istotn rol tylko w jednym z nich. Moe równie zaistnie sytuacja, w której ten sam czynnik produkcji zastosowany w dwóch rónych okresach uznaje si za dwa odrbne [Nath, 1974; za: Rembisz, Sielska, 2012, s. 163]. Z kolei w przypadku skali makroekonomicznej lub regionalnej definicja pracy moe przyj posta przykadowo liczby ludnoci aktywnej zawodowo w rolnictwie [Mundlak, Butzer, Larson, 2012, s. 141]. Jest to równie obarczone pewnym brakiem precyzji. Czynnik pracy stanowi zatem istotny przypadek nie tylko ze wzgldu na niehomogeniczno, ale równie w zwizku z kwesti pomiaru. Nakady pracy jest relatywnie trudniej zmierzy ni wykorzystanie energii czy te takich czynników specyficznych dla produkcji rolnej, jak nawozy. Problem jest szczególnie zauwaalny w skali mikroekonomicznej. U producentów operujcych w niewielkiej skali i charakteryzujcych si maym zatrudnieniem, np. w przypadku rodzinnych gospodarstw rolnych, wie si ze wspóistnieniem gospodarstwa rolnego i gospodarstwa domowego. Oba te podmioty korzystaj z tych samych zasobów, a dochód uzyskany z gospodarstwa rolnego staje si ródem zaspokojenia popytu czonków rodziny zarzdzajcego tym gospodarstwem. Czonkowie ci mog wiadczy usugi pracy na rynku w sektorze pozarolniczym, mog (alternatywnie albo równie) pracowa we wasnym gospodarstwie, stanowic uzupenienie najemnej siy roboczej lub wrcz wiadczc cakowite nakady pracy. Zatrudnienie osób spoza gospodarstwa domowego wie si z ponoszeniem wyszych kosztów, w zwizku z czym w sytuacji gdy pojawiaj si trudnoci finansowe, zarzdzajcy mog zrezygnowa z takiej siy roboczej [Brookfield, 2008, s. 111]. W przypadku pracy najemnej producent musi wzi oczywicie równie pod uwag niepewno, jaka wie si z jej zatrudnieniem. Czynnik zdefiniowany w ten sposób jest mniej elastyczny w zarzdzaniu i zmianie nakadów ni praca wiadczona przez czonków rodziny decydenta. Cena pacona za jego usugi jest podyktowana warunkami rynkowymi, a w konsekwencji czynnik ten pod tym wzgldem moe przypomina czynnik kapitau [Heady, du Toit, 1954, s. 495]. W tym kontekcie mona przywoa równie ide rolnictwa wielofunkcyjnego, majcego poza celami produkcyjnymi zadania dostarczania, np. dóbr publicznych [Wilkin, 2007, 2009, 2010; Adamowicz, 2005]. Powizanie dziaalnoci produkcyjnej i pozarolniczej, np. prowadzenia agroturystyki, przy wykorzystaniu przynajmniej w jednej z tych sfer wasnych zasobów siy roboczej,. 24.

(26) wie si nie tylko z niszymi kosztami, ale równie z trudnociami oszacowania faktycznie ponoszonych nakadów. Rozpatrywana kwestia jest szczególnie istotna w przypadku krajów takich jak Polska, w których w dalszym cigu wikszo nakadów pracy stanowi czonkowie rodzin zamieszkujcych gospodarstwa domowe powizane z gospodarstwami rolnymi. Jest to równie cigle, jak mona zauway na podstawie rysunku 1, przypadek znacznej czci pa stw czonkowskich Unii Europejskiej. Rysunek 1. Udzia nakadów pracy wasnej w nakadach pracy ogóem w pastwach UE w latach 2004-2012 100%. 100%. 80%. 80%. 60%. 60%. 40%. 40%. 20%. 20%. 0%. 0%. Belgia. Bugaria. Cypr. Hiszpania. Estonia. Francja. Czechy. Dania. Niemcy. Wgry. Irlandia. Wochy. Grecja. Litwa 100%. 100% 80% 60% 40% 20% 0%. 80% 60% 40% 20% 0%. Luksemburg. otwa. Malta. Holandia. Austria. Polska. Portugalia. Rumunia. Finlandia. Szwecja. Sowacja. Sowenia. Wielka Brytania. ródo: Opracowanie wasne na podstawie FADN Public Database [European Commission – EU FADN].. Na skutek wspomnianych powyej, nie zawsze jasnych zalenoci zwizanych z wykorzystaniem czynnika pracy, trudno jest oceni, w jakim stopniu posiadane przez gospodarstwo zasoby siy roboczej s faktycznie wykorzystywane w procesie produkcyjnym i jaka jest ich efektywno bd wydajno.. 25.

(27) W przypadku danych odnoszących się do skali makroekonomicznej zagadnienie to wiąże się dodatkowo z problemem ukrytego bezrobocia. W ujęciu teoretycznym podstawową klasyfikacją czynników wzrostu produkcji wydaje się podział ze względu na podstawę wzrostu, który może wynikać z czynników produkcji lub z organizacji procesu produkcji (technologii). W przypadku pierwszej grupy producent może, w drodze maksymalizacji swojej funkcji celu, zmienić alokację czynników wytwórczych w taki sposób, by zwiększyć nakłady: . Wówczas, zgodnie z założeniem o dodatniej produktywności krańcowej (. . ), zyska on możliwość wytwarzania większego produktu. W dłuższym. horyzoncie czasowym postępowanie takie, przy ustalonych nakładach pozostałych czynników, będzie oczywiście przynosić coraz mniejsze efekty, zgodnie . z założeniem o ujemności drugiej pochodnej funkcji produkcji ( ). Po. dobna zmiana technologii wytwarzania, skutkująca ekstensywnym wzrostem produkcji, przedstawiona na rysunku 2 dla dwóch czynników – kapitału () i pracy () – jest zatem strategią, która może okazać się skuteczna w krótkim okresie, chociaż wiąże się w oczywisty sposób ze wzrostem kosztów ponoszonych na zaangażowanie danego czynnika: gdzie: – cena czynnika . Od zależności między tymi dodatkowymi kosztami a dodatkowymi przychodami możliwymi dzięki zwiększonej produkcji zależy finalna opłacalność takiej decyzji z punktu widzenia producenta. Jak piszą Rembisz i Sielska [2015, s. 250], w dłuższym okresie strategia skutkuje naciskiem na wzrost ceny otrzymywanej . Jeżeli nie podniesie się ona, wówczas będzie miało miejsce zmniejszenie się opłacalności produkcji. W konsekwencji może dojść nawet do bankructwa danego producenta.. 26.

(28) Rysunek 2. Ekstensywny wzrost produkcji y yB. L. y. yB = yC. y. A. LC. yD. L. A. B. B. LB LA. C. C. A D. LD KA. D. D KB K. K. . K ródo: [Rembisz, Sielska, 2015, s. 251].. Dla lepszego zilustrowania wpywu zmian nakadów pojedynczego czynnika wytwórczego na wielko produkcji, na rysunkach 3-5 zamieszczono prost symulacj cigego wzrostu nakadów dla trzech wybranych technologii, które mona opisa dwuczynnikow funkcj typu Cobba–Douglasa. Z okresu na okres zmianie ulegaj tylko nakady oznaczonego na wykresach czynnika wytwórczego. Nakady drugiego czynnika utrzymywane byy na niezmienionym poziomie, a wahania wynikaj z wpywu czynnika losowego. Jak mona zauway, najwikszy wzrost produkcji uzyskany zosta, co oczywiste, z czynnika o wikszej elastycznoci. Rónice midzy zwikszeniem nakadów poszczególnych czynników a sytuacj wyjciow (ܻ) oraz midzy efektami zmian indywidualnych czynników produkcji zale, jak wida, od specyfiki samego procesu produkcyjnego, w tym wypadku od efektów wzgldem skali, informujcych o cznym wpywie jednakowych zmian nakadów na wytwarzan produkcj.. 27.

(29) Rysunek 3. Izolowany efekt wzrostu nakadów czynników produkcji dla funkcji typu Cobba–Douglasa z malejcymi przychodami wzgldem skali 2,5. 2. 1,5. X2 X1. 1. ‫ ݕ‬ൌ ܽ଴ ܺଵ ଴ǡଶ ܺଶ ଴ǡହ. Y. 0,5. 1 15 29 43 57 71 85 99 113 127 141 155 169 183 197 211 225 239 253 267 281 295. 0. ródo: Opracowanie wasne.. Rysunek 4. Izolowany efekt wzrostu nakadów czynników produkcji dla funkcji typu Cobba–Douglasa ze staymi przychodami wzgldem skali 3,5 3 2,5 2. X2. 1,5. X1 Y. 1 0,5. 1 15 29 43 57 71 85 99 113 127 141 155 169 183 197 211 225 239 253 267 281 295. 0. ródo: Opracowanie wasne.. 28. ‫ ݕ‬ൌ ܽ଴ ܺଵ ଴ǡଶ ܺଶ ଴ǡ଼.

(30) Rysunek 5. Izolowany efekt wzrostu nakadów czynników produkcji dla funkcji typu CobbaDouglasa z rosncymi przychodami wzgldem skali 3 2,5 2 X2. 1,5. X1. ‫ ݕ‬ൌ ܽ଴ ܺଵ ଴ǡହ ܺଶ ଴ǡ଻. Y. 1 0,5. 1 15 29 43 57 71 85 99 113 127 141 155 169 183 197 211 225 239 253 267 281 295. 0. ródo: Opracowanie wasne.. Zmiany alokacyjne zachodzce midzy poszczególnymi producentami, wynikajce z rónic w organizacji procesów wytwórczych i ich efektywnoci, s zgodne z teori stworzon przez A. Smitha [Rembisz, Floria czyk, 2014, s. 21]. W toku powyszych zmian nakadów dochodzi równie do zmian relacji czynników produkcji. Substytucja moe wynika z denia do lepszego zorganizowania procesu produkcji tak, aby spenione byy warunki równowagi, w których zaangaowanie czynników wynika z tego, jak s one wynagradzane. Ze wzgldu na ograniczenia stawiane przez wykorzystywan przez producenta technologi, zachodzi ona jednak, jak zauwaa Gdek [2009, s. 41] skokowo, a nie jako ciga zmiana. Stopa substytucji dwóch czynników opisuje moliwo ich wzajemnej zastpowalnoci do wytworzenia niezmienionej wielkoci produkcji: οܺ௜ οܺ௝ opisuje wic ona tym samym moliwoci stwarzane przez stosowan u danego producenta technologi. Zmiany zachodzce w taki sposób (w oparciu o rysunek 2 zilustrowane poprzez zmiany nakadów midzy parami punktów ‫ ܣ‬i ‫ ܦ‬dla niszego oraz ‫ ܥ‬i ‫ ܤ‬dla wyszego poziomu produktu) mog by reakcj na dodatkowe bodce pynce z otoczenia producenta, np. zmiany rynkowych cen czynników produkcji (substytucja relatywnie droszego relatywnie ta szym) albo zmiany ich jakoci (np. utrata dostpu do wykwalifikowanej siy roboczej. 29.

(31) i konieczno korzystania z mniej efektywnych zasobów tego czynnika). Stopa substytucji pozwala równie wnioskowa na temat moliwoci zwikszenia produkcji. Wzrost relacji czynników przekraczajcy wysoko stopy substytucji bdzie mia efekt w postaci wzrostu poday, jeli, co rozwaalimy wyej, nie pocignie za sob nadmiernego wzrostu kosztu kra cowego w relacji do ceny otrzymywanej. Jak pisz Rembisz i Sielska [2015, s. 236], obecnie w gospodarce mona zauway, w jakim kierunku zmieniaj si relacje czynników produkcji zaangaowanych w procesie wytwórczym. Z biegiem lat producenci wykorzystuj coraz mniej czynnika pracy, zwiksza si natomiast zaangaowanie czynnika kapitau uprzedmiotowionego. Substytucja czynnika pracy przez czynnik kapitau jest zauwaalna zwaszcza w krajach o wysokim poziomie rozwoju, w przypadku których wystpuj wysokie koszty zwizane z zatrudnianiem czynnika pracy. W przypadku producentów (równie rolnych) zjawisko to jest wyranie zauwaalne, co zilustrowano, przedstawiajc na rysunku 6 wartoci indeksów jednopodstawowych, obliczonych dla redniego zaangaowania danych czynników w pa stwach Unii Europejskiej i Polski w latach 2003-2009. Rysunek 6. Dynamika zatrudnienia i liczby uywanych maszyn w rolnictwie Unii Europejskiej (2003=1) 3 2,5 2 zatrudnienie UE maszyny UE. 1,5. zatrudnienie Polska 1. maszyny Polska. 0,5 0 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009. ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych FAO.. Wydaje si, i najwiksze moliwoci w zakresie zmian relacji midzy zaangaowanymi nakadami czynników produkcji stwarza wzrost technicznego ௄. uzbrojenia pracy ( ), czyli relacji kapitau rzeczowego do nakadów pracy. ௅. Zwikszenie wyposaenia pracy w kapita pozwala na wzrost produkcji, co 30.

(32) w poczeniu z brakiem zmian nakadów pracy oznacza bdzie zwikszenie wydajnoci czynnika pracy: ο ο ൐ ͳ ֜ οܻ ൐ Ͳǡ ൐Ͳ ο ο Zmiany stosunku kapitau na jednostk pracy s przedmiotem analizy w modelu Solowa i objaniaj przyrost produktu przypadajcy na jednostk efektywnej pracy [Zajczkowska-Jakimiak, 2006, s. 48]. Jak mona wnioskowa na podstawie rysunku 6 w ostatnim okresie wskanik ten wzrasta zarówno w rolnictwie Polski, jak i Unii Europejskiej. Ksztatowanie si dokadnych wartoci zilustrowano na rysunku 7 za pomoc indeksów jednopodstawowych. Rysunek 7. Dynamika relacji liczby uywanych maszyn i zatrudnienia w rolnictwie Polski i UE (2003=1) 3 2,5 2 UE. 1,5. Polska 1 0,5 0 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009. ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych FAO.. W modelu Harroda–Domara przyjmuje si, e wzrost gospodarczy jest pochodn oszczdnoci i stopy zwrotu kapitau [Rembisz, Floria czyk, 2014, s. 24]. W tym podejciu wzrost nakadów kapitau jest jednym z efektów dualnego wpywu, jaki wywieraj inwestycje. Oddziaujc od strony podaowej, powoduj one wzrost nakadów kapitau, a w konsekwencji wzrost poday dóbr, przy czym istotn rol w skali tego wpywu odgrywaj zarówno wielko samych inwestycji, jak i produktywno uzyskanego dziki nim kapitau [Bartkowiak, 2010, s. 43]: ο

(33) ൐ Ͳ ֜ ο‫ ܭ‬൐ Ͳ ֜ οܻ ൐ Ͳ 31.

(34) ο μ ǡ ο

(35) ֜ ο

(36) μ Jak wskazuje cytowany autor, rozumowanie takie prowadzi nieuchronnie do paradoksu, bowiem wykorzystanie kapitau powstajcego dziki inwestycjom nie jest moliwe bez dalszego ich zwikszania, co de facto nie moe nastpi. Same za inwestycje s dodatnio zalene od poczynionych oszczdnoci [Bartkowiak, 2010, s. 44]. Problem niemonoci zrealizowania niesko czonych inwestycji zosta czciowo rozwizany w modelu Samuelsona–Hicksa dziki wprowadzeniu granic wzrostu produktu: dolnej, okrelonej przez wysoko inwestycji autonomicznych, rozpoczynajcych proces wzrostu (poczynionych zarówno przez producentów, jak i przez pa stwo), oraz górnej, zdefiniowanej przez pene zatrudnienie czynników produkcji, tj. pracy i kapitau [Bartkowiak, 2010, s. 44-46]. W podejciu Solowa pojawia si natomiast konieczno zmian w technologii produkcji, umoliwiana przez rozpatrywanie dwóch czynników wytwórczych (ekstensywnych czynników wzrostu produktu), by wzrost technicznego uzbrojenia pracy okaza si skuteczny jako ródo wzrostu produkcji [por. Bartkowiak, 2010, s. 51; Rembisz, Floria czyk, 2014, s. 25]. Podobnie jak wczeniej, równie w tym ujciu wzrost produkcji dokonuje si dziki przyrostowi kapitau, a ten nastpuje za spraw inwestycji, które z kolei wynikaj z oszczdnoci. W kapitale za jest ucieleniony postp techniczny. Jak wskazuje Zajczkowska-Jakimiak [2006, s. 48], Solow dopuci w póniejszym okresie take i inne róda postpu i wzrostu produktywnoci, wynikajce m.in. z bada lub dziaa edukacyjnych. Zmiany zachodzce w organizacji procesów wytwórczych, w ujciu formalnym odzwierciedlane przez zmiany produkcji, maj odmienny charakter. Usprawnienie procesów technologicznych umoliwia sprawniejsze, bardziej efektywne wykorzystanie czynników produkcji, co stwarza podstaw nie tylko do utrzymania dotychczasowej produkcji na niezmienionym poziomie w obliczu ewentualnej koniecznoci zmniejszenia nakadów czynników wytwórczych, ale te jej wzrost. Od strony formalnej, w przypadku modeli, w których pojawia si explicite posta analityczna funkcji produkcji, zachodzenie takich zmian opisywane jest jako odpowiednia zmiana parametrów modelu, opisujcych poszczególne elementy procesu wytwarzania, bd te zmiana samej postaci analitycznej. Istotnym elementem odpowiadajcym temu procesowi, a czsto wprowadzanym do modeli dynamicznych jest postp techniczny, który pozwala modelowa zmiany wielkoci produkcji zachodzce wraz z upywem czasu. Dla standardowej technologii typu Cobba–Douglasa, przedstawionej poniszym wzorem, przyjmuje si, e postp techniczny wyraony jest przez parametr ߙ଴ . 32.

(37) ௡. ܻ ൌ ߙ଴ ෑ ܺ୧ ఈ౟ ௜ୀଵ. W teorii Malthusa nowe technologie, a zatem postp, s jedyn moliwoci, by pozyskiwa nowe zasoby przyrody, zwiksza poda ywnoci i tym samym umoliwia wzrost liczby ludnoci. Podobnie w ujciu Kremera [Bartkowiak, 2010, s. 60-67]. Piszc o postpie technicznym, jak zauwaa Tokarski [2009, s. 27], najczciej charakteryzuje si go jako dynamicznie zachodzce zjawisko, które umoliwia wytwarzanie z tego samego nakadu wikszej produkcji. Alternatywnie mona powiedzie, e jest to proces, na skutek wystpienia którego mona ograniczy nakady czynników przy tej samej wielkoci wytwarzanej produkcji. Midzy poszczególnymi podejciami do zagadnienia postpu technicznego wystpuj pewne rónice. Postp techniczny w rozumieniu Hicksa charakteryzuje si tym, e w taki sam sposób wpywa na produkcyjno kapitau rzeczowego i pracy [por. Tokarski, 2009, s. 29; Batra, 1970, s. 87]. Oznacza to, e wraz z upywem czasu wzrastaj moliwoci produkcyjne wynikajce z zastosowania obu tych czynników: μ μ ൌ ൐Ͳ μ μ Takie zmiany kra cowej produkcyjnoci nie pocigaj za sob zmian kra cowej stopy substytucji czynników produkcji. Optymalny podzia czynników produkcji w sensie ich proporcji pozostaje wic taki sam, jak przed zaistnieniem postpu, chocia same nakady mog si zmieni. Jak wskazuje Tokarski [2009, s. 29], postp taki moe by rozumiany jako przejaw zwikszenia si zasobu wiedzy. Wzrost wiedzy u decydenta nadzorujcego i organizujcego procesy wytwórcze pozwala mu sprawniej wykorzystywa czynniki w ustalonych ju proporcjach. Takie ujcie jest czsto stosowane w wikszoci podej do zagadnienia pomiaru produktywnoci [Doraszelski, Jaumandreu, 2015, s. 2-3]. Pozostae dwa podejcia, przywoywane przez Tokarskiego do definiowania postpu technicznego, oddziauj bezporednio na wybrany czynnik produkcji. W przypadku ujcia Solowa jest to czynnik kapitau: μ ൐Ͳ μ za dla ujcia Harroda – czynnik pracy:. 33.

(38) . Procesy produkcyjne, w tym mające miejsce w grupach producentów rolnych, mają charakter zmienny. Można pokazać, że postacie funkcyjne wybrane jako najlepiej opisujące dany proces wytwórczy zmieniają się z biegiem czasu, a zmiany te mogą być uzależnione od różnorodnych czynników. Wynikać mogą ze specyfiki producenta, jego specjalizacji lub uwarunkowań zewnętrznych. Wśród konkretnych procesów wytwórczych można znaleźć zarówno takie, w których dominują nieliczne możliwości organizacji procesów wytwórczych, np. w związku ze ścisłą komplementarnością pewnych par czynników produkcji lub koniecznością stosowania określonych zasobów, jak i takie, w których organizacja procesu wytwarzania jest w większym stopniu uzależniona od autonomicznych decyzji producenta i wachlarz sposobów odpowiedniej organizacji jest wystarczająco szeroki. Kolejnym poważnym źródłem są zmiany będące efektem jednostkowych charakterystyk samego producenta jako podejmującego decyzje w gospodarstwie rolnym. Cechy indywidualne, takie jak płeć, wiek bądź wykształcenie są wymieniane wśród tych czynników, które różnicują kryteria decyzyjne lub cele stawiane sobie przez producentów. Temat ten był szeroko dyskutowany w literaturze przedmiotu, zarówno polsko- [Majewski, Ziętara, 1997; Ziętara, 1986; Sielska, 2014], jak i obcojęzycznej [Harman i in., 1972; Sahin i in., 2013; Van Kooten, Schoney, Haywarth, 1986] i nie będziemy w tym miejscu szerzej nawiązywać do tej dyskusji. Dość zauważyć, że zmienne opisujące cechy indywidualne producenta rolnego, wykorzystywane zwykle w podobnych badaniach, odzwierciedlają pewne cechy decydenta, jak otwartość na nowe rozwiązania czy skłonność bądź awersja do ryzyka [por. Edwards-Jones, Deary, Willock, 1998]. Te cechy, endogeniczne dla producenta rolnego, bo związane z nim samym, odpowiadać mogą skłonności do adaptacji nowego profilu technologicznego, tj. podjęcia innowacji w prowadzonej działalności. Znajdują one odzwierciedlenie w skłonności zarządzających gospodarstwem rolnym do stosowania nowych podejść lub modyfikacji organizacji pracy, co w ujęciu formalnym związane jest z występowaniem wspomnianego już postępu technicznego. Postęp ten może być traktowany jako poprawa efektywności procesów wytwórczych, czyli coraz lepsze, z biegiem czasu, wykorzystanie czynników [Rembisz, Floriańczyk, 2014, s. 32]. Wyznacza się go, obliczając różnicę między stopą wzrostu produktu a stopą wzrostu nakładów. Można krótko nawiązać w tym miejscu również do kwestii kapitału ludzkiego, którego idea rozwija klasyczne rozumienie czynnika pracy. Wprowadze34.

(39) nie go jako dodatkowego czynnika produkcji umoliwia zrónicowanie dokonywanych inwestycji midzy dwoma rodzajami kapitau (ludzkim i rzeczowym). Oba rozwizania daj w efekcie pozytywne rezultaty, poniewa inwestycje w kapita ludzki pozwalaj akumulowa równie kapita rzeczowy, podczas gdy inwestycje w kapita rzeczowy skutkuj m.in. wzrostem kapitau ludzkiego [Zajczkowska-Jakimiak, 2006, s. 53]. Zgodnie z Mundlakiem, Butzerem i Larsonem, technologia jako zmienna nie jest obserwowalna, w przeciwie stwie do skutków wywieranych przez jej zmiany. Jako przykad mona tutaj przywoa wielko zmiany zachodzcej w wielkoci produkcji, otrzymywanej w niezmiennych warunkach. Dla rolnictwa takim naturalnym przykadem informujcym o zmianach zachodzcych w technologiach wytwórczych jest plon uzyskiwany z jednostki ziemi. Jak wskazuj cytowani autorzy, w badaniach empirycznych mona wprowadza zmienne penice rol noników technologii, a jako przykad przywouje si w tym kontekcie cechy kapitau ludzkiego [Mundlak, Butzer, Larson, 2012, s. 141]. Jak zauwaa Zegar [2012, s. 69], w obecnych czasach w rolnictwie (ale odnosi to mona take do innych sektorów gospodarki) postp przyjmuje raczej posta przyrostu wiedzy ni koncentracji i specjalizacji. Zmiany zachodzce w technologii mona traktowa jako osiganie przez producenta lepszych wartoci funkcji celu w sposób intensywny. Pozwalaj one bowiem sprawniej i bardziej efektywnie wykorzystywa dostpne zasoby. Wzrost taki, zilustrowany na rysunku 8, jest uzasadniony, kiedy producent nie ma moliwoci ksztatowania ceny otrzymywanej i jest zmuszony dostosowa do niej efektywno swoich procesów produkcyjnych [Rembisz, Sielska, 2015, s. 256].. 35.

(40) Rysunek 8. Intensywny wzrost produkcji Y. f B K A , LA. f A K A , LA.

(41). f B K B , LB.

(42). fB. L. fA.

(43) L. A. B. B. L. LA LLBA. B. B. B. A KA. KB. KB. KA. K. K ródo: [Rembisz, Sielska, 2015, s. 254].. 1.3. Wydajno w kontekcie endo- i egzogenicznoci czynników wzrostu produkcji Wród warunków egzogenicznych, w których funkcjonuje gospodarstwo rolne, Kowalski i Rembisz [2003, s. 8] uwzgldniaj uwarunkowania o zrónicowanym charakterze oddziaujce na producenta. Zalicza si tutaj zarówno rynek rolny wraz z jego charakterystykami (wysoko cen produktów rolnych, a zwaszcza ich relacja do cen nakadów), jak i uwarunkowania makroekonomiczne (PKB per capita), mogce wiadczy porednio lub bezporednio o sytuacji ogólnogospodarczej, która równie wywiera wpyw na funkcjonowanie indywidualnych producentów, przykadowo tworzc podstawy do oszacowania kosztu alternatywnego wykorzystywanych zasobów czynników wytwórczych. Jako zwizan z wysokoci produktu na osob mona traktowa równie infrastruktur finansow lub techniczn wymienian jako jedno z uwarunkowa . Z naszego punktu widzenia istotn rol odgrywaj natomiast uwarunkowania zwizane z podejmowaniem decyzji na szczeblu makroekonomicznym, zwizane z dziaalnoci pa stwowych instytucji oraz funkcjonowaniem polityki rolnej. Endogeniczne uwarunkowania z kolei odnosz si bezporednio do tych aspektów procesu produkcyjnego, które uzalenione s bezporednio od decyzji producenta [Kowalski, Rembisz, 2003, s. 8]. S to zasoby czynników wytwór36.

(44) czych posiadane przez producenta oraz relacje zachodzce midzy ich wykorzystywanymi nakadami, które z kolei definiuj technik produkcji. Cytowani autorzy uwzgldniaj równie czynniki zwizane z zarzdzaniem procesem produkcyjnym, strategi oraz kompetencjami i umiejtnociami. Od obu powyszych grup zale najwaniejsze cechy charakteryzujce proces produkcyjny, tj. jego efektywno i opacalno. Warto zauway, e nawet przy wprowadzeniu podobnego rozrónienia midzy tymi dwiema grupami zachodzi pewna interakcja. Efekty oddziaywania czynników egzogenicznych mog wpywa na ksztatowanie si endogenicznych. Nie dotyczy to wycznie producentów rolnych. Jako przykad przytoczy mona wpyw polityki gospodarczej ukierunkowanej na dany sektor, która zmienia poziom opacalnoci stosowania pewnych czynników wytwórczych lub pewnych technologii produkcyjnych, np. za spraw wprowadzenia pewnych norm rodowiskowych. Pomimo zatem i sfera endogeniczna pozostaje w obszarze decyzyjnoci producenta, to na decyzyjno t wpywa sfera egzogeniczna, która moe modyfikowa funkcj celu lub warunki ograniczajce w zagadnieniu optymalizacyjnym producenta. Wród uwarunkowa przytoczonych w [Rembisz, Sielska, 2015, s. 233-234] kluczowe znaczenie dla producentów wydaj si mie relacje ksztatujce przychody i wydatki ponoszone na zatrudnienie czynników wytwórczych oraz podatki i obcienia bdce pochodn relacji instytucjonalnych. Podobnie, wyej omówione róda wzrostu produkcji mona traktowa jako endo- bd egzogenne. W przypadku róde endogennych, producent ma kontrol nad ródem wzrostu. Moe on oddziaywa na nie wedug potrzeb, dc do maksymalizacji swojej funkcji celu. Odnosi si to do relacji midzy czynnikami wytwórczymi. Decyzje alokacyjne podejmowane s indywidualnie przez danego producenta, chocia nastpuj pod wpywem uwarunkowa zewntrznych i rynkowych, takich jak wysoko cen otrzymywanych i paconych bd dostpno danego czynnika na rynku czynników produkcji. Zgodnie z podstawowymi warunkami równowagi producenta procesy wytwórcze powinny by zorganizowane w taki sposób, by alokacja czynników produkcji odzwierciedlaa relacje ich cen. W uproszczonym przypadku jednostkowych cen otrzymywanych oznacza to, e dany czynnik powinien by stosowany tak dugo, jak dugo jest to opacalne dla producenta, tj. jego nakady powinny by zdefiniowane przez równo: ܿଡ଼୧ ൌ. 37. ߲ܻ ߲ܺ௜.

(45) W sytuacji gdy warunek ten nie zachodzi, producent mógby bowiem poprawi swoj sytuacj. W przypadku, w którym zaoenie o jednostkowych cenach otrzymywanych zostanie uchylone, mamy do czynienia z sytuacj, w której koszty wytworzenia danej jednostki produktu musz zosta pokryte poprzez przychody z jej sprzeday. Jest to proste uogólnienie wczeniejszej równoci: ܿଡ଼୧ ൌ. ߲ܻ ήܿ ߲ܺ௜ ଢ଼. Producent decyduje zatem o nakadach autonomicznie, uwzgldniajc jednak uwarunkowania egzogeniczne. Warto nadmieni, e w przypadku zmian cen czynników produkcji istnieje moliwo zmiany techniki wytwarzania poprzez przeksztacenie jej w bardziej praco- lub kapitaochonn. ȟܿଡ଼୧ ് Ͳ ֜ ȟܺ௜ ് Ͳ Szczególnym przypadkiem jest tutaj rozpatrywany ju wzrost nakadów kapitau przypadajcych na nakady pracy, tj. zmiana technicznego uzbrojenia pracy i zwikszenie kapitaochonnoci produkcji. Skutki tego posunicia maj wymiar zarówno wski, dotyczcy indywidualnego procenta rolnego, jak i szerszy. W przypadku danego producenta wzrost relacji nakadów czynników kapitau i pracy umoliwia, jak ju wspomnielimy, zwikszenie w przyszoci zarówno samej produkcji, jak i wydajnoci pracy poprzez unowoczenienie technik wytwarzania. Unowoczenienie to, w przypadku wykorzystywania nowych, bardziej energooszczdnych metod, przyczynia si do dalszej poprawy sytuacji producenta, zmniejszajc ponoszone przez niego koszty i umoliwiajc dalsze inwestycje. Unowoczenienie technik wytwarzania z kolei moe przyczynia si do dalszych zmian alokacyjnych, tj. uwolnienia czci wykorzystywanych nakadów pracy bez znaczcych negatywnych konsekwencji dla wolumenu produkcji. To drugie zjawisko moe potencjalnie odegra istotn rol w odniesieniu do czynnika pracy w rolnictwie polskim, które nadal w przewaajcej mierze korzysta z wasnej siy roboczej. Jednake i w takim przypadku warto zauway, i czonkowie rodziny prowadzcego gospodarstwo, którzy nieodpatnie wiadcz usugi pracy, posiadaj alternatyw w postaci pracy w sektorze nierolniczym i pobierania za t prac wynagrodzenia. W ocenie procesu produkcyjnego znaczc rol odgrywaj jego efektywno i opacalno, determinowane przez czynniki endogeniczne.. 38.

(46) Na poziom efektywności produkcji istotny wpływ mają relacje zachodzące między nakładami poszczególnych czynników wytwórczych i uzyskiwanym z nich efektem produkcyjnym, a zatem wydajności czynników [Rembisz, Sielska, 2015, s. 231]: . . gdzie: – efektywność produkcji . Podczas gdy poszczególne wydajności informują o tym, jak sprawnie producent stosuje dany czynnik, efektywność produkcji jest miernikiem odnoszącym się do całego procesu. Na efektywność gospodarstwa rolnego, jak piszą Kopeć i Nietupski [1980, s. 78-79] wpływa szereg czynników charakteryzujących producenta i jego otoczenie. Wśród tych pierwszych wymienić można m.in. zarządzanie oraz procesy pracy i produkcji, które są w oczywisty sposób uzależnione od decyzji podejmowanych na szczeblu indywidualnego producenta. Do tych drugich, o charakterze egzogenicznym zaliczać można warunki przyrodnicze bądź zewnętrzne warunki ekonomiczne. Zarządzając procesem produkcyjnym decydent musi dążyć do tego, by działać w sposób optymalny przy danych ograniczeniach zewnętrznych. Relacje oraz bezpośrednie i pośrednie oddziaływania zachodzące między rozważanymi cechami są trudne do jednoznacznego określenia. Uwagę zwrócić można jednak na takie czynniki, określane mianem cech dominujących, które mają decydujące znaczenie i wywierają silniejszy wpływ od pozostałych. Charakteryzują się mocnymi związkami z pozostałymi charakterystykami gospodarstwa i są to warunki produkcji, intensywność organizacji gospodarstwa, i zwłaszcza – jak podkreślają cytowani autorzy – charakter systemu gospodarczego. Zbliżoną informację jak efektywność, ale w ujęciu wartościowym, przekazuje wskaźnik opłacalności prowadzonej produkcji, stanowiący relację między przychodami uzyskiwanymi w efekcie prowadzonego procesu produkcyjnego do kosztów zaangażowania czynników wytwórczych: . . gdzie: – opłacalność produkcji .. 39. .

(47) Jako kryterium oceny tak ujta efektywno wydaje si mie t przewag nad zapisan w ten sposób opacalnoci, e pozwala na dokonywanie analiz dynamicznych bez koniecznoci przejcia na stae ceny produktów i czynników produkcji. Trzeba mie jednak na uwadze kryterium decyzyjne producenta, który ustalajc alokacj poszczególnych czynników produkcji i wybierajc najbardziej korzystn technik wytwarzania, dokonuje, jak stwierdzilimy wczeniej, porównania jednostkowego wynagrodzenia danego czynnika z jego produkcyjnoci. Informacja o cenach zostaa zatem przez producenta wykorzystana ju wczeniej, przed powstaniem produktu, który posuy do oceny efektywnoci. W podobny sposób, jak zauway Adamowski [1973, s. 57], budowa mona zblione wskaniki charakteryzujce jako procesów wytwórczych w odniesieniu do ich efektu wyraonego wolumenem albo do wynikowej wartoci, czyli dochodu uzyskiwanego przez producenta. Ogólna posta tych mierników, zaprezentowana w tabeli 2, sprowadza si do porównania zastosowanego czynnika produkcji z jego efektem. Analogiczne mierniki mona zdefiniowa w ujciu kosztowym. Warto zauway, e dochód wyspecyfikowany w poniszej tabeli nie jest t sam kategori, co dochód w przypadku konsumenta. Tutaj stanowi on przyrost wartoci w formie pieninej bd majtkowej i moe by rozumiany jako nadwyka wartoci produkcji nad kosztami poniesionymi na jej wytworzenie [Adamowski, 1973, s. 53], odpowiada wic w zasadzie temu, co wczeniej okrelane byo w niniejszej pracy mianem zysku uzyskiwanego ze sprzeday wytworzonej produkcji. Tabela 2. Grupy mierników efektywnoci gospodarowania Wska nik Produkcyjno (wydajno zasobów) Zasobochonno (majtkochonno produkcji). Podstawa odniesienia Produkcja. Dochodowo zasobów. Wzór ܻ ܺ୧ ܺ୧ ܻ ‫ܦ‬ሺܻሻ ܺ୧ gdzie: ‫ܦ‬ሺܻሻ – dochód uzyskiwany z produkcji ܻ. ܺ୧ ‫ܦ‬ሺܻሻ. Dochód Zasobochonno dochodu ródo: Opracowanie wasne na podstawie [Adamowski, 1973].. 40.