Nowe lokacje miast królewskich w Małopolsce w latach 1333-1370 : chronologia i rozmieszczenie

Berdecka, Anna

Nowe lokacje miast królewskich w Malopolsce w latach 1333-1370 : chronologia i rozmieszczenie

Przegląd Historyczny 65/4, 593-624 1974

Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl, gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego, powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego i kulturalnego.

Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki

wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach

dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.

ANNA BERDECKA Ш « Щ Д W n ffljg

ЦтйП7

b n i * e r , yЫ и W o rw aw .k ie»

N ow e lokacje miast królewskich w Małopolsce

w latach 1333— 1370. ·

Chronologia i rozmieszczenie*

Próba ustalenia chronologii m iast królewskich w latach 1333— 1370 jest punktem w yjścia badań nad urbanizacją Małopolski oraz układam i prze­

strzennym i now ozałożonych m iast. Chociaż w iek XIV pozostawił znacz­

niejszą liczbę dokum entów niż poprzedzające stulecia, nie dysponujem y jednak m ateriałem źródłowym dokładnym i wyczerpującym . N iew iele przecież zachowało się do naszych czasów dokum entów lokacyjnych sensu stricto, które są tu podstawowym m ateriałem źródłowym.

Dla historyka istotną sprawą jest pow stanie now ego rozplanowania osady m iejskiej, zarówno w przypadku, gdy w ystępuje ono na terenie do­

tychczas niezasiedlonym , jak i przy częściowym lub całkowitym prze­

kształceniu istniejącej już osady czy osad. Ogólnie można stw ierdzić, że w yciąganie w niosków z dokum entów lokacyjnych co do czasu now ego roz­

planowania osady prowadzi niekiedy do błędów Ł.

Zagadnieniem dokumentu lokacyjnego, jego konsekwencją społeczną, gospodarczą i prawną, zajmował się Stanisław K u r a ś 2. Analizując bo­

gaty m ateriał źródłowy, odsłonił on budowę tego typu dokum entów, w któ­

rych oprócz treści prawniczych znajdują się również literackie. Udowod­

nił w sposób przekonywający, jak pisarz posługujący się rozbudowanymi figuram i retorycznym i w oparciu o istniejący w kancelarii formularz po­

daje niekiedy w dokumencie treści sprzeczne, nieprawdziwe i niejasne.

Szczegółowa zaś, nie poparta metodą krytyczną i porównawczą, analiza całości — często prowadzi do 'błędnych wniosków. Wobec ograniczonej ilo ­ ści źródeł, badacze skłaniają się do drobiazgowego dochodzenia treści nie tylko każdego zdania, a le i słowa, niekiedy na niekorzyść analizy całoś­

ciowej.

* A rty k u ł je s t fra g m e n te m p rac y d o k to rsk ie j, k tó rą p isa ła m pod k ie ru n k ie m p rof, d r S ta n is ła w a H e r b s t a .

1 J . L u c i ń s k i , L o k a c je m ia st i w si m o n a rszy ch w M ałopolsce do r. 1385, C zP -H t. X V II, 1965, z. 2; por. też rec en zję St. K u r a s i a , „ S tu d ia H istoryczne"

1970, z. 4. U sta lo n a przez L ucińskiego ta b e la chronologii m ia st p o sia d a b łę d y w y ­ n ik łe z tego, iż p o d sta w ę do d a to w a n ia osady sta n o w ił tzw . d o k u m e n t lok acy jn y , ro zu m ian y ta k ż e ja k o n a d a n ie lu b p o tw ie rd z en ie p ra w a niem ieckiego. A u to r p o m ija ł z n a n e m u z re sz tą i p rzy ta c z a n e w tek ście w cześniejsze w zm ian k i św iadczące o is t­

n ie n iu zorganizow anego i d ziałająceg o sa m o rz ąd u m iejskiego, czy też w zm ian k i uboczne o is tn ie n iu m ia sta . D latego też pom im o b o g actw a źródłow ego p rac y , ta b e la lo k a c ji i w n io sk i z n ie j w y cią g n ię te n ie zaw sze są do p rzy ję cia .

2 St. K u r a ś , P rzy w ile je p raw a n ie m iec kie g o m ia s t i w s i m a ło p o lskich w X I V — X V w., W ro cław 1970. P a n u doc. d r St. K u ra sio w i d zięk u ję za u d o stę p n ie n ie p rze d w y d an ie m t. VI і V II Z b io ru D o k u m e n tó w M ałopolskich [cyt. d alej: ZDMłp] oraz za cenne w skazów ki.

Wspomniana praca Kurasia zestawia w szystkie odnalezione przyw ileje lokacyjne m iast ziem krakowskiej i sandom ierskiej. Na 176 m iast pow­

stałych do pierwszej ćwierci X V w . — 38 nie posiada (lub 'też dotychczas nie odnaleziono) dokumentów; 53 ma po jednym dokumencie lokacyjnym ; 60 m iast po dwa; dla 23 zachowało się po trzy dokumenty. Jedno miasto dysponuje aż czterema dokum entam i3.

Ustalając początki lokacji m iasta posługujem y się oczywiście dokumen­

tem ^posiadającym najwcześniejszą datę, która ijabiera cech wiarogodności w św ietle wzm ianek ubocznych pochodzących z bliskiego okresu czasowe­

go . Może bowiem się zdarzyć, że najw cześniejszy znany nam dokument lokacyjny nie jest jednak pierwszym . Wówczas jednak gdy posiadamy wzmianki dotyczące w cześniejszego statusu osady, jak np. w przypadku Pilzna, kiedy w ieś o tej nazwie otrzymała prawo m agdeburskie w r. 1328 4, dokument zezw alający na założenie miasta ná prawie niem ieckim z r. 1354 5 można uznać za wiarogodny, szczególnie że szereg wzm ianek po tej dacie świadczy o istnieniu i rozwoju m iasta 6. N iekiedy wcześniejsze wzm ianki zaprzeczają treści przyw ileju lokacyjnego, jak np. w przypadku Lwowa, który otrzym ał prawo magdeburskie w r. 1356 7. Miasto rządziło się nim już przedtem, czego dowodem jest wzm ianka o dwóch nieżyjących już wójtach Lwowa, Bertholdzie i M acieju w dokumencie Kazimierza W iel­

kiego z 1352 r. 8.

Najmniej kłopotu sprawiają dokum enty lokacyjne dotyczące m iast za­

kładanych na tzw. surow ym korzeniu. W ówczas datę można odnieść do rozpoczęcia akcji osadniczej lub też okresu bezpośrednio ją poprzedzają­

cego. Świadczy o tym np. przyw ilej ziezwalający na założenie m iasta P iw ­ nicznej Szyj i 9, Krościenka 10, czy też Wisłoka na terenie w si K obyle nad Wisłokiem z r. 1366 n , chociaż itej lokacji zaniechano po kilku latach 12.

W ysunięte tu zastrzeżenia co do wiarogodności dokumentów lokacyj­

nych nie mają na celu w ykluczenia ich z podstawy źródłowej, ale sygna­

lizują potrzebę ostrożnej ich interpretacji. Ważne są również wzm ianki uboczne, sporadycznie w ystępujące określenia oppidum , civitas, consules, cives etc. w odniesieniu do badanego m iasta, świadczą bow iem o istnieniu i funkcjonowaniu osady. Natom iast w przypadku dokumentu zawierają­

cego zezwolenie na lokację, m im o nieraz szczegółowo w ym ienionych w nim klauzul prawnych, m ogło nie dojść do utworzenia miasta 1S.

W załączonym zestawieniu uwzględniano miasta, które w okresie 1333

— 1370 w w yn iku akcji lokacyjnej, otrzym ały nową, zaplanowaną formę

3 St. K u r a ś, P rzy w ile je p ra w a n ie m ieckieg o , s. 82 nn.

* KDM łp. I, n r 177.

5 KDM łp. III, n r 709.

* Np. 1367 r. — KDM łp. III, n r 802; 1372 r. — K D M łp. I, n r 312.

7 A G Z III, n r 19.

8 AGZ II, n r 1.

» A GZ III, n r 3.

10 M ateriały archiw alne w y ję te głó w n ie z M e tr y k i L ite w s k ie j, w yd. A. P r o ­ h a s k a [cyt. d alej: MAML], L w ów 1890, n r 12.

11 KDM łp. III, n r 789.

“ W 1374 r. E lż b ieta Ł o k ie tk ó w n a m .in. n a d a ła w ieś K o b y le k la szto ro w i w K o­

przyw nicy. N a w zgórzu po p rze ciw n ej stro n ie W isłoka k la sz to r lo k o w ał p o now nie m iasto F ry sz ta k (KDM łp. III, n r 869).

13 J a k w p rz y p a d k u S okołow a (K D K K I, n r 172), czy w spom nianego W isłoka (por. przyp. 12).

L O K A C J E M IA S T K R Ó L E W S K IC H W M A Ł O P O L S C E

595 przestrzenną, stanowiącą ramy terytorialne, w których zamknąć się m iały w szystkie treści życia m iejskiego. Za miasta takie uw ażam y założone na tzw. surow ym korzeniu, czyli na obszarze uprzednio niezasiedlonym , a tak­

że adaptujące zastany układ osadniczy, lub przekształcające go, jak rów ­ nież now e m iasta, które pow stały z przeniesienia daw nych ośrodków m iej­

skich na in n y teren, jak to m iało m iejsce np. w Lelowie, Radomiu, Żar­

nowcu. U w zględniono też now e miasta pow stałe w obrębie dawnych ośrod­

ków m iejskich, np. Kazim ierz (krakowski), Kleparz czy też Lw ów i Prze­

m yśl.

Tabela w ym ien ia w układzie chronologicznym m iasta królew skie Ma­

łopolski, założone za rządów Kazimierza W ielkiego oraz w uzupełnieniu miasta z terenu Rusi. K werenda do tego ostatniego w ykazu n ie została wyczerpana. N ie jest bowiem dostatecznie zbadana sprawa okresów, w których poszczególne ziem ie Rusi b y ły włączane i adm inistrowane przez Polskę. Poniew aż sąsiadują one z Małopolską, stan ich zagospodarowania miał niew ą tp liw y w p ły w na politykę króle*wską również w zakresie osa­

dnictwa. W tabeli um ieszczono dostępne dane o zagospodarowaniu terenu przed lokacją m iasta, pierw szy znany przekaz źródłow y o m ieście, datę lub okres założenia m iasta oraz rodzaj nadanego prawa m iejskiego. Ta­

bela ma ułatw ić orientację w przebiegu lokacji, z tym , że nie można go zamknąć w podanej w dokum encie dacie rocznej, gdyż był to proces zło­

żony, zależny od różnych w arunków gospodarczych, politycznych itp.

Trwał on co najm niej kilka, jeśli nie kilkanaście l a t u .

*

* *

Jednym z przejaw ów planow ego zagospodarowania połączonych przez Kazimierza W ielkiego ziem Polski była akcja osadnicza. Lokacji m iast towarzyszyła też w posiadłościach panującego lokacja w si na praw ie p ol­

skim i niem ieckim . Zestawienia J. L u c i ń s k i e g o 15 pomagają określić przybliżony stan osadnictwa regionu, w którym zostało lokowane m iasto.

W ymagają jednak korekty i uzupełnień le. Osadnictwo w iejsk ie poprze­

dzało zazwyczaj lokację miasta, niekiedy zaś było następstw em kolonizacji terenów przyległych do miasta, co przede w szystkim m iało m iejsce w przygranicznych lub nowoprzyłączonych obszarach, gdzie now olokow ane m iasto w skazyw ało na region lub kierunek przyszłej k olon izacji17.

14 P rz y k ła d e m je s t założenie m ia s ta D ukli, k tó re trw a ło od około 1380 do 1402 r.

(A. K a m i ń s k i , N ie zn a n e k a r ty z przeszłości D u k li (1359— 1540), [w:] Prace z d zie ­ jó w P o lsk i fe u d a ln e j o fia ro w a n e R. G ró d ec kiem u w 70 rocznicę uro d zin , W a rsza w a 1960, s. 409—413).

15 J. L u с i ń s к i, op. cit.

lł P rz y k ła d e m m oże b y ć w n io sek o o słab ien iu w ie jsk ie j a k c ji osadniczej w la ta c h 1282— 1333 o ra z w p ie rw sz y ch la ta c h p an o w a n ia K a z im ie rz a W ielkiego; a u to r t ł u ­ m aczy go b ra k ie m z a in te re so w a n ia p a n u ją c y c h lu b te ż n ie sp rz y ja ją c y m i w a ru n k a m i p olitycznym i. T ym czasem ju ż p o b ie żn a le k tu r a r e je s tró w dalszych tom ów Z b io ru D o k u m e n tó w M a ło p o lsk ich (w y d a n y ch po u k a z a n iu się p ra c y L u c i ń s k i e g o ) u zu p e łn ia ta b e le lo k a c ji i zm ien ia n asz p ogląd n a p rzeb ieg a k c ji osadniczej. T rw a ła ona z ró żn y m n atę ż e n ie m p rzez cały te n okres.

n A. R u t k o w s k a - P ł a c h c i ń s k a , S ą d ec c zy zn a w X I I I i X I V w ., W ro­

cław 1961, s. 146 o ra z ta m że m a p a : „S ądecczyzna i je j pog ran icze w k ońcu X IV w ie k u ”.

Na ziem i (krakowskiej notujem y 25 lokacji m ia s t18, w ziem i sandomier­

skiej 12 19 oraz 5 na Rusi 20. Liczba założonych m iast m aleje w m iarę po­

suwania slię ku wschodowi. Zagęszczając osadnictwo na ziemiach już za­

gospodarowanych, przesuwano się na wschód, poprzez lokację dużych oś­

rodków położonych przy głównych szlakach handlowych oraz małych, 0 regionalnym znaczeniu. Na początku panowania Kazimierza W ielkiego, ziemia krakowska była już znacznie zasiedlona wzdłuż równoleżnikowego biegu W isły, w zachodniej i środkowej sw ej części, natomiast znacznie słabiej ziemia sandomierska, której wschodnia połać była wówczas tere­

nem granicznym. Również południowe obszary obu ziem w końcu XIII 1 początku XIV w . były słabo opanowane przez osadnictwo polskie. Po uzyskaniu Spiszą w pierwszej ćwierci X IV w., Węgry usiłow ały anekto­

wać puszczańskie tereny przygraniczne, których przynależność nie była wówczas ściśle oznaczona, przesuwając na północ sw oje osad n ictw o 21.

W północnej części Małopolski, tj. na lew ym brzegu W isły i prawym Sanu założono 17 miast, a w południowej 20. Intensyfikacja słabej dotych­

czas sieci m iejskiej w południowej części ziem i krakowskiej i sandomier­

skiej pozwoliła dotrzeć osadnictwu do daw nych terenów granicznych, a na­

w et wkroczyć na obszary nowowłączonych ziem. Natomiast nie są nam zna­

ne nowe założenia m iejskie na terenach położonych na wschód od średnie­

go biegu Wisły. B yły one słabo zasiedlone, co można tłumaczyć stałym ich zagrożeniem przez najazdy tatarskie, litew skie i ruskie 22. Z działalnością Kazimierza W ielkiego łączy się założenie dwóch m iast na tym obszarze, a mianowicie Kazimierza i W ąwolnicy. O Kazimierzu brak wzm ianki w w y ­ kazie m iejskich inw estycji królewskich w kronice Janka z Czarnkowa.

Położenie jego u przeprawy przez W isłę na drodze ruskiej oraz dawna metryka osady przenawiają za wcześniejszą lokacją miasta 23. Prawdopo­

dobnie w następnym etapie osadzania tej drogi w kierunku Lublina po­

18 K azim ierz czyli N ow y K ra k ó w , G rybów , Sokołów , K łobuck, L elów , M yśle­

nice, N owy T arg, P iw n iczn a S zyja, K rościenko, Ciężkowice, D em bow y D ział (Dembo- wiec), Ż m igród N ow y (?), Jo d ło w a G ó ra (T ym bark), K rzepice, Słom niki, P roszow ice Będzin, U jście Solne, O siek {Jasielski), M uszyna, M iastko (Tylicz), S k aw in a, L an ck o ­ ro n a, F lo re n cja (K leparz K rakow ski), P rzy ró w .

_ A bsolutna liczba zachow anych d o k u m e n tó w lo k acy jn y ch n ie je s t oczywiście identyczna z liczbą fak ty czn y ch lo k acji, k tó ry c h było zapew ne w ięcej. D la około 1/5 m ia st m ałopolskich pow stały ch w o k resie średniow iecza b ra k obecnie p rzy w ile­

jó w lokacyjnych. N iew ątp liw ie te re n daw nego w oj. k rakow skiego w y p rzed zał w p ro ­ cesie u rb a n iz a c ji w oj. sandom ierskie, ale w ięk sza liczba zachow anych dokum entów lokacy jn y ch z tego te re n u w y n ik a ta k ż e z lepszego za chow ania się arc h iw a lió w . Por.

S t. K u г a ś, op. cit., rozdz. IV, 1.

lł K rosno, R adom , C hęciny, P ilzno, Opoczno, Ropczyce, S topnica, Ja ślisk a W isłok, Ryczyw ół, P ierzch n ica (?).

*· P rzem yśl, Lw ów , S ąd o w a W isznia, Tyczyn, K ołom yja. P ra w d o p o d o b n ie lokacji m ia st k rólew skich na te re n ie R usi było w ięcej.

M G. G y ö r f f y, K o m ita t O raw a, [w:] M ediaevalia. W 50 rocznicę pracy n a u k o ­ w e j Jana D ąbrow skiego, W arszaw a 1960, s. 63; St. Z a c h o r o w s k i , W ęg ie rsk ie i p olskie osadnictw o S p iszu do p o ło w y X I V w ie k u , K ra k ó w 1909, s. 10, 18 n., 69;

A. R u t k o w s k a - P ł a c h c i ń s k a , op. cit., s. 13 n.

и F. K i r y k , Z badań nad u rb a n iza cją L u b e lsz c zy zn y w dobie Jagiellonów ,

„R ocznik N aukow o-D ydaktyczny W SP w K ra k o w ie ”, 1972, s. 43, 98.

** B ra k rów nież p rze k azu o budow ie m ia sta w opisie działalności K az im ie rz a W ielkiego w H istorii P olski J. Długosza. O b u d o w ie m ia sta i zam k u in fo rm u je do­

piero zap isk a w L ib er B en e ftc io ru m (t. I II s. 59). K. M yśliński o k reśla p o cz ątek roz­

w oju m iejskiego K azim ierza i W ąw olnicy n a d ru g ą połow ę X III w . (P o czą tki m ia st na obszarze m ię d z y W isłą śro d ko w ą a B u g iem , [w:] I I M ięd zy n a ro d o w y K ongres A rcheologii S ło w ia ń sk ie j, W rocław 1968, t. IV, s. 339.

L O K A C J E M I A S T K R Ó L E W S K IC H W M A Ł O P O L S C S

597 w stała W ąwolnica, która już w XIII w . rozwijała się jako osada pod osłoną grodu.

Pierw szą znaną choć niekoniecznie pierwszą chronologicznie lokacją jest założenie Kazimierza, czyli Nowego Krakowa w 1335 r . 24 Kra­

ków był w tym czasie m iastem dobrze zagospodarowanym i zabudowa­

nym, zam kniętym pierścieniem m urów, wokół których rozw ijały się liczne osady. Kazimierz pow stał w następstw ie rozwoju trzech osad przedmiej­

skich, skupionych przy kościołach: św. Stanisława na Skałce, św. Wa­

wrzyńca i św. Jakuba, które ujęto w now ą w spólną organizację prawno­

-adm inistracyjną i przestrzenną 25.

Król obiecał w przyw ileju lokacyjnym nowopowstałem u m iastu prawo składu na sól, m iedź i ołów; przez otrzym anie tego przyw ileju Kazimierz m ógł stanowić ośrodek konkurencyjny dla Krakowa, mającego być może ponieść w te n spolsób karę za bunt w ójta Alberta i sprzyjanie stronie czeskiej w czasie w alk o zjednoczenie państwa. Cofnięcie przez króla obietnicy nadania prawa Składu na sól, ołów i m iedź, postawiło Kazimierz w grupie m iast śred n ich 26 o funkcjach rzem ieślniczych oraz lokalnych handlowych, podporządkowanych interesom Krakowa.

Do 1340 r. polityka królewska zmierzała do odzyskania Śląska i Po­

morza oraz ściślejszego związania odziedziczonych dzielnic Polski. Pierw ­ sze znane nam lokacje nastąpiły w północno-zachodniej części ziem i kra­

kowskiej, przy szlaku handlowym w iodącym z Krakowa na północ poprzez włączone w 1339 r. ziem ie sieradzką i w ieluńską. Było to założenie now ego miasta Żarnowca, daw nego targu posiadającego komorę celną już od po­

łow y XIII w . 27, następnie przekształconego w miasto, oraz Nowego Le­

lowa 28, pow stałego przy rozgałęzieniu gościńca wiodącego przez Sieradz do Torunia oraz do W ielunia. Jak wskazuje nazwa była to ponowna lo ­ kacja powiązana z przeniesieniem ośrodka na bardziej dogodne i obronne m iejsce, um ocnione przez sąsiedztwo dawnego grodu. Na północny zachód od Lelowa w r. 1339 w odległości około 50 km przy tej samej drodze zało­

żono Kłobuck 29.

Przed 1342 r. po uprzedniej komasacji gruntów król dokonał lokacji m iasta Sokołów w e w si Sokolniki nad Nidzicą, w bliskim sąsiedztwie

** K D m K I, n r 18.

“ W. K o n i e c z n a , P o czą tk i K a zim ie rza do r. 1419, [w:] S tu d ia nad p rze d ­ m ie śc ia m i K r a k o w a , K ra k ó w 1938, s. 9 n.; St. S w i s z с z o w s к i, Z ałożenie i ro z­

w ó j m . K a zim ie rza , „ B iu le ty n K ra k o w sk i” t. III, 1961, s. 69 n.

*· J . D ą b r o w s k i , C zy K a z im ie rz i K le p a rz założono ja k o m ia sta k o n k u r e n ­ cy jn e d la K ra ko w a ? , [w:] Prace z d zie jó w P o lsk i fe u d a ln e j, s. 186.

n J . D ł u g o s z , L ib e r B e n e fic io ru m t. II, s. 95 podaje, iż S ta re M iasto Ż a rn o ­ w iec z n a jd o w ało się n a te re n ie obecnej w si Ł an y . W edług B. W y r o z u m s k i e j (M iasta p o w ia tu o lk u sk ie g o , [w:] Z ie m ia o lk u sk a , K ra k ó w 1963, s. 26) w X I w.

gró d w Ż a rn o w cu w ra z z k ilk u n a sto m a w sia m i tw o rzy ł je d n o stk ę opolną. D w a do­

k u m e n ty , u zn a n e za fa lsy fik a ty , z 1257 r. (KDMłp. I, n r 44) i z 1262 r. (KDM łp. I, n r 58 i 59) w z m ia n k u ją o kościele i d aw n y m poborze cła w Ż arnow cu.

** L eló w S ta ry , zw an y później S tarom ieściem , położony je s t w odległości około 2 k m n a płd.-zach. od obecnego L elow a. W X I I w . b y ł ta m ta rg , k arc z m y a ta k ż e g ród (CDSil. I, n r 175). W 1341 r . K azim ierz W ielki w y k u p ił część w ó jto stw a m ia s ta L elow a, k tó re było ad m u lto s p a rtes d iv isa (ZDMłp. I, n r 41, s. 52—53). M usiał w y ­ k u p ić te ż pozostałe części w ó jto stw a , gdyż sp rze d ał jego całość w ó jto w i W islausow i w 1343 r. (KDM łp. I, n r 217, s. 257—259). W do k u m en cie ty m w ym ien io n e je s t a n tiq u a civita s. Z ap e w n e w zw ią zk u z n o w ą lo k a c ją p rz e strz e n n ą k ró l dokonał k o m a sac ji uposażeń, a w ty m i gru n tó w . P o r. A. B e r d e c k a , L eló w , [w:] M iejskie zesp o ły

z a b y tk o w e w Polsce 1 . 1 (złożono do d ruku). . .

» z.

Zarys

dawnej osady targowej Skalbmierza, stanowiącego własność biskupa kra­

kowskiego. Zagrożony klątwą przez biskupa Grota bardziej zaniepokojo­

nego możliwością powstania mSasta, które mogłoby zniżyć dochody, jakie przynosił targ, niż przewinieniami króla, Kazimierz zrezygnował z lokacji Sokołowa, nadając prawo miejskie biskupiemu Skalbm ierzow i30.

Podjęta w r. 1340 przez Kazimierza W ielkiego pierwsza a następnie druga wyprawa ruiska, otworzyły now e perspektyw y rozwoju terytorial­

nego państwa. Obsadzenie i zagospodarowanie ziem ruskich, przejęcie zyskownego handlu i zagęszczenie osadnictwa, m ogło w niedalekiej przy­

szłości wzbogacić skarb państwa, a także podnieść rangę polityczną kraju.

W r. 1340 zostaje założony Grybów 31, pierw sze miasto królewskie przy trakcie prowadzonym z Węgier przez Koszyce, Bardiów do Biecza. Zało­

żenie Grybowa bywa łączone z osadzeniem w tym m ieście ludności kato­

lickiej, zabranej przez Kazimierza W ielkiego ze Lwowa w czasie odwrotu w r. 1340 32. Wydaje się mało prawdopodobne, aby mieszczanie ze Lwowa, który był wówczas znacznym ośrodkiem handlolwym, osiedlili się w nowo- założonej, położonej w pobliżu granicy osadzie. O ile ci mieszczanie nie powrócili do Lwowa, m ieli możność poszukać bardziej atrakcyjnych miejsc do osiedlenia. Być może wśród osadników w Grybowie znalazła się uboższa ludność z R u si33. Nowolfokowanie miasto powstało na terenach trzech wsi: Siołkowa, Biała Wyżna i Biała Niżna, dobrze już zagospodaro­

w anych **.

Lata czterdzieste X IV w. przyniosły dalsze lokacje m iejskie na połud­

niowym wschodzie. Osadnictwo posuwało się ku granicy w ęgierskiej, któ­

rą stanowiła puszcza. Należy tu w ym ienić M yślenice. Lokację ich poprze­

dziła kolonizacja w górnym biegu rzeki R a b y 3S. Po r. 1342, na terenie dwu w si o tej samej nazwie — M yślenice, założono miasto po obu stro­

nach Raby i nad jej dopływem Bysiną 36. Usytuowane przy szlaku wiodą­

cym na Orawę, korzystało z zabezpieczenia jakim był pobliski zamek po­

łożony na prawym brzegu Raby. Miało pełnić funkcję ośrodka dla przy­

szłej kolonizacji przygranicznych terenów leśnych.

Miasto znajdowało się na obszarze położonym na południe od dzisiej­

“ K D K K I, n r 172; St. R o m a n o w s k i , D zieje m ia sta S ka lb m ie rza , „R ocznik Ś w ięto k rzy sk i” t. III, 1966, s. 229 n.

M KD Pol. III, n r 92, KDM łp. III, n r 662; F. K i r y k, Z d zie jó w m ia st za chodniej części zie m i b ie c k ie j do r. 1520, [w:] N ad rze ką Ropą t. III, K ra k ó w 1968, s. 1,

“ M P II 860; H. P a s z k i e w i c z , P o lity k a ru sk a K a zim ierza W ielkiego, Lw ów 1925, s. 55 n. Por. też K. S k o w r o ń s k i , Z d zie jó w osadnictw a nad rze ką W tslo ką w X I V w., [w:] M ediaevalia, s. 133.

M Por. przyp. 32. W dokum encie lo k acy jn y m (KDPol. III, n r 92) pow iedziano o now ych m ieszkańcach m i a s t a : --- tem p o re in su ltu s nostros pauperos sa lte m in tem p o re ob in im icis c o n s e r v a r e ---. N a pew no n ie b y li to ow i m e r c a to r e s --- cu m u xo rib u s, pueris e t rebus eorum u sq u e ad reg n u m su u m d e d u x it (M PH II, 860).

M Siołkow a, B iała W yżna, B iała N iżna, w ym ien io n e w do k u m en cie n a d a n ia m ia stu G rybów części lasu n a G órze J a w o r w 1365 r. (KDM łp. III, n r 732; F. K i r у k, Z dziejó w m ia st, s. 130 n.).

** F. K i r y k , D zieje p o w ia tu m y ślen ic kie g o w o kresie p rzed ro zb io ro w ym , [w:]

M onografia p o w ia tu m yślen ic kie g o t. I, K ra k ó w 1970, s. 37 n.

M KDM łp. III, n r 671. D okum ent te n z r. 1342 je s t a k te m sprzedaży p rzez K a ­ zim ierza W ielkiego sołectw a w e w si M yślenice. Z n a jd u je się w riim k la u z u la o zezw oleniu n a lo k a cję m iasta, co m u siało rzeczyw iście w k ró tce n astą p ić , gdyż w r. 1355 w zm iankow any je st n ieżyjący ju ż w ó jt m yślenicki. P or. M a tric u la riu m R eg n i Poloniae S u m m a ria [cyt. d alej: M RPS] t. II, S u p le m e n t 13, (XV II) 257, 22 sie rp n ia 1355 r.

L O K A C J E M IA S T K R Ó L E W S K IC H W M A Ł O P O L S C E

59Э szych M yślenic, m niej więcej na terenie obecnego przedmieścia Stra- domia 37.

M iędzy 1342 a 1346 rokiem zauważyć można osłabienie akcji lokacyj­

nej. Jeśli nie wchodzi tu w grę zaginięcie dokumentów, powodem m ogły być działania w ojenne. W 1343 r. nastąpiła nowa wyprawa na Ruś.

W tym że roku zaczęła się wojna z Luksemburgami o Śląsk. W 1345 r.

wojska czeskie w targnęły do Małopolski, oblegały Kraków, doszły do Le­

lowa.

W r. 1346 następuje w tórne osadzenie Nowego Targu na prawie mag­

deburskim. M iejsce obrano na dawnym szlaku prowadzącym na Węgry, w ramionach Białego i Czarnego Dunajca, włączając łany należące do dawnego m iasta zwanego również Nowym Targiem oraz łany w si Stare C ło 38. Być m oże prace nad założeniem miasta rozpoczęto wcześniej ; w r. 1327 w ym ien iony jest w ójt Andrzej z Nowego Targu 39. N ie wiadomo, czy był on w ójtem dawnego czy nowego miasta, nova civitas wzmianko­

wanego w r. 1338 40.

D w ie następne lokacje sięgnęły terenów granicznych i słabo zasiedlo­

nych: Krościenko nad D u najcem 41 i Piwniczna Szyja nad Popradem 42.

oba założone w 1348 r. na tzw . surowym korzeniu.

Intensyfikacja osadnictwa nad rzeką Białą doprowadziła również w r. 1348 do lokacji na prawie magdeburskim Ciężkowic 43 — na terenach w si o tej samej nazw ie na północ od Grybowa. B yło to nie tylko uzupeł­

nienie sieci osadniczej, ale również stw orzenie konkurencji dla wcześniej założonych dwóch m iast prywatnych: w r. 1340 Tuchowa — ośrodka dóbr cysterskich 44 i przed r. 1339 — Bobowej, stanowiącej własność rycerską 4S.

W łączenie ziem i sanockiej, a następnie zajęcie Rusi Halicko-W łodzi­

mierskiej, co nastąpiło w 1349 r., um ożliwiło akcję osadniczą na przygra­

nicznych terenach. Objęła ona dolinę W isłoki 4β, wzdłuż której biegła dro­

ga na południe przez Pilzno, Żmigród do Bardiowa i Koszyc. Nabrała ona teraz znaczenia jako odcinek drogi handlowej z Krakowa przez N ow y Sącz, Jasło na W ęgry. Odgałęzienie tej drogi ze Żmigrodu w kierunku wschodnim prowadziło przez Krosno, Sanok na Ruś. Na szlakach tych w r. 1345 zostali zw olnieni od ceł m ieszczanie są d eccy 47, a w r. 1349

57 W połow ie X V w . M yślenice uleg ły w ielk iem u zniszczeniu w sk u te k p o w ta ­ rz a jąc y ch się n a ja z d ó w obcych w o jsk i ra b u n k ó w b an d . M iasto i częściowo m iesz­

k ań có w p rzeniesiono n a dogodniejszy te re n , obecnie położony o 1,5 k m n a północ.

Por. W. K u t r z e b a , M yślen ice, K ra k ó w 1900, s. 29—33, 34, 35, 40, 47; F. K i r y k, D zieje p ow iatu..., s. 54, 117.

38 K D M łp. I, n r 175, s. 221. M iasto założone p rze z k la sz to r cy stersó w m iędzy 1287 a 1326 r. zn a jd o w ało się n a te re n a c h obecnego M ieściska zw anego też C zerw o- nem , n a p ra w y m b rze g u Białego D unajca. G ru n ty w si S ta re Cło położone b y ły za­

p ew n e pom iędzy N ow ym T arg ie m a w siam i W ak sm u n d i G ronków . (Κ. T. B a r a ­ n o w i e , L. W y r o s t e k , Z przeszłości m ia sta N ow ego Targu, N ow y T arg 1948, s. 30—34, 86—87).

*» KDM łp. I, s. 208.

40 K D M łp. III, s. 29.

41 M AM L, n r 12.

“ A G Z III, n r 3, 4S K D M łp. III, n r 688.

44 K o d e k s d y p lo m a ty c z n y k la szto ru ty n iec kieg o cz. I, w yd. W. K ę t r z y ń s k i i St. S m o 1 к a, L w ó w 1875 r. n r 58.

45 K D Pol. III, s. 201: w zm ian k o w an e op p id u m B obow a.

4* Szczegółowo p rz e d sta w ił to za g ad n ien ie K . S k o w r o ń s k i , op. cit., s. 127 nn.

47 KDM łp. I. n r 218.

w szyscy kupcy udający się na W ęg ry 48. Akcja Kazimierza W ielkiego spotkała się z;e współdziałaniem Ludwika W ęgierskiego, który dążył do podniesienia ekonom icznego i stworzenia grupy zamożnych m iast przy tej ważnej drodze łączącej W ęgry z Polską 49.

Po stronie polskiej na szlaku nad W isłoką około r. 1349 założone zosta­

je miasto Dębow y D z ia ł50 (obecny Dem bowiec), położone 10 km na połud­

nie od Jasła, dużej osady targowej należącej do cystersów koprzywnickich.

Nowa droga prowadząca p rzez Dem bowiec pozwalała ominąć Jasło, co m iało zapew ne osłabić jego znaczenie handlowe. Niedaleka przyszłość okaże, że król zrezygnował z tego zamierzenia, w ykupił bow iem z rąk cystersów Jasło 51, którego położenie w w ęźle dróg zapewniało suprem ację nad now opowstałym i w okolicy osadami.

B yć m oże

tym że czasie, tj. około p ołow y X IV w. lub wcześniej, nastąpiła lokacja N ow ego Żmigrodu nad Wisłoką, położonego na południe od Dem bowego Działu.

Własność terenów , na których pow stał N ow y Żmigród nie jest całko­

w icie wyjaśniona. Wcześniejszą od niego osadą (XI-wieczną) był położony o 2 km na zachód Żmigród (zw any w pierwszej ćwierci X IV w . Żmigro­

dem Starym), przy którym znajdował się gród. Prawdopodobnie na po­

czątku X IV w ., a być m oże i wcześniej, w ykształciła się nad Wisłoką nowa osada o tej samej nazwie oraz gród, przeniesiony zapewne ze Starego Żm i­

grodu 52, zarówno dla celów obronnych, jak i kontroli kom ory celnej funkcjonującej tu przed r. 1332 S3. N ow y Żmigród posiadał paTafię już przed r. 1325 54. Do ludnej osady zostają w r. 1331 sprowadzeni dom ini­

kanie, in castro Sm igrod 55. Lokacja prawdopodobnie nastąpiła po spro­

wadzeniu dominikanów, czyli po r. 1331, oraz po przyłączeniu ziem i sa­

nockiej i otwarciu nowej drogi na Ruś. Żmigród w początku X IV w . na­

leżał do rodu Bogoriów, a u schyłku tego stulecia do Drużynitów. W św ie­

tle w yw odów J. W y r o z u m s k i e g o , iż komora celna należała do kró­

la (a być m oże również i gród), twierdzenie jego, że N ow y Żmigród przez p ew ien czas w połowie X IV w . b y ł własnością królew ską jednolitą lub podzieloną, jak np. w pobliskim Osieku czy Jaśle, w ydaje się przekony­

w ające 56.

W końcu la t czterdziestych, zapewne około 1347 r. naistępuje lokacja

48 KDM łp. I, n r 227.

4> J. D ą b r o w s k i , O sta tn ie lata L u d w ik a W ielkie g o 1370—1382, K ra k ó w 1918, s. 63 n.

“ K DM łp. III, n r 690.

51 Około 1336 r. k ró l w y k u p ił część m ia sta J a s ła z r ą k k la sz to ru cy stersó w ; w r. 1374 całe m ia sto przeszło n a w łasność k ró le w sk ą w z a m ia n za g ru n ty w si K o­

byle, w k tó re j w 1366 r. rozpoczęła się a k c ja lo k a cji m ia sta królew sk ieg o W isłok (ZDMłp. I, n r 116; KDM łp. III, n r 789; A. K a m i ń s k i , Z p rzeszło ści Jasła. L a ta 1370—1520, [w:] S tu d ia z d zie jó w Ja sła i p o w ia tu ja sielskieg o , K ra k ó w 1964, s. 118—120).

** J . W y r o z u m s k i , P o czą tki m ia s t w re jo n ie ja sie lsk im , [w:] S tu d ia z d zie ­ jó w Jasła, s. 80, 82 oraz przyp. 69; część tegoż „od r e d a k c ji” — o p rze n iesien iu g ro ­ du, w y d a je się być praw d o p o d o b n a.

51 Z tego ro k u pochodzi p rzy w ile j W ład y sław a Ł o k ie tk a zw a ln ia jąc y m ieszczan k ra k o w sk ic h i sa n d o m ie rsk ich z cła żm igrodzkiego (KDM łp. I, n r 188).

« M PV I, 135, 207.

” K DM łp. I, n r 184.

* * J. W y r o z u m s k i , P o czą tki m iast..., s. 83 n.; Z. W d o w i s z e w s к i, Ród B ogoriów , „R ocznik H erald y czn y ” IX , 1928/1929, s. 24 n.

L O K A C J E M I A S T K R Ó L E W S K IC H W M A Ł O P O L S C E

601 Krosna nad W isłokiem 57, położonego w ów czas w ziem i san d om iersk iej58.

Dotychczas głów nym ośrodkiem osadniczym terenów na w schód od W isło­

ka było m iasto ruskie Sanok. W r. 1339 otrzym ał on prawo magdeburskie z rąk księcia Jerzego I I 59. Prawo niem ieckie było zapewne nowością na tych ziemiach, chociaż L w ów i Przem yśl jeszcze przed nadaniem im pra­

w a m agdeburskiego posiadały elem en ty tego prawa, wprowadzonego za­

pew ne za pośrednictwem osiadłych w nich kupców niemieckich®0. Oba w ielk ie m iasta ruskie otrzym ały od now ego w ładcy Kazimierza W ielkiego prawo magdeburskie. Dokonano też zm ian w rozplanowaniu przestrzen­

nym tych w ielonarodow ościow ych ośrodków. W Przem yślu m iało to m iej­

sce zapewne w krótce po opanowaniu Rusi, czyli około 1350 r. 81 Prawdo­

57 Z a p o d sta w ę d a to w a n ia lo k a c ji K ro s n a w zięto a k t sp rze d aż y w ó jto stw a z r. 1367, w k tó ry m je s t m o w a o pozostałym , jeszcze je d n y m r o k u zw o ln ień od p o ­ d a tk ó w d la m ia s ta (AG Z III, n r 57). P o n iew aż m ia s ta k reso w e zazw yczaj za k ła d a n o w tru d n y c h w a ru n k a c h g o spodarczo-osadniczych, o trz y m y w a ły one 20 la t w oln izn y (np. P iw n icz n a, K ro ścien k o , J a ś lis k a , T yczyn czy W isłok). W y d a je się słuszne, iż to k ry te riu m p r z y ję to ró w n ież d la K ro sn a. W r. 1342 n a s tą p iła za p ew n e fu n d a c ja p a ­ r a fii, co w sk az y w ało b y o rie n ta c y jn ie n a te n że czas założenia m ia sta . P o r. Wł. S a Γ­

η a, O pis p o w ia tu k ro śn ień skie g o , P rz e m y śl 1898, s. 193, p rz y p is 3.

58 D o k u m en t z r. 1282 w y d a n y p rze z L eszk a B iałego, a dotyczący u p o sa że n ia b i­

s k u p s tw a lu b u sk ieg o , z a w ie ra w z m ia n k ę o K ro śn ie : ite m K ro ssen v e rsu s R u ssia m ас aliis p e r tin e n tis. (ZDM łp. IV, n r 281, s. 20). F ra g m e n t te n u w a ż a n y je s t za in te rp o ­ la c ję pochodzącą z la t późniejszych, tzn. z o k re su p a n o w a n ia W ład y sław a Ł o k ie tk a , a m oże i K a z im ie rz a W ielkiego (J. M. M a t u s z e w s k i , O b isk u p stw ie lu b u s k im , C z P -H t. II, 1949, s. 114— 123). N ie św iad czy to je d n a k p rze ciw p rzy n ależn o ści K ro s n a do P o lsk i (A. G i e y s z t o r , P o c zą tk i m is ji r u s k ie j b is k u p s tw a lu b u sk ie g o , „N asza P rzeszło ść” t. IV, 1948, s. 92). P rz y n ale żn o ść do ziem i sa n d o m ie rsk ie j w k o ń cu X IV w.

zd a je się p o tw ie rd z a ć fa k t, iż sp ra w y K ro s n a f ig u ru ją w a k ta c h sąd o w y ch sa n d o m ie r­

skich z la t 1397— 1414. D opiero w X V w ., po p rz e p ro w a d z e n iu now ego p o d ziału a d m i­

n istra cy jn e g o , K ro sn o zn alazło się w O brębie p o w ia tu sanockiego w o jew ó d z tw a r u s ­ kiego (St. B r e k i e s z , Z d zie jó w ra d y m ie js k ie j w K ro śn ie, „M ałopolskie S tu d ia H isto ry cz n e” r. I II , 1960, z. 3/4, s. 4, p rzy p . 14). W św ie tle pow yższych d an y c h źró­

dłow ych w y d a je się, iż sta n o w isk o h is to ry k a ziem i sa n o ck ie j A. F a s t n a c h t a (O sadnictw o z ie m i sa n o c k ie j w latach 1340— 1650, W rocław 1962, s. 19), k tó r y w y ­ p o w ia d a się za p rzy n a leż n o ścią K ro s n a do ziem i sa n o ck ie j n a R u si w o k re sie X II I — X IV w ., n ie je s t n ależ y cie udow odnione.

“ K D Pol. I II , n r 88.

M H. P asz k iew ic z (P o lity k a ru sk a , s. 81) p rz y ta c z a d o k u m e n t D ietk i z około 1341—

1342 r., k tó ry o tw ie ra d ro g ę d la k u p có w to ru ń sk ic h n a R uś, p rzez L w ów i o b ie cu je k a ż d em u z k upców , k tó ry zam ieszk a w e L w ow ie p ra w a m ieszczańskie. R ów nież o istn ie n iu sa m o rz ą d u m ie jsk ieg o n a p ra w ie n ie m ie c k im św iadczy p o tw ie rd z e n ie uposażen ia d a n e w n u k o m w ó jta lw ow skiego B e rth o ld a przez K a z im ie rz a W ielkiego w r. 1352 <AGZ II, n r 1), podczas gdy p ra w o n ie m ie ck ie L w ów o trz y m u je dop iero w r. 1356 (A G Z III, n r 5). C iek a w y je s t fra g m e n t d o k u m e n tu dotyczącego uposażen ia w ó jto stw a o ty m , że o trz y m a ł je B e rth o ld za w ie rn ą słu żb ę od L w a k sięcia R usi. A za te m p ie rw sz a lo k a c ja n a p ra w ie n ie m ie c k im je s t m oże W cześniejsza od k a z im ie ­ rzo w sk iej i m ia ła m ie jsc e ju ż w p o cz ątk u X IV w. z in ic ja ty w y ks. L w a II J u rie w ic z a (zm. 1323) (J. W a g i l e w i ć z , przy p . 2 do d o k u m e n tu n a d a n ia p ra w a niem ieckiego d la m ia s ta L w ow a w r. 1356, A G Z III, n r 5; Wł. D w o r z a c z e k , G enealogia, W a r­

sz aw a 1959, ta b l. 27). M oże lo k a c ja p rz y p a d a n a te n sam o k res co w P rz em y ślu , w k tó ry m w ó jto stw o n a p ra w ie n ie m ie ck im zostało sp rze d an e p rzez k sięcia L w a w r. 1323 w o jto w i J a n o w i (ZDM łp. IV, n r 901).

·* D otychczas za d o k u m e n t lo k a c y jn y P rz e m y śla u w aż an o p rz y w ile j W ład y sła­

w a J a g ie łły z 1389 r. (AGZ V, n r 19). Is tn ie je je d n a k p o śre d n ia w iadom ość o w cześ­

n ie jsz ej lo k a c ji k a z im ie rz o w sk ie j: w d e k re c ie k ró la S te fa n a B atorego z 25 m a ja 1577 re g u lu ją c y m sp ó r m ięd zy r a jc a m i a p o spólstw em , po w o ły w an o się n a p rzy w ile j K a z im ie rz a W ielkiego, k tó r y d a ro w a ł m ia s tu 100 ła n ó w , zap ew n e p rz y p onow ieniu lo k a c ji (W A P P rz e m y śl, d o k u m e n ty p ap iero w e, n r 538). A za te m p rzy w ile j W ład y ­ sła w a Ja g ie łły z r. 1389 je s t p o tw ie rd z en ie m n a d a n ia . W cześniejszą o rg a n iz a c ję m ia ­ sta n a p o d sta w ie p r a w a niem ieck ieg o p o tw ie rd z a w y stę p o w a n ie w źró d łach w ó jta przem y sk ieg o M ic h a łk a w r. 1359 (AGZ V III, n r 3) i 1366 (AGZ V III, n r 5). I z ty m o kresem n ależ ało b y łączyć no w ą lo k a cję p rz e strz e n n ą P rz em y śla. P ew n e ele m e n ty o rg a n iz a c ji m ie jsk ie j n a p ra w ie n ie m ie ck im istn ia ły ju ż p rze d r. 1323 (por. p rzy p . 60).

podobnie wówczas podjęto prace nad uporządkowaniem starego ruskiego miasta położonego przy skrzyżowaniu dróg handlowych: na wschód od Morza Czarnego i na południe do Węgier. W tym ośrodku założono nowe miasto o regularnym rozplanowaniu. Osadzono nowych mieszkańców, głów nie Polaków, a także Niemców, Rusinów i Ormian. Analogiczna loka­

cja regularnego miasta nastąpiła w r. 1356 w e Lw owie, w obrębie istnie­

jących zespołów osadniczych zam ieszkałych przez Rusinów, Ormian i Ży­

dów, Saracenów, Tatarów i N iem có w 62. O w ielkości tej aglomeracji i jej znaczeniu świadczy fakt, iż już w 1363 r. Kazimierz W ielki otrzymał po­

zwolenie od papieża na osadzenie biskupa obrządku zachodniego (reali­

zacja tego zamierzenia nastąpiła w krotce po jego śmierci) ®3.

Akcji umacniania i regulacji przestrzennej w ielkich ośrodków poło­

żonych na szlaku czarnomorskim towarzyszyło dalsze uzupełnienie sieci miejskiej i wiejskiej w południowej Małopolsce M. Po przejęciu w łasności dóbr klasztoru tynieckiego, położonych nad środkową Wisłoką (być może w sposób niezupełnie zgodny z prawem), Kazimierz W ielki lokuje w 1354 r. m iasto P ilz n o 65 położone nad Dulczówką, w pobliżu rzeki Wisłoki, w w ęźle dróg prowadzących na południe przez Żmigród na Wę­

gry, na wschód przez Rzeszów na Ruś oraz na zachód przez Tarnów do Krakowa. B yło to znakomite posunięcie gospodarcze. Łączyć je można z zagospodarowaniem obwodu (districtu s) rzeszowskiego w raz z m iastem Rzeszowem 66. Obszar ten Kazimierz W ielki za zasługi oddane w posel­

08 A G Z III, n r 5.

*5 Wł. A b r a h a m , P o w sta n ie organizacji kościoła łacińskiego na R u si t. I, Lw ów 1904, s. 250 i 376.

64 W czasach K az im ie rz a W ielkiego n a s ila ła się te ż a k c ja o sad n icza w ie jsk a rów nież n a o b sz arac h p o łu d niow o-w schodniej M ałopolski. N iek tó re jej reg io n y do­

czekały się w o sta tn im dw udziestoleciu szczegółow ych o p raco w ań m onograficznych.

F. K i r у к op raco w ał p o stęp y o sa d n ictw a n ad rz e k ą R abą, [w:] D zieje p o w ia tu m y ­ ślenickiego; A. R u t к o w s к a - P ł a c h с i ń s к a z a ję ła się też o sa d n ictw e m w do­

lin a ch rze k D unajca, P o p ra d u i B iałej (S ą d ec czyzn a w X I I I i X I V w.); K . S k o w ­ r o ń s k i o pracow ał m o n o g rafię postępów o sadniczych n a d W isłoką i je j dopływ am i (Z dziejów...); region ja sie lsk i został uw zględniony w a r ty k u le S t. G a w ę d y , R o z­

w ó j osadnictw a w iejsk ie g o w regionie ja sie lsk im do r. 1370, [w:] S tu d ia z d zie jó w Jasła; St. K u r a ś za ją ł się p o stęp am i o sad n ictw a w G orlickiem (O sadnictw o i za­

gadnienia w ie jsk ie w G o rlic kiem do p o ło w y X V I w., [w:] N ad rze k ą Ropą t. III;

osadnictw o ziem i sanockiej doczekało się szczegółow ej m o n o g rafii b ad a cz a ty c h te ­ ren ó w A. F a s t n a c h a (O sadnictw o z ie m i sanockiej). W p ra c a c h ty c h w y k az an o m. in., iż now e osadnictw o w ystęp o w ało p rze w a żn ie w zdłuż rz e k w śre d n im ich biegu i postępow ało w górę rzek, o b ejm u ją c stopniow o te re n y sła b ie j zasiedlone i p rz y ­ graniczne, (por. m a p y w p ra c a c h A. R u t k o w s k i e j - P ł a c h c i ń s k i e j , A. F a ­ s t n a c h t a; F. K i r у к a, D zieje pow iatu).

65 K a n c e la ria k ró lew sk a w y d a ła 3 p a ź d z ie rn ik a dw a d o k u m e n ty : p ie rw sz y d la k la sz to ru pilzneńskiego ben ed y k ty n ó w , ze zw a lający n a lo k a c ję m ia s ta P ilz n a (KDPol.

I, n r 23); d ru g i — zezw alający n a lo k a cję m ia s ta k ró lew sk ieg o P ilz n a n a p ra w ie m ag d eb u rsk im , za w ierając y ró w n ież um ow ę z w ó jte m -zasad ź cą (KDMłp. III, n r 706).

K ró l zapew ne z a b ra ł P ilzno k la szto ro w i w zw iązk u z działaln o ścią gospodarczą na ty m te re n ie (K. S k o w r o ń s k i , Z d zie jó w , s. 132, 140), lu b też ja k sądzi J . L u с i ń - s k i (M a ją tk i, s. 49) w zią ł je w pozo rn ą m e lio rac ję n a w ieczne n ieoddanie.

·* W edług K . S k o w r o ń s k i e g o (op. cit., s. 147) Rzeszów, ja k o m ia sto polsk ie został założony m iędzy r. 1346 (w ty m ro k u w y m ie n io n a je s t p a ra fia ’’R zassów ” w d ek a n a c ie d ębickim — diecezji k ra k o w sk ie j (M PV II, s. 189) a r. 1354, w k tó ry m k ró l o d d a je Rzeszów z p rzyległościam i J a n o w i P akosław iczow i (KDPol. I, n r 119).

W ydaje się, że Rzeszów w y m ieniony w r. 1354, to m ia sto ru sk ie położone n a p ra w y m b rzegu W isłoka. In n a lo k a liz ac ja te j osady w te re n ie p rzy g ran ic zn y m n ie w y d a je się m ożliw a. D zisiejszy Rzeszów założony został w p o cz ątk ac h XV w. n a lew y m b rze­

gu W isłoka.

L O K A C J E M I A S T K R Ó L E W S K IC H W M A Ł O P O L S C E

603 stw ie tatarskim nadał w tym że r. 1354 Janow i Pakosławiczowi z prawem zakładania m iast i w si na prawie niem ieckim 67.

W spomnieć n ależy jeszcze o lokacji w 1353 r. Jodłowej Góry, zwanej potem Tymbarkiem, nad rzeką Łososiną, w lesie na terenach słabo zalud­

nionych. Miasteczko to m iało pełnić funkcje ośrodka kolonizacji, na co wskazuje nadanie w ójtow i prawa osadzania w si na prawie m agde­

burskim 68.

Do połow y X IV w . przewagę now ych lokacji notujem y w Małopolsce południowej i na Rusi. Potem akcja ta przesuwa się na północ od Wisły.

Tereny te posiadały gęstszą sieć m iejską i targową niż rubieże południo­

w o-wschodnie. Tym niem niej w związku z włączeniem now ych obszarów w ystąpiła konieczność jej intensyfikacji, przede w szystkim na głów nych szlakach handlowych. Natężenie akcji zakładania m iast przypadło na lata ostatecznej pacyfikacji W ielkopolski, po w łączeniu ziem i łęczyckiej (1352) i shołdowania Mazowsza (1351).

Około połow y X IV w . na terenach północnej M ałopolski m iały m iejsce dw ie now e lokacje daw nych miast położonych przy szlaku tranzytowym , prowadzącym ze Śląska na Ruś. Prawdopodobnie przed r. 1349 (lub przed 1344) przeniesione zostało O poczno69 z terenu zwanego obecnie Staro- m ieściem nad lew y brzeg Drzewiczki. Już w r. 1365 now e m iasto było otoczone m uram i 70. Nastąpiło to zapewne w związku z ożyw ieniem ruchu na drogach handlow ych w skrzyżowaniu których położone b yło Opoczno, a m ianow icie — traktu wiodącego od Gdańska do Krakowa i nabierają­

cego coraz w iększego znaczenia włodzim ierskiego (ze Śląska przez W ieluń, Kazimierz, Lublin, Chełm). Przy tym sam ym trakcie, na zachód od Opocz­

na, zapewne przed r. 1350 nastąpiła ponowna lokacja na praw ie średz- kim — w raz z przeniesieniem na now e m iejsce — miasta Radomia.71.

Wkrótce, bo w r. 1360 przeniesiono w ójtostw o ze Starego do N ow ego Ra­

domia 72. Przy m ieście tym krzyżow ały się drogi: wspomniana włodzi­

mierska z bocznym ram ieniem drogi toruńskiej wiodącej przez Łowicz, Radom, Jędrzejów do Krakowa oraz z drogą ruską (Radom, Iłża, Opatów).

Oba te obwarowane m iasta b y ły punktami oporu na w ypadek najazdu, a także bezpiecznym schronieniem dla kupców przed napadami rabusiów.

Być może około 1350 r. dokonano również lokacji miasta Chęciny, przy gościńcu prowadzącym przez K ielce na Mazowsze. W r. 1357 w ym ienia się Chęciny w śród innych m iast, których dochody celne należą do katedry gnieźnieńskiej 73. W r. 1407 W ładysław Jagiełło potwierdził rajcom chę­

cińskim prawo jakim i się posługiw ali za czasów Kazimierza W ielkiego 74.

M iędzy 1357 a 1362 r. założono w północno-zachodnim krańcu ziemi

67 K D Pol. I, n r 119.

“ K D M łp. III, n r 106.

*· W r. 1349 O poczno w ym ien io n e je s t w śró d m ia st w p rz y w ile ju K azim ierza W ielkiego u s ta n a w ia ją c y m d rogę d la ku p có w (H ansisches XJrkundenbuch t. III, n r 147; por. K D W lkp. III, n r 1289 a ta k ż e ZDM łp. IV, n r 937). W r. 1344 w y m ie n io n a je s t k o m o ra ce ln a w O pocznie (St. E s t r e i c h e r , N a jsta rszy zb ió r p rzy w ile jó w m ia sta K ra k o w a , K ra k ó w 1936, n r 3).

70 K D M łp. III, n r 779, s. 184.

71 S p rzed aż w ó jto stw a R a d o m ia p rze z K az im ie rz a W ielkiego w r. 1350 św ia d ­ czy ró w n ież o w cz eśn iejsz ej dacie założenia m ia sta (lo k acji n a p ra w ie niem ieckim ).

P or. K D M łp. III, n r 967.

72 L u stra c ja w o je w ó d z tw a sa n d o m ie rskieg o 1564—1565, w yd. Wł. O c h m a ń s k i , W ro c ław 1963, s. 169.

7S K D W lkp. I II , n r 1354.

74 N a jsta rsza księg a są d u n a jw yższeg o z a m k u k ra k o w sk ie g o , ’’A rc h iw u m K om i­

s ji P ra w n ic z e j” t. X , K ra k ó w 1936, n r 2029.

krakowskiej dwa miasta przygraniczne. Pierw sze to Krzepice nad Lis- wartą 75, położone w sąsiedztwie grodu i osady, w pobliżu granicy śląskiej, które b yły ostatnim punktem na trakcie w iodącym z Krakowa przez Żar­

nowiec, Lelów, Mstów, Kłobuck do W ielunia. W r. 1358 również przy gro­

dzie i osadzie targowej na drodze handlowej prowadzącej ze Śląska na Ruś lokowano m iasto Będzin 76.

W ty m okresie zagęściła się sieć m iejska w prom ieniu około 30— 40 km od Krakowa. Potrzebne były zapewne now e ośrodki pełniące usługi dla rozrastającej się stolicy. Są to pow stałe około 1358 r. na północny wschód od Krakowa Słomniki nad rzeką Szreniawą 77 i Proszowice 78. To ostatnie miasto było przedtem w sią rycerską 79 i drogą nieznanej nam transakcji przeszło na własność królewską. Oba m iasta założono na traktach łączą­

cych je z zagłębiem solnym w B o ch n i80. Z ożyw ieniem tej drogi solnej w iąże się założenie przed 1360 r. i uzyskanie praw m iejskich przez dawną osadę Ujście S o ln e 81, położonej w pobliżu ujścia Raby do W isły 82.

Na wschód od Proszowic na obszarze od dawna zagospodarowanym i gęsto zaludnionym, już w ziem i sandom ierskiej, lokowana została w r. 1362 83 Stopnica w w yniku intensyw nego rozwoju w si parafialnej.

Być może w tych czasach lokowano również w północnej części ziem i san­

domierskiej miasto Pierzchnicę na terenie w si o tej samej nazw ie (po r. 1359 a przed 1370) 84 z dala od traktu, na obszarze słabo zagospodaro­

wanym, zapewne jako niew ielki ośrodek lokalny.

W okresie 1357— 1362 n ie notujem y now ych lokacji na ziemiach połud­

niowej Małopolski. Przyczyną przerw y m ogły być niepokoje na tych ob­

szarach począwszy od lat pięćdziesiątych. W latach 1350— 1352 w alki z Litwą objęły i Ruś; w latach 1350— 1351 w m ieszani byli w n ie Tatarzy i Węgrzy. Ci ostatni w ysun ęli pretensje do Rusi Halicko-W łodzimierskiej.

Równocześnie przygotow yw ano w ypraw ę na Litw ę, do której doszło w 1355 r. Pow oli stabilizuje się sytuacja na Rusi i rozwiązywane są pro­

75 W r. 1357 n a s tą p iła w K rzep icach fu n d a c ja kościoła p ara fia ln e g o , k tó ry je s t n iezb ęd n y m elem en tem do p o w sta n ia m ia sta , a zatem p o d a je p rzy b liżo n ą d a tę lo ­ k a c ji (ZDMlp. IV, n r 951 i przyp. 2). S t. M a z u r o w s k i (K rzep ic e w p rzyszło ści, W arszaw a 1914, s. 47) p o d aje ja k o d a tę założenia m ia s ta r. 1357, o p ie ra ją c się n a d o kum encie n a d a n ia dziesięcin m ia sta K rzepic — kościołow i św . D oroty w K rz e­

picach. D o k u m en t te n znany je s t z w p isu w X V II-w ie cz n y m k o p ia rz u k rze p ick im i w edług St. K u r a s i a je s t fa lsy fik a te m , o p a rty m o d o k u m e n t fu n d a c ji p a ra fii w K rzepicach (ZDMłp. IV, n r 952), być m oże w n ie z b y t odległym od r. 1357 czasie.

7* KDM łp. III, n r 724.

77 ZDMłp. I, n r 86. W p rz y w ile ju k ró l K az im ie rz o k re śla w ysokość czynszów płaconych przez m ieszczan.

78 ZDMłp. I, n r 89.

7* ZDM łp. IV, n r 923. P o r. ró w n ież F. K i r у k, Z a ry s d zie jó w p o w ia tu proszo- w ickieg o od końca X I V w., „R ocznik N au k o w o -D y d a k ty c zn y W SP w K ra k o w ie ”, P ra c e H istoryczne III, 1967, s. 26 n.

80 F. K i r у k, Z a ry s dziejów ..., s. 24 n.

81 K DM łp. III, n r 738. M iasto założono p rzed r. 1360, o czym św iadczy fa k t, że w r. 1360 m ieszczanin z U jścia z o stał sołtysem now ozałożonej w si L u b ie ń w p o w ie­

cie m y ślen ick im (KDMłp. I, s. 300 n .; F. K i r y k , D zieje p o w ia tu m y ślen ic kie g o , s. 38).

82 O znaczeniu U jścia S olnego w h a n d lu solą p o r. Z. D a s z y ń s k a-G o 1 i ń - s к a, U jście Solne, K ra k ó w 1906, s. 13 n., 28; F. K i r y k , Z d zie jó w pow iatu..., s. 24.

83 K D Pol. III, n r 133. M iasto założone obok w si p a ra fia ln e j S ta r a S topnica.

A k c ja lo k a c y jn a zaczęła się w cześniej niż to p o d a je d a ta d o k u m en tu , p o n iew aż w o l- n izn ę d la m ieszczan sto p n ick ich liczono od r. 1360.

84 W r. 1359 P ierzc h n ica je s t jeszcze w sią (KD K K I, s. 272: in v illa P erscznicza).

M iasto założono zapew ne w la ta c h sześćdziesiątych, gdyż K az im ie rz W ielk i w sw ym te sta m en c ie zap isał m ia sto P ierzc h n icę n ie ślu b n y m sw ym synom P ełce i N iem irze, (M PH II, s. 635); O. B a l z e r , G enealogia P ia stó w , K ra k ó w 1895, s. 402— 404.

L O K A C J E M I A S T K R Ó L E W S K IC H W M A Ł O P O L S C E

605 blem y z zachłannym i sąsiadami: W ęgrami, Łatwą i księstw am i ruskimi.

Zakładanie miaist w ym agające dużych inw estycji byłoby ryzykow ne na te­

renach podbitych, ale jeszcze nieuporządkowanych pod względem adm i­

nistracyjnym i prawnym . O przygotow yw aniu do zasiedlenia obszarów kresowych św iadczy m .in. obw arow yw anie m iast i zamków takich jak L w ów Tustań, Halicz, Trembowla, W łodzimierz, Przem yśl, Sanok, Lu­

baczów 8S.

Energiczną akcję osadniczą na dawnych obszarach graniczących z Ru­

sią podjął Kazim ierz W ielki na początku lat sześćdziesiątych. N ależy do niej lokacja w r. 1362 m iasta Ropczyc nad W ielkopolką (Brzeźnicą) na gruntach dw óch w si 88 w ziem i sandom ierskiej, na drodze ruskiej m iędzy Pilznem a Rzeszowem. Poprzedziła ją próba założenia na tym odcinku p ryw atnego m iasta D ębicy około r. 135887, która nie od razu znalazła

sprzyjające w arunki d!la sw ego rozwoju 88.

Następne lokacje na. szlaku ruskim sięgnęły ziem i lwowskiej i halic­

kiej, już po zw ycięskiej w ypraw ie w 1366 r. na Ruś Włodzimierską. Po­

m iędzy Przem yślem a Lw ow em przed 1368 r. nastąpiła lokacja Sądowej W iszni 89. Następna m iała m iejsce na rubieżach K orony — w sąsiedztw ie M ołdawii, na zachód od granicznego Sniatynia; w nieznanych nam jeszcze okolicznościach uzyskała tu prawo m iejskie K ołom yja nad Prutem 90. Po­

łożenie na w ielkiej drodze handlowej w yznaczyło tym trzem miastom ich głó w n e funkcje-handlow e. Prawdopodobnie m iały m iejsce na Rusi i inne lokacje na praw ie niem ieckim , a także regulacje przestrzenne dawnych ośrodków o charakterze m iejskim , czy też przenoszenie m iast na dogod­

niejsze m iejsca, jak to było w przypadku Jarosławia w r. 1375 91. U sta le­

nie przybliżonych dat tych akcji na obszarze kresow ym napotyka na w ie l­

kie trudności w obec braku źródeł.

Specjalnie bogato uposażano miasta na obszarze słabo zagospodarowa­

nym i zaludnionym w daw nym pasie przygranicznym . Należą do nich naj­

bardziej w ysu n ięte na południe w następstw ie przesuwającej się koloni­

zacji: W ysokie M iasto zw ane potem Jaśliska w dolinie nad Jasiołką u ujścia potoku do Bielczy, założone w 1366 r . 92, oraz w tym że roku — W isłok, w środkowym biegu rzeki tejże nazw y na gruntach królewskiej w si K obyle 9S. Lokacja ta n ie doczekała się rea liza cjiM. W dwa lata póź­

“ M PV II, n r 80, s. 153; M P H II, s. 626 n. P o r. H. P a s z k i e w i с z, op. cit., s. 252.

** P rz y w ile j lo k a c y jn y m ia s ta R opczyc z 3 m a rc a 1362 z a w ie ra d a n e św iadczące o ty m , iż w y d a n y zo stał p rze d sw ą lo k a c ją p rz e strz e n n ą . D otyczą o n e a re a łu i b i­

la n su te re n u m ia sta , ro d z a ju i w ysokości in w e sty c ji k ró la i w ó jta w zabudow ie, p o d a ją szczegółow e g ra n ic e (KDM łp. I, n r 266).

87 ZDM łp. I, n r 87.

88 W r. 1372 n a s tą p iła p o n o w n a lo k a c ja D ębicy, gdyż w iele placó w w m ieście było

•opuszczonych; n o w o p rz y b y li o sadnicy, k tó rz y m ie li się b u d o w ać o trz y m a li siedem la t zw o ln ien ia od p o d a tk ó w (KDM łp. I, n r 312).

" K D M łp. I I I , n r 812.

90 W p rz y w ile ju z 4 p a ź d z ie rn ik a 1424 W ład y sław Ja g ie łło p o tw ie rd z ił i ro z­

szerzył p ra w a m ia s ta K ołom yji, k tó ra o trz y m a ła ju ż p ew n e p rz y w ile je od K az im ie­

rz a W ielkiego (A G Z IV, n r 67). L o k a c ja n a p ra w ie n ie m ie ck im za te m m ogła m ieć m ie js c e po 1366 a p rz e d 1370 r.

11 A G Z V II, n r 13. .

” A G Z VTO, n r 6. M iasto w d o k u m e n cie lo k a c y jn y m n azw an e: H o n n sta th sed irt Polonico W y ssz o k ie m ia sto . N az w a ta n ie p rz y ję ła się, w idocznie is tn ia ła p rze d ty m o s a d a o n az w ie J a ś lis k a , k tó ra przeszła n a m ia sto (por. też A. F a s t n a c h t , O sad­

nictw o..., s. 144).

« K D M łp. II, n r 789. . .

M N a założenie m ia s ta W isłoka w yznaczono obszar w si K obyle, Dołożonej n a p r a w y m b rze g u W isłoka, n a p rz e c iw m ia s ta F ry s z ta k (KDM łp. III, n r 696;. A k c ja