RECENZJE
ZDZISŁAW GRZELAK: Społeczności wiejskie w środkowym regionie kraju, Warszawa 1994, IRWiR PAN, 100 s.
Nakładem Instytutu Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk ukazała się rozprawa autorstwa Zdzisława Grzelaka zatytułowana Społeczności wiejskie w środkowym regionie kraju. Ta skromna objętościowo książka (100 stron druku wraz z bibliografią) składa się z dwóch wyraźnie odrębnych części:
metodologicznej i prezentacyjnej.
W rozdziałach Wprowadzenie i sformułowanie pytań, Wybór terenu badań, Robespierre autor przedstawia wieloletni proces dochodzenia do postawienia pytań badawczych i wyboru terenu badań. Teren badań socjograficznych określony został przez Z. Grzelaka w oparciu o wyniki dociekań nauk historycznych, geografii, etnografii i własne poszukiwania Autora. Wiedza 0 historii i procesach społecznych, które miały miejsce na obszarze pozo
stającym „w obrębie wewnętrznych bezpiecznych ścian Rzeczypospolitej [...]”
(s. 16) okazała się mimo to fragmentaryczna. Czynnikiem scalającym różno
rodne dane o środkowym regionie kraju stały się monografie Wincentego Gordata. Jedna z 1928 roku Góra Bałrzychowska i Byczyna. Opis porównawczy na gruntach scalonych i wsi mającej szachownicę pisana i wydana w kraju 1 druga Wieś Góra. Monografia stworzona na obczyźnie i opublikowana w Londynie w 1978 roku. Monografie te nie zawierają wyjaśnienia mechaniz
mów zmian, które dokonywały się na tych terenach po II wojnie światowej, a jedynie uwypuklają związek historii lokalnej z globalnymi procesami cywili
zacyjnymi.
W tym stanie rzeczy Z. Grzelak wprowadził hipotezę Robespierre’a, która umożliwia zrozumienie szerokiego spektrum napięć, które miały miejsce na linii ideologia a codzienne życie chłopów w ustroju realnego socjalizmu. Opór chłopów wobec kolektywizacji okazał się być zasadniczym czynnikiem dekom
pozycji ideologii siły i przemocy.
W kolejnych czterech rozdziałach (rozdziały te nie są numerowane) Samotny obywatel, Wynalazca podwórkowy, Piszący — korespondent - pamiętnikarz, Zgrzebny myśliciel Z. Grzelak przedstawia postawę władzy wobec chłopów i odwrotnie. Ukazuje konstruowanie i produkowanie narzędzi rolniczych przez chłopów, które były niedostępne rolnikom indywidualnym w normalnej sprze
daży ze względów doktrynalnych. Interesująco prezentuje ewolucję języka i form informowania opinii publicznej i władzy o bolączkach wsi przez wiejskich twórców oraz swoistą racjonalizację otaczającej chłopa nieprzyjaznej rzeczywis
tości społecznej.
W Zakończeniu Z. Grzelak dokonuje retrospektywnego podsumowania przebiegu starcia postaw chłopskich z ideologią kolektywizacji wsi polskiej.
Książka zawiera także obszerną bibliografię.
Dociekania Autora sytuują się na skrzyżowaniu dwóch tradycji badawczych.
Opisów monograficznych szkoły Franciszka Bujaka i metody dokumentów osobistych Znanieckiego - Chałasióskiego. Obie te orientacje badawcze łączy
„model Robespierre’a”: „Model Robespierre’a to: doktryna, fanatyzm i siła publiczna” (s. 31).
Robespierre czyli wizja „majaczeń socjalfantasty” (s. 31) został omówiony przez Autora, łagodnie mówiąc, z d a w k o w o . Zbiorowy Robespierre w okre
sie swojego, bolesnego dla chłopów funkcjonowania zmieniał się. Wewnętrzna dyferencjacja ideologii Robespierre’a obejmowała zarówno zawartość treś
ciową, skład personelu realizującego „naukową wizję społeczeństwa”, jak też lokalizację „sztabu” programującego politykę władz partyjno-państwowych wobec drobnej gospodarki chłopskiej.
Autor uwrażliwiony na język opisu rzeczywistości społecznej, którym posługiwali się „zgrzebni myśliciele” (s. 72) nie dostrzegł przemian języka Robespierre’a. Centralny w okresie przyspieszonej kolektywizacji wsi polskiej termin „kułak”, o którym napisano wiele broszur i rozpraw - został porzucony.
Jego miejsce zajęli chłopi, którzy oponowali przeciw słusznym rozwiązaniom kryjącym się za naukowo brzmiącymi pojęciami „umaszynowienie”, „agro- minimum”, „rachunek ekonomiczny”, „parytet dochodów”, , jedność moral- no-polityczna narodu” itp. Na szczęście dla chłopów kategorie te miały znaczenie nie tylko ideologiczne, ale nad wyraz realne dla każdej jednostki.
Odnosiły się do elementarnej potrzeby zapewnienia wyżywienia społeczeństwa, a tego mogli dokonać jedynie chłopi.
W rozprawie Z. Grzelaka nie pojawiły się też „brygady łączności miast i wsi”, które pomagały wsi w kampaniach żniwnych i realizowaniu przez chłopów dostaw obowiązkowych zboża, mięsa, mleka i jajek na rzecz państwa. Ta instytucja Robespierre’a, źle wzmiankowana przez wiejskich pamiętnikarzy, została rozwiązana po 1956 roku mimo, iż „sojusz robotniczo-chłopski” dalej pozostał obowiązującym hasłem. Zredukowanie liczby instytucji i organów, które przed Październikiem mobilizowano do walki z „zagrożeniem kułackim”
wymusiło zmianę polityki agrarnej władzy. Polityki agrarnej, jak zauważa Z.
Grzelak, nie wykrystalizowanej do końca po 1956 roku (s. 77).
W okresie funkcjonowania „struktury umysłowej Robespierre’a” (s. 37) nastąpiło znamienne przemieszczenie się jego sztabu z ośrodków władzy politycznej do instytutów naukowych. Jest faktem znaczącym, o którym pisze Autor (s. 49), że decyzja o przyspieszeniu uspołecznienia polskiego rolnictwa z lipca 1975 roku została utajniona. Natomiast specjaliści ekonomiki rolnictwa do końca istnienia PRL przestrzegali przed możliwością powstania „kapitalis
tycznych kominów na wsi” - kułaków.
To zdawkowe potraktowanie przemian w obrębie Robespierre’a przez Z.
Grzelaka uniemożliwiło uwyraźnienie związków pomiędzy „naukowym świato
poglądem” a „spontaniczną filozofią” korespondentów gazet i pamiętnikarzy tamtego okresu. Autor pominął też inny, ważny dla sytuacji chłopów fakt ze sfery szeroko rozumianej ideologii.
Począwszy od początku lat siedemdziesiątych chłopi otrzymali mocne wsparcie trwania przy „ojczystym zagonie” ze strony Kościoła katolickiego.
Kardynał Stefan Wyszyński w kazaniu w dniu 10 sierpnia 1975 roku stwierdził:
„Polska racja stanu - trwać na ojczystym zagonie”, zaś Jan Paweł II w homilii wygłoszonej w Tarnowie wprost zacytował myśl Wincentego Witosa o chłopach.
Walka „o rząd chłopskich dusz” w PRL między Robespierre’m a Kościołem katolickim sprzyjała chłopom. Mając do wyboru między zasadniczo różnymi obrazami świata i modelami gospodarki, chłopi jednoznacznie opowiedzieli się za Kościołem. Kościół krytykując doktrynę industrializacji i urbanizacji kraju stał się niezależnie od własnych intencji propagatorem ideologii agrarystycznej wyrażającej zasadnicze racje i przekonania chłopów. Nie oznacza to, że bezkrytycznie przyjmowali oni nauczanie społeczne Kościoła, gdyż jak kon
statuje Autor „Spontaniczna filozofia społeczna korespondentów i pamięt
nikarzy oparta została na fundamentalnym założeniu gnozeologicznym - nikt nie ma monopolu na myślenie” (s. 63).
Niedostatek analiz dotyczących „kruszenia się” ideologii „uspołecznienia wsi” Robespierre’a oraz zakresu wpływu na świadomość chłopów Kościoła sprawia, że obraz społeczności wiejskich w środkowym regionie kraju jest mocno spłaszczony. Śladowa obecność wyżej wymienionych zagadnień w roz
prawie Z. Grzelaka sprawia, że „fotografia” tego regionu kraju pozostaje niedomknięta. Pewnym usprawiedliwieniem tego jest wybór źródeł, w oparciu o które Autor rekonstruował „chłopski warsztat intelektualny” (s. 88). Sam Autor wielokrotnie podkreśla na stronicach tej książki, że szereg zagadnień wymaga odrębnych badań i dociekań. Są to przykładowe „Dlaczego rolnictwu indywidualnemu »podcinano« skrzydła, nie zwracając uwagi na jego widoczną efektywność gospodarczą?” (s. 68), lub „Czy zamiar »ugrobienia« gospodarst
wa chłopskiego i całej tradycyjnej infrastruktury społeczności wiejskiej został
dostrzeżony, kiedy, przez kogo i przez jak liczną zbiorowość?” (s. 49) i tym podobne. Rozprawa Z. Grzelaka jest prowokująca. Prowokuje już sam jej tytuł zawierający zwrot „środkowy region kraju”. Podział na regiony kraju był przecież podstawowym zabiegiem metodycznym w walce z „zagrożeniem kułackim” w latach przyspieszonej kolektywizacji wsi, a wyłożonym w sztan
darowej publikacji lat pięćdziesiątych „Wieś w liczbach w Polsce burżuazyj- no-obszarniczej i w Polsce Ludowej”. Opracowanie to stanowiło kompendium wiedzy dla wykonawców „ograniczania akumulacji i wyzysku” gospodarstw kułackich. Przygotowana została w IER, przez „sztabowy” ośrodek naukowy rozwijania ideologii „rolnictwa socjalistycznego” w Polsce.
Czy jest to tylko przypadkowa zbieżność tytułów - śmiem wątpić - gdyż przestrzeń określana terminem „środkowy region kraju” jest zbliżona w swoim kształcie w obu tych publikacjach, mimo iż zasady wyodrębnienia „regionów”
są nieporównywalne. Z. Grzelak w opisie społeczności wiejskiej wykracza poza ramy zakreślone paradygmatem właściwym dla socjologii i wchodzi w sferę dociekań filozoficznych. Stąd też rozprawa bogata jest w takie kategorie, jak:
„korzenie światopoglądu” (s. 73), „filozofia konkursów pamiętnikarskich” (s.
62), „spontaniczna filozofia społeczna” (s. 63), „propedeutyka do systemu myślenia” (s. 58), „chłop, ten rzemieślnik duchowy” (s. 88), których znaczenie określa kontekst ich użycia. Pojęcia te otwierają nowe przestrzenie badawcze społeczności wiejskich. Żywiołowość, z jaką Autor posługuje się kategoriami metafizycznymi i filozoficznymi, ujawnia radykalną odmienność tego sposobu myślenia o chłopach.
Wysiłek Autora, aby bezstronnie unaocznić intelektualny trud chłopów w zakresie teoretycznego i praktycznego uniesprzecznienia dwóch odmiennych rzeczywistości świata naturalnego i patologicznej doktryny agrarnej Robespier- re’a, zasługuje na szczególne podkreślenie. Radykalność tej postawy wiąże się z dążeniem do uchwycenia tego co istotne w społecznościach wiejskich bez wprowadzania uprzednio przyjętych teorii.
Dlatego też społeczność wiejska w ujęciu Z. Grzelaka nie jest posegregowana na biedniaków, średniaków, kułaków; klasy, warstwy, grupy i kategorie społeczno-zawodowe itd. To podejście badawcze Autora z pewnością nie usatysfakcjonuje analitycznie nastawionych socjologów, którzy zechcą zapytać 0 znaczenie takich pojęć, jak: „laboratorium myśli społecznej” (s. 68), „psycho
logii uczestnictwa” (s. 53) i tym podobne. I właśnie język rozprawy Z. Grzelaka stanowi jej aspekt sam w sobie godny uwagi.
Wielopłaszczyznowość rozprawy Z. Grzelaka zarysowuje kontury odpowie
dzi na pytanie najważniejsze w społeczności rolniczej: co jest celem gospodarst
wa chłopskiego? Nie jest nią z pewnością maksymalizacja zysku i dochodu, jak twierdził czołowy przedstawiciel i współkreator modelu Robespierre’a Jerzy Tepicht, gdyż równie ważne dla chłopów są racje społeczne, kulturowe 1 cywilizacyjne ich aktywności zawodowej. Wyrażając się inaczej, chłop w swo
ich działaniach „wznosi się” ponad to, co ważne tu i teraz. Stąd też racjonalność zachowań społeczności wiejskich okazuje się trwalsza od ideologii i ustrojów.
Na podkreślenie w odniesieniu do omawianej rozprawy zasługuje także ascetyzm Autora w zakresie wyciągania wniosków i ferowania ocen. Dys
ponując obszernym materiałem badawczym Z. Grzelak powstrzymuje się od formułowania ,jedynie słusznych” konkluzji, wskazując przy tym na nie- spenetrowane jeszcze aspekty rzeczywistości wiejskiej.
Tadeusz Chrobak
ANDRZEJ ANTOSZEWSKI, RYSZARD HERBUT, WIESŁAWA JED
NAKA, Partie i system partyjny w Polsce. Pierwsza faza przejścia ku demo
kracji, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1993, 132 s.
Poważne opracowania naukowe na temat polskiego systemu partyjnego należą do rzadkości. Jest to zrozumiałe, ponieważ materia badawcza jest wciąż dość płynna, a brak dystansu czasowego utrudnia formułowanie ocen i prognoz odpowiadających kryteriom naukowym. Badacze otwartych procesów politycz
nych ryzykują, że ich stwierdzenia mogą zostać nader szybko sfalsyfikowane przez wartki potok zdarzeń, które na naszych oczach współkształtują bieg historii. Autorzy recenzowanej pracy takie ryzyko podjęli mając świadomość wspomnianych ograniczeń. Ich celem, w dużej mierze zrealizowanym, było napisanie opracowania, które by łączyło „aktualną informację z nowoczesnymi podstawami teoretycznymi” (s. 5).
Książka składa się z trzech rozdziałów poprzedzonych wstępem. Pierwszy rozdział „Przejście ku demokracji (tranzycja demokratyczna) jako proces polityczny” poświęcony został prezentacji teorii tranzycji postautorytarnej i ukazaniu na tym tle głównych cech procesu demokratyzacyjnego w Polsce.
Znalazły się tutaj analityczne rekonstrukcje teorii D. Rustowa, A. Lijpharta, G.
di Palma, P. Schmittera, A. Stepana, D. Share i innych badaczy procesów demokratyzacji, które miały miejsce na zachodzie i południu Europy po II wojnie światowej. Opierając się głównie na teorii tranzycji demokratycznej D.
Rustowa autorzy starają się umiejscowić w strukturze tej teorii procesy przemian zachodzące w naszym kraju po 1989 roku. Lektura tej części pracy jest wielce pouczająca, pozwala bowiem mniej zorientowanemu czytelnikowi na zapoznanie się z teoretycznym dorobkiem wybitnych politologów i socjologów zachodnich w odniesieniu do transformacji autorytarnych systemów politycz
nych. Z drugiej strony rozdział ten ukazuje ograniczenia przydatności modeli teoretycznych do analizy procesów zachodzących w Polsce. Widać to choćby w trudności zidentyfikowania na podstawie modelu Rustowa fazy tranzycji, w jakiej znajduje się nasz kraj po pierwszych czterech latach demokratycznych
