Psychologiczne aspekty nauczania i uczenia się

(1)

Psychologiczne aspekty nauczania i uczenia się 1

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.

(2)

Kim jest człowiek ?

PSYCHOANALIZA BEHAWIORYZM HUMANIST. POZNAWCZA

Mechanizmem sterowanym przez biologię ograniczanym

przez kulturę.

Pionkiem

sterowanym przez bodźce zewnętrzne.

Decydującym podmiotem.

Badaczem

konstruktorem.

(3)

Realizowane cele

Redukcja popędów

Osiąganie

wzmocnień pozytywnych, redukcja

negatywnych

Rozwój osoby Równowaga poznawcza

(4)

Strategie

Mechanizmy obronne

Zachowania skuteczne

Samoaktualiza cja

Gromadzenie

i przetwarzanie informacji

(5)

Uwarunkowania

Biologia Środowisko zewnętrzne

Wybór jednostki

Procesy poznawcze

(6)

Wolność czy determinizm?

PSYCHOANALIZA BEHAWIORYZM HUMANISTYCZNA POZNAWCZA

Determinizm Determinizm Wolność Wolność

(7)

Wymiar czasu

PSYCHOANALIZA BEHAWIORYZM HUMANISTYCZNA POZNAWCZA

Przeszłość

(dziedziczenie i wczesne

dzieciństwo)

Przeszłość (reakcje wyuczone)

TU i TERAZ Wszystkie wymiary

(8)

POTRZEBY CZŁOWIEKA

W UJĘCIU HENRY A. MURRAY'A

Afiliacji Wiązać się z kimś bliskim (kimś, kto jest podobny do podmiotu lub lubi go) i z przyjemnością współdziałać z nim lub wymieniać przysługi.

Podobać się pociągającej osobie i zdobyć jej uczucie.

Być przywiązanym do przyjaciela i pozostać lojalnym wobec niego.

Agresji Przezwyciężać opór siłą. Walczyć. Pomścić krzywdę.

Napaść, zranić lub zabić kogoś. Sprzeciwiać się energicznie lub karać kogoś.

Autonomii Uwolnić się, pozbyć się ograniczenia, wyswobodzić się z więzów. Opierać się przymusowi i ograniczeniom.

Unikać lub wycofywać się z czynności zalecanych przez dominujące autorytety.

Być niezależnym i móc swobodnie działać zgodnie z impulsem. Nie stosować się do zwyczajów.

(9)

POTRZEBY CZŁOWIEKA

Dominowania Panować na swym środowiskiem ludzkim. Wpływać na zachowanie innych lub kierować nim za pomocą sugestii, kuszenia, przekonywania lub rozkazywania.

Odradzać, powstrzymywać lub zakazywać.

Oparcia Mieć zaspokojone swoje potrzeby dzięki współczującej pomocy kogoś bliskiego. Być pielęgnowanym, utrzymywanym, podtrzymywanym na duchu, otoczonym opieką chronionym, kochanym, otrzymywać rady, wskazówki, przebaczenie, być pocieszanym. Mieć zawsze jakiegoś protektora.

Opiekowania się Obdarzać współczuciem i zaspokajać potrzeby kogoś bezradnego: kogoś, kto jest słaby, niepełnosprawny, niedoświadczony, upokorzony, samotny, przygnębiony.

Pomagać komuś w niebezpieczeństwie. Żywić, pomagać, pocieszać, chronić, dodawać otuchy, pielęgnować, leczyć.

(10)

POTRZEBY CZŁOWIEKA

Osiągnięć Dokonać czegoś trudnego. Panować, manipulować ludźmi. Robić to jak najsprawniej i w sposób jak najbardziej niezależny. Przezwyciężać przeszkody i osiągać wysoki poziom. Przewyższyć samego siebie.

Rywalizować z innymi i górować nad nimi. Zwiększać szacunek dla samego siebie przez skuteczne wykorzystanie swego talentu.

Pokazania się Wywierać wrażenie. Być widzianym i słyszanym.

Podniecać, zdumiewać, fascynować, zabawiać, wstrząsać, zaciekawiać, rozweselać lub uwodzić innych.

Poniżania się Poddawać się biernie sile zewnętrznej. Akceptować krzywdę, naganę, krytykę, karę. Kapitulować. Godzić się z losem. Przyznawać się do niższości, błędu, wykroczenia lub porażki. Przypisywać zwykle winę sobie, poniżać lub okaleczać samego siebie. Szukać cierpienia, kary, choroby, nieszczęścia i cieszyć się nimi.

(11)

POTRZEBY CZŁOWIEKA

Porządku Porządkować rzeczy. Dążyć do czystości, uporządkowania, organizacji, równowagi, schludności i precyzji.

Seksu Tworzyć i rozwijać związek erotyczny. Mieć zaspokojoną potrzebę seksualną.

Ulegania Podziwiać i popierać zwierzchnika. Chwalić, otaczać czcią, wysławiać. Poddawać się chętnie wpływowi kogoś bliskiego. Starać się dorównać jakiemuś wzorowi.

Stosować się do zwyczaju.

(12)

POTRZEBY CZŁOWIEKA

Unikania szkód Unikać bólu, urazu fizycznego, choroby i śmierci.

Uciekać z niebezpiecznej sytuacji. Stosować środki ostrożności.

Zabawy Lubić śmiać się i żartować. Szukać przyjemnego odprężenia. Brać udział w rozgrywkach, zawodach, tańcach, przyjęciach z alkoholem, grze w karty.

Uczestniczyć chętnie w imprezach.

Zrozumienia Zadawać ogólne pytania lub odpowiadać na nie.

Interesować się samą treścią. Rozmyślać, formułować, analizować i uogólniać.

(13)

POTRZEBY FIZJOLOGICZNE

Do potrzeb fizjologicznych (organicznych) należą:

– potrzeby pożywienia, wody, picia, pragnienia, oddychania, tlenu, odpowiedniej temperatury i ciśnienia powietrza,

– odpoczynku, snu,

– aktywności, stymulacji,

– seksu, macierzyństwa, prokreacji i wychowania potomstwa, ubioru, mieszkania itd.

(14)

POTRZEBY BEZPIECZEŃSTWA

Na potrzeby bezpieczeństwa składają się:

– potrzeby bezpieczeństwa osobistego, – stabilizacji osłony socjalnej, obrony, – zależności, opieki, oparcia,

– wolności od lęku, niepokoju i chaosu

– oraz potrzeby ładu, porządku, posiadania mentora i silnego protektora.

(15)

POTRZEBY PRZYNALEŻNOŚCI I MIŁOŚCI

O istnieniu potrzeby przynależności i miłości

możemy wnioskować obserwując zachowanie dziecka, które zgubiło rodziców oraz człowieka, który znalazł się w nowym dla siebie środowisku społeczno – kulturowym i technicznym.

Potrzeby te nierzadko stanowią przesłankę do

tworzenia gangów, klanów i nieformalnych grup z zamiarem przezwyciężenia osamotnienia,

separacji, obcości i braku możliwości autokreacji.

(16)

POTRZEBY PRESTIŻU I UZNANIA

Mamy tu dwie grupy dążeń ludzkich:

– Do pierwszej zalicza: pragnienie potęgi, wyczynu i wolności.

– Z kolei w drugiej umiejscawia takie potrzeby, jak potrzebę respektu i uznania ze strony innych ludzi, potrzebę dobrego statusu społecznego oraz sławy, dominacji i zwracania na siebie powszechnej

uwagi.

(17)

POTRZEBY SAMOREALIZACJI (SAMOAKTUALIZACJI)

Wyrażają dążenie człowieka do samospełnienia

i pełnego zrealizowania własnych możliwości po to, by utrzymać spokój oraz stan homeostazy.

Do nich należy: potrzeba wiedzy, informacji,

rozumienia, piękna, samourzeczywistniania się, dobrej samooceny, rozwoju i autokreacji.

Maslow wylicza także potrzeby: poznawczą

i estetyczną; jednak nie tworzy z nich oddzielnych grup, sądząc, iż są one narzędziami w zaspokojeniu pięciu podstawowych grup potrzeb.

(18)

HIERARCHIA POTRZEB

Pierwszeństwo mają potrzeby związane z przemianą materii, a więc organiczne (biologiczne, fizjologiczne).

Dopiero po ich zaspokojeniu silniej przemawiają potrzeby

zabezpieczenia się przed bólem i przykrościami fizycznymi.

Po ich zaspokojeniu mogą dojść do głosu potrzeby

przynależności i miłości, akceptacji i posiadania dzieci.

Do następnej grupy należą potrzeby uznania, szacunku, prestiżu i znaczenia.

Dalej, kolejno – potrzeba informacji, rozumienia, piękna,

samourzeczywistniania. Potrzeba samorealizacji dochodzi w pełni do głosu dopiero w wyniku zaspokojenia potrzeb stojących niżej w hierarchii.

(19)

TRUDNOŚCI SAMOREALIZACJI

Przeszkodą w samorealizacji są nabywane często już w wieku dziecięcym postawy, które czynią

z człowieka jednostkę nieautentyczną, nadmiernie zależną od tego, co inni o niej mówią i co jej

narzucają.

W wyniku nadmiernego ulegania otoczeniu ludzie

nieraz udają, że są kimś innym niż w rzeczywistości,

dążą do rzeczy, które tak naprawdę nie bardzo im

odpowiadają.

(20)

SAMOREALIZACJA

• Osoby takie są nastawione realistycznie;

• akceptują samych siebie, innych ludzi oraz świat natury, za którym się opowiadają;

• odznaczają się dużą spontanicznością;

• są skoncentrowane na problemach, nie na sobie;

cechuje ich pewien dystans i potrzeba odosobnienia;

• są niezależne i autonomiczne;

• oceniają ludzi i rzeczy w sposób raczej

niekonwencjonalny niż stereotypowy;

(21)

SAMOREALIZACJA

• ich bliskie związki z niewieloma, szczególnie

kochanymi ludźmi mają zwykle charakter głęboko uczuciowy, a nie powierzchniowy;

• ich wartości i postawy są demokratyczne;

• nie mylą środków z celami;

• ich poczucie humoru jest filozoficzne i niezłośliwe;

• mają wielki zasób zdolności twórczych;

• wznoszą się ponad swoje środowisko, a nie tylko

borykają się z nim.

(22)

MECHANIZMY OBRONNE

Względnie trwały, specyficzny dla jednostki schemat reagowania,

a równocześnie dyspozycja do organizowania takich schematów;

gotowość do określonych reakcji i określonego organizowania ludzkich zachowań.

Także - cechy osobowości kształtowane w procesie uczenia się i przystosowania, częściowo

uwarunkowane biologicznie.

(23)

ROLA MECHANIZMÓW OBRONNYCH

• Występują głównie wówczas, gdy działają jednocześnie tendencje sprzeczne /wewnętrzne, zewnętrzne/:

• funkcja obronna przed lękiem

• zmianami obrazu siebie, gdy:

– działają sprzeczne tendencje lub naciski (obrona przed karą, bólem),

– lęk przed dezaprobatą osób znaczących,

– sprzeczność z utworzonym obrazem siebie, nacisk otoczenia zmieniający niektóre właściwości obrazu siebie,

A zatem m.o. służą obronie:

• przed lękiem,

• przed dezaprobatą ze strony otoczenia,

• dezaprobatą we własnych oczach.

(24)

RACJONALIZACJA

Dla obrony przed potępieniem w oczach własnych lub innych ludzi człowiek tłumaczy swoje postępowanie i podaje motywy, które:

– zmniejszają jego napięcie lękowe,

– są tym bardziej logiczne, im bardziej czyny są nielogiczne, – są zgodne z głównymi skalami wartości i oczekiwaniami

grupy społecznej, w której żyje i od której jest zależny.

Tendencja do obarczania „winą” zewnętrznych okoliczności /błąd atrybucji/. Działalność

charytatywna – z dobroci serca czy z poczucia winy lub potrzeby pokazania się.

Uczenie się przystosowania przez unikanie lęku.

Produkcja uspakajających myśli i zachowań.

(25)

PROJEKCJA

• Osoba nie dopuszcza do świadomości własnych impulsów i przypisuje je innym. Zamiana podmiotu. „On mnie nie lubi”.

• Transformacja ta służy przeniesieniu niebezpieczeństwa płynącego z wewnątrz na niebezpieczeństwo zewnętrzne.

Z niebezpieczeństwem wewn. trudniej sobie radzić. Atak wyimaginowanego wroga usprawiedliwia własną wrogość.

• To rzutowanie zmniejsza lęk i poczucie winy. Wszyscy są – więc ja mogę być... Wtopienie się w otoczenie.

Przemalowanie świata na swój kolor. Ten mechanizm łatwo się utrwala. Stale przypisuje się innym cechy negatywne, aż cały świat jest podły. Wtedy wszystko mi wolno.

(26)

KOMPENSACJA

• Akceptacja substytutu w miejsce oryginalnego przedmiotu popędu.

• Człowiek mały wzrostem szuka kompensaty w wielkich czynach, człowiek szukający miłości kompensuje ją upijaniem się lub przejadaniem, kobieta pragnąca mieć bezskutecznie dzieci

zostaje nauczycielką, chirurg – swoją agresję, prawnik – aktywność oralną.

• Znalezienie sposobu rozładowania swoich

popędowych tendencji.

(27)

WYPIERANIE

• Zaniechanie reakcji wywołującej lęk /wyobrażenia, słowa, zachowania/.

• Wypieranie dotyczy zapominania określonych,

niebezpiecznych faktów, powoduje błędy w spostrzeganiu /osoba, która boi się swoich impulsów seksualnych wpada w impotencje lub oziębłość płciową, w histerycznym

paraliżu nie dopuszcza się do użycia własnych kończyn do czynności wywołujących lęk/.

• Im bardziej surowy jest repertuar zakazów wewnętrznych, tym więcej tendencji podlega wypieraniu. Ale wyparte

tendencje mogą wpływać na zachowanie w sposób

pośredni: tendencja karania siebie może znaleźć wyraz: w wypadku, gubieniu rzeczy, robieniu pomyłek, w słownym potępianiu lub uporczywym zaprzeczaniu temu, co się naprawdę chce.

(28)

SUBLIMACJA

• Głównym czynnikiem determinującym przeniesienie są naciski społeczne. Społeczeństwo dostarcza wzorce

zastępcze dla rozładowania energii popędów. Człowiek dorosły nie może ssać smoczka, ale może pić z butelki.

• Sublimacja ma miejsce wówczas, gdy obiekt zaspokojenia popędu ma wartość kulturową, społecznie akceptowaną.

Zaspokojenie popędu nie jest jednak całkowite i dlatego ciągle zmusza do podejmowania nowych działań, czyli do tworzenia nowych wartości kulturowych.

/Freud: malowanie Madonn przez Leonardo da Vinci – tęsknota za matką, od której był oderwany od wczesnego dzieciństwa/.

• Im większa odległość sublimowanego celu od oryginalnego celu wynikającego z popędu, tym mniejsza przyjemność z zaspokajania.

(29)

KONFORMIZM

• Poczucie osamotnienia człowieka zwiększa się często wraz ze wzrostem jego osobistej wolności. Mechanizm

konformizmu polega na ślepym robieniu tego wszystkiego, czego wymagają naciski grupy. To daje poczucie głębszych więzi i odsuwa poczucie zagrożenia. Jednostka czuje się tak samo bezradna wobec grupy jak małe dziecko wobec

swoich rodziców. Potrafi nawet wobec autorytarnego przywódcy przybierać postawy masochistyczne.

• Przyjmuje ograniczenia, cierpienia fizyczne i moralne z rąk autorytetu . Uzyskuje poczucie przynależności i oparcia /masochizm członków sekt religijnych – zbiorowe

samobójstwo/.

• Jeżeli takie zachowanie przynosi nagradzające poczucie zmniejszenia lęku, generalizuje się na coraz większą gamę zachowań. Nie odróżniać się, nie wychylać się.

(30)

ROLA MECHANIZMÓW OBRONNYCH

• Mechanizmy obronne to normalne zespoły reakcji przystosowawczych, których uczymy się w trakcie rozwoju.

• Ich nadmierne występowanie hamuje rozwój jednostki.

Zbyt wiele energii zużywa wówczas człowiek na obronę przed lękiem. Zamiast autentycznego, twórczego

rozwoju, więcej protez i namiastki.

• Jednakże ocena nadmiaru mechanizmów obronnych nie jest łatwa. Podobnie jak czynników ułatwiających i utrudniających ludzki rozwój.

• Często powodem ich nadmiernego stosowania jest nieadekwatny system nakazów i zakazów, panujących norm kulturowych oraz ideał własnej osoby.

(31)

MECHANIZMY OBRONNE

zapobiegają dostrzeganiu niebezpieczeństwa (choroby) lub je minimalizują:

• przez zniesienie spostrzegania,

• jego selekcję,

• lub spostrzeganie rzeczywistości

w sposób zaburzony.

(32)

MECHANIZMY OBRONNE W CHOROBIE

• zaprzeczenie (Nie mam raczej raka, - Mnie to nie dotyczy) – jest jednym z najczęściej stosowanych mechanizmów adaptacyjnie zmniejszających lęk.

Chory neguje fakt istnienia choroby i dzięki temu unika społecznej izolacji oraz nie dostrzega tych aspektów rzeczywistości, które kojarzą się z

przemijaniem,

• tłumienie (Nie boję się, jestem przygotowany na

wszystko) – mechanizm częściowo świadomy;

(33)

MECHANIZMY OBRONNE

• zabezpieczanie się (Abym nie zachorował jeszcze raz, to zróbcie jeszcze …),

• postawa samowystarczalności (Nie potrzebuję niczyjej pomocy, sam dam sobie radę).

• mechanizm odroczenia z ważnych powodów,

• nie zasługuję na śmierć (przecież miałem takie piękne życie, dobre dzieci…; nie piłem, nie

paliłem, prawie zawsze byłem wierny żonie…

a pijaczki takie zdrowe).

(34)

Dziękuję za uwagę.

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.