Ryszard Brykowski
Zabytkowe cmentarze i elementy
zabytkowe na cmentarzach
niezabytkowych
Ochrona Zabytków 29/2 (113), 113-116
1976
i n v e s t i g a t i o n a i m e d a t m a k i n g h i e RESIN EPID IA N 5 ELASTIC The present report deals with the properties of solu
tions of the epoxy resins when they ace used to reinforcement of the damaged historical objects. Be sides the advantageous qualities such as low viscosity and chemical and biological resistance, they have also negative features, especially orispness, which has essential meaning in case of reinforcement of a very damaged wooden surface. Before they are used epoxy resins must undergo the process of making elastic. It consists of the so-called internal and external plasti cization. In the first case we add to the resin che mical compounds capable of reacting with it, like: polysulphides, polyesters, acid anhydrides. In the latter case, however, w e add substances not reacting with it,
e.g. dibutyl phthalate, which is one of the constituents of the composition called in Poland Epidian 5. Epidian 5, modified by dibutyl phthalate, underwent narrow tests in view of being used in restoration works con sisting of the reinforcement of wood.
It has been found, as the result of the research, that dibutyl phthalate does not cause any visible destru ctive changes in hardened resin film s but gives it elasticity and, what is more, does not make the wood swell. Optimum proportion is 20 per cent of dibutyl phthalate and 80 per cent of resin. With Epidian 5 a great number of historical wooden carvings has been preserved.
RYSZARD BRYKOWSKI
ZABYTKOWE CMENTARZE I ELEMENTY ZABYTKOWE NA CMENTARZACH NIEZABYTKOW YCH
Z organ izo w an e ina przeło m ie 1974/1975 r. przez c e n tra ln e ogniw a słu żb y 'k o n se rw ato rsk iej sp e
cja listy c z n e n a r a d y \ pośw ięcone p ro b lem o m och ro n y z a b y tk o w y c h p a rk ó w , ogrodów i c m e n ta rz y oraz a r c h ite k tu r y z o statn ich s tu lat, za p o czą tk o w ały w ty c h d ziedzinach ■— po raz p ierw szy n a sk alę og ó ln o k rajo w ą — je d n o litą a k c ję e w id e n c y jn ą i d o k u m e n ta c y jn ą oraz k o n k re tn e d zia ła n ia k o n s e rw a to rs k ie w te re n ie . Po w ielu la ta c h s ta g n a c ji n a s tę p u je zatem p o no w n e u a k ty w n ie n ie i u k ie ru n k o w a n ie p rz e d sięw zięć p ra w ie w e w szy stk ich d ziedzinach za in te re so w a n ia k o n serw ato rsk ieg o . N ależy m ieć n ad z ie ję, że w n ie d łu g im już czasie po czy n io n e zostaną ró w n ie ż odpow iednie k ro k i w za k resie ochrony szybko m alejąc y ch zasobów d re w n ia nej a r c h ite k tu r y i b u d o w n ictw a , a tak że zw ią zanych n ie ro z e rw a ln ie z polskim k ra jo b ra z e m za b y tk o w y ch kap liczek , fig u r i k rz y ż y p r z y drożny ch, nie d o strze g an y ch dotychczas i z a g u bionych gdzieś p o m iędzy z a b y tk a m i n ie ru c h o m ym i i ru c h o m y m i.
Na k o n fe re n c ji zorgan izo w an ej w g ru d n iu 1974 r. re fe re n c i p o d e jm u ją c y p ro b le m a ty k ę z a b y t kow ych p a rk ó w i ogrodów p rz e d sta w ia li ją w
n iezw y k le szerokim u jęciu , w ciąg ając w o rb i tę sw y ch z a in te re so w a ń zaró w n o p o jedy ncze okazy drzew , ja k i c h a ra k te ry s ty c z n e z w ie lu w zględów sk u p isk a zielen i n ieza b y tk o w ej i nie k sz ta łto w a n e j przez człow ieka, n a to m ia st ro z w ażan ia d oty czące za g ad n ień n e k ro p o li o g ra n icza ły się w yłączn ie do c m e n ta rz y za b y tk o w ych 2. W śród o m aw ian y c h d a w n y c h i s ta ry c h c m e n ta rz y p rz y k o ścieln y ch , w y z nan io w ych , p ry w a tn y c h , zak aźn y ch itp. zn a la zły się ró w nież stosu nk ow o „ m ło d e ” m iejsca spoczynku, bo pochodzące z o k re su p ierw szej i d ru g ie j w o jn y ś w ia to w e j3. S ą to p rz ed e w szystk im c m e n ta rz e w ojskow e, obce i polskie, k tó re a l bo dzięki n asz em u h u m a n ita rn e m u po dejściu do ty ch m iejsc, albo p o p rzez em o cjo n a ln y do n ich sto su n ek , z a słu g u ją n a u p a m ię tn ie n ie i objęcie ochroną, a n a w e t o k re śle n ie m ian em sp ecjaln eg o ro d z a ju za b y tk u .
W szystk ie o m aw ian e p rz y k ła d o w o w r e f e r a ta c h i d y sk u sji c m e n ta rz e tra k to w a n e b y ły j a ko o b iek ty jed n o ro d n e , z a b y tk o w e w całości lu b w w y d zielo n ej części w iększego o rg a n iz m u niezab ytko w ego . T ak ie po dejście do p ro b le m a ty k i o ch ro n y c m e n ta rz y i ich w iz u a ln e j z a w
ar-1 W dniach 9—ar-10.XII.ar-1974 r. — Konferencja szkolenio
wa dla Społecznych O piekunów Z a b y tk ó w i Urzędów Konserwatorskich poświęcona problemom ochrony i
konserwacji zabytkowych założeń parkowych i cm en tarzy, zorganizowana przez Zarząd Muzeów i Ochrony Zabytków; w (dniu 23.1.1975 r. — Narada w sprawie
ew idencjonowania z a b y tk ó w architektury 2 połowy
X I X i początku X X w. (do 1939 r.), zorganizowana
przez Ośrodek Dokumentacji Zabytków; obie w War szawie.
2 Były to następujące referaty: E. B a n i u k i e w i c z ,
Zasady pielęgnacji parków i ogrodów; t e j ż e , Rola konserwatora za b y tk ó w w problematyce ochrony par
ków i cmentarzy zaby tkow yc h; A. B a r t o s i e w i c z , Wartości plastyczno-estetyczne roślin w kompozycjach ogrodowych; J. B o g d a n o w s k i , P roblemy re kon strukcji za b y tko w yc h parków i ogrodów; Z. С h a -
с h u 1 s к i, Praktyczne w s k a zó w k i zw ią zane z pielę
gnacją drzew w parku; L. M a j d e c k i , Ogrody h i storyczne w Polsce; S. S z y m a ń s k i , J. 0 1 i z a r, Rola opiekuna społecznego w zakresie ochrony par k ó w i cm entarzy zaby tkow yc h; M. W i e c z o r k ó w -
s к i, Problemy ochrony i ewidencji za b y tko w yc h
cm entarzy w kraju. Wymienione referaty zostały po
wielone.
3 M. W i e e z о г к o w s к i, o. c.
.* 1. Wożuczyn, kapliczka V na cmentarzu z 1. po-$ ioiüw X V II w.
I 1. Wożuczyn, a chapel at the cemetery datinçi from th e its half of the n t h century
2. Gródek, drewniana kapliczka nagrobna z X I X — X X w.
2. Gródek, a wooden sepulchral chapel dating from the tu rn of the 19th c e ntury
tości (o k reślo n ej m ia n e m „ s tr e f y z e w n ę trz n e j ”) 4 u p o w a ż n ia do zw ró cen ia u w a g i n a in n e jeszcze a s p e k ty teg o za g ad n ien ia. N iec h w ty m w zg lęd zie p o słu żą p rz y k ła d y :
1. C m e n ta rz w W o żuczynie — u s y tu o w a n y w zn aczn ej odległości od za b u d o w y , o k o lo n y w ie ń c e m d rzew . „ S tre f a z e w n ę trz n a ” c m e n ta rz a n ie w sk a z u je n a jego c h a r a k te r za b y tk o w y . D opiero szczegółow a p e n e tr a c ja u ja w n ia m u ro w a n ą k a p lic z k ę z p ie rw sz e j po ło w y X V II w., ja k b y r e lik t ' śre d n io w ie c z n y c h la ta r n i z m a r ły ch , co a u to m a ty c z n ie p o zw ala zaliczyć te n c m e n ta rz do „ d a w n y c h i s ta r y c h ”, a le c z y za b y tk o w y c h ? O k re śle n ie ta k ie ra c z e j n ie po w in n o m u p rz y słu g iw a ć, a c zk o lw iek z n a jd u je się tu ró w n ie ż k a m ie n n y k la sy c y s ty c z n y n a g ro b e k z p ie rw sz e j połow y X IX w. 2. C m e n ta rz w G ró d k u — u s y tu o w a n y p rz y d ro d ze, n a s k ra ju z a b u d o w y w ie jsk ie j, p o ro ś n ię ty liczn y m i d rz ew am i. B y ć m oże je s t to s ta r y c m e n ta rz , dziś nic (lub p ra w ie nic) n a to n ie w sk a z u je . Z a b y tk o w e g o c h a r a k te r u n a p e w no nie m a, ale z n a jd u ją się n a n im d w a r e lik ty d aw n y ch , z a p o m n ia n y c h czasów i zw y czajó w , d a w n e j k u lt u r y i lu d o w e j sz tu k i se p u l k ra ln e j. S ą to d w ie „ s ta r e ” i m ocno ju ż z n i
4 Ibidem .
5 M. P ę k a l s k i , Drewniane k a pliczki nagrobne w
szczone n ie w ie lk ie lu d o w e d re w n ia n e k a p li czki n a g ro b n e , z n ic h je d n a z z a ch o w a n ą jesz cze rz eźb ą C h ry s tu s a F raso b liw eg o . N ie w ą tp li w ie w ie le l a t te m u , gd y n a c m e n ta rz u z n a jd o w ało się w ięc ej ta k ic h lu d o w y ch n agro bk ów , m iał o n c h a r a k te r za b y tk o w y .
N a m a rg in e sie m o ż n a dodać, że na teg o ty p u k ap licz k i zw rócono n ieg d y ś uw agę, a le p on ie
w aż n ieliczn e o b ie k ty znan o w y łą c z n ie z t e r e n u d aw n eg o p o w ia tu b iłg o rajsk ieg o , sądzono, że b y ły one „zjawiskiem rzadkim i ... raczej ... nie stw ie rd zo n y m dotychczas w innych tere nach k r a ju ”, a d a le j, że ,,... nie pow stały praw dopodobnie w w y n i k u jakiegoś ogólnie rozpo wszechnionego zw y c za ju ...” 5. O d k ry c ie zatem , p o d o b n y ch k ap licz ek w G ró d k u , n a ob szarze 1 d. pow . tom aszow skieg o, zm ien ia nieco p rz y ję ty p ogląd, a w y s tę p o w a n ie „ b iłg o ra js k ic h ” k a p licze k n a g ro b n y c h ro zszerza s ię n a p o łu d n io w e re jo n y L u belsk ieg o . ; 3. C m e n ta rz w Ł uszczow ie — u sy tu o w a n y p rz y d rodze, p o za zab ud ow ą, ok olo ny w ień cem m ło d y ch drzew . N ie je st to z a p ew n e c m e n ta rz d a w n y i n ie m a c h a ra k te r u zab y tk o w eg o . Nic go dn ego inie z n a le źli n a n im p rz y g o to w u ją c y w la ta c h 1963—'1964 do d ru k u Katolog Z a b y tkó w
powiecie biłgorajskim, „P olska S ztu k a L u d o w a”, XV, 1961, n r 2. s. 94—96.
S z t u k i teg o p o w ia tu 6. .Może p an o w ały w ów czas
inne k r y te r ia , m oże dośw iadczenie b y ło m n ie j sze. D opiero w czasie ponow nych, p rz y p ad k o wych o d w ied z in c m e n ta rz a w 1973 r. zw rócono uw agę n a in te re su ją c y zespół k rz y ży i n a g ro b ków c m e n ta rn y c h , w y k o n a n y ch w d rew nie, a im itu jąc y ch fo rm y zn a n e z k a m ie n ia rk i n a grobnej k o ń co w ych la t ubiegłeg o i początków bieżącego stu lecia.
Pow yższe trz y p rz y k ła d y św iadczą w y m o w n ie o p o trze b ie zajęcia się n ie ty lk o p ro b lem e m za b ytkow ych c m en ta rzy , ale ró w n ież sp ra w ą z a b y t k o w y c h e l e m e n t ó w n a c m e n t a r z a c h n i e z a b y t k o w y c h . T ru d n o bow iem c m e n ta rz e sc h a ra k te ry z o w a n e w yżej określić m ia n e m „ z a b y tk o w y c h ” lu b „o c h a ra k terze z a b y tk o w y m ” , n a to m ia st z n a jd u ją c e się na nich p o jed y n cz e o b iek ty czy też zespoły o b iektów są n ie w ą tp liw ie izabytkam i, k tó re p o w inny znaleźć się w ew id en cji k o n se rw a to r skiej o raz b y ć otoczone r a le ż y tą opieką i ochroną.
6 Katalog Z a b y tk ó w S z tu k i w Polsce. T. VIII, W oje wództwo lubelskie (pod red. R yszarda Brykowskiego, Ewy Row ińskiej i Zofii W iniarz-Tryzybow icz), z. 10, Powiat lubelski, W arszaw a 1967 (w stępna in w e n ta ry zacją przeprow adzono w latach 1952—1953; ponow ną w latach. 1958 i 1963—.1964, te k s t opracowano w latach
1964—1966).
3. Puszczów, nagrobki na cm entarzu (zdjącia w a rty kule J. Langda) 3- Łuszczów, to m bstones oj tae local cemetery
P o tr z e b u ją je j ja k n a jsz y b c ie j zw łaszcza m o cno ju ż n a d w ą tlo n e d re w n ia n e n a g ro b k i z Ł u - szczow a. W ja k i sposób tę o ch ro n ę w p ro w a dzić n a w ie jsk im c m e n ta rz u , n a k tó r y w łaśn ie w k ra c z a d u m n ie la s try k o — to ju ż z a g a d n ie n ie o d rę b n e. B yć m oże z a jm ie się n im W o jew ó d zk i U rz ą d K o n s e rw a to rs k i i M u ze u m W si L u b e l sk ie j w L u b lin ie . O c h ro n a z a b y tk ó w s z tu k i s e p u lk ra ln e j w y m a g a p ro w a d z e n ia s y s te m a ty c z n y ch p ra c e w id e n c y jn y c h i o bjęcia n im i Wszy s tk ic h is tn ie ją c y c h w te re n ie „ s ta ry c h i n o w y c h ” n ek ro p o li. D zięki te m u w sz y stk ie z a b y t ko w e zasob y, ro zm ieszczon e po jed y n czo i w ze spo łach , m o g ły b y zostać p rz y n a jm n ie j ze w id en c jo n o w an e.
- mgr Ryszard B r y k o w s k i I n s t y t u t S z tu k i P A N
w Warszawie
H ISTO RIC A L CEM ETERIES A N D H ISTO R IC A L ELEM ENTS OF THE CEMETERIES OF N O N -H IST O R IC A L TYPE
The author deals w ith problems of the historical c e m eteries protection on the basis of results o f a con ference held in 1974 during w hich, nevertheless, the cem eteries w ere considered as historical objects to
tally. In the author’s opinion this is a wirong princi ple for a number of non-historical cem eteries, having been closely exam ined, reveal separate elem ents of historical value.
Cemeteries in Lublin District m ay serve as an exam ple. The chapel dating from th e 17th century and found at the cem etery at Wożuczyn allows to in clu de this object among the old ones, if not historical. Moreover, at the cem etery of Gródek there have been found some relics of ancient culture and folk sepulchral art, that is two Rococo sepulchral chapels,
one of them including the sculpture of Sorrowing Christ. According to the historical monuments cata logues the cemetery at Łuszczów includes nothing worthy. During accidental visit at this .cemetery, ho wever, an interesting complex of crosses and tomb stones drew the author’s attention.
They were made of wood and imitated known ana logous stone forms dating from the end of the 19th and the beginning of the 20th century.
In the conclusion the author states that the above -m entioned exam ples indicate the necessity of cata loguing and protecting not only historical cemeteries but historical elem ents of the cemeteries of ■ non-hi storical type as well.
HANNA STRUKOWA
PROBLEM Y UŻY TK O W A N IA ZABYTKÓW ARCHITEKTURY
W ielki ro z m a ch i osiągnięcia w d zied z in ie o c h ro n y z a b y tk ó w o k resu p o w o jen n e g o — w p o s ta c i o d b u d o w a n y c h m ia st, w y re m o n to w a n y c h i z a a d a p to w a n y c h na p o tr z e b y w sp ó łczesn e o b ie k tó w z a b y tk o w y c h — n ie zd o łały u c h ro n ić w ie lu b u d y n k ó w z a b y tk o w y c h od zniszczenia i d e w a sta c ji. P rz y c z y n ą teg o s ta n u b y ły n ie ty lk o zn iszczen ia sp o w o d o w an e p rz ez d ru g ą w o jn ę św iato w ą , ale p rz e d e w sz y stk im n ie w ła ściw y sposób u ż y tk o w a n ia w łasn o ści społecz n ej. W e d łu g sza cu n k o w ej o cen y w ro k u 1970 około 1500 o b iek tó w z a b y tk o w e j a r c h ite k tu r y i b u d o w n ic tw a n ie m iało g o sp o d arzy lu b k w a lifik o w ało się do z m ian y fo rm y u ż y tk o w a n ia . W sz y stk ie te b u d y n k i w y m a g a ły p rz e p ro w a d ze n ia w ięk sz y ch lu b m n ie js z y c h p ra c k o n s e r- w a to rś k o -b u d o w la n y e h .
116
Od 1970 r. zo stały p o d ję te b a rd z ie j in te n sy w n e niż w ok resie p o p rz e d n im d ziała n ia w celu p o p ra w y s ta n u z a b y tk ó w n ieru c h o m y ch . W la ta c h 1970— 1971 p ro b le m u ż y tk o w a n ia b ył p rz e d m io te m b a d a n ia N a jw y ższej Izb y K o n tro li, a n a s tę p n ie te m a te m s e sji S ejm o w ej K o m is ji K u ltu r y i S ztu k i. W re z u lta c ie w y d a n e
z o sta ły d w a p ism a o k ó ln e p re z e sa R ad y M in i stró w : N r 83 z 31 lip c a 1971 r. w sp ra w ie za bezp ieczenia p rz e d zniszczeniem , d ew a sta c ją lu b u szk o d z en iem o b iek tó w z a b y tk o w y c h p rz e k a z a n y c h w u ż y tk o w a n ie jed n o stk o m p a ń s tw o w y m i sp o łeczn y m oraz N r 57 z 28 lip ca 1972 r. w s p ra w ie w zm o żen ia opieki n a d k o n serw acją o b iek tó w zab y tk o w y ch . M in iste rstw o K u ltu ry i S z tu k i w y stą p iło do p rz ew o d n iczący ch p r e zydiów w o jew ó d zk ich ra d n a ro d o w y ch o raz do
