Nowa ustawa o ochronie zabytków w Niemieckiej Republice Demokratycznej

Kazimierz Malinowski

Nowa ustawa o ochronie zabytków w

Niemieckiej Republice

Demokratycznej

Ochrona Zabytków 29/3 (114), 208-210

K O M U N IK A T Y , D Y S K U S J E

K A ZIM IERZ M ALIN O W SKI

NOWA USTAWA O OCHRONIE ZABYTKÓW W NIEMIECKIEJ REPUBLICE DEMOKRATYCZNEJ

W „D zienniku P ra w NRD” (G esetzb la tt der

D eutschen D em okratischen R epublik) ukazała

się nowa u staw a o ochronie zabytków NRD, zw ana „P raw em o Opiece nad Z a b y tk am i” (D enkm alpflegegesetz) к U staw a ta, uchw alona przez Izbę Ludow ą i podpisana przez P rz e ­ wodniczącego R ady P ań stw a W illy Stopha, zastęp u je Rozporządzenie M inistra K u ltu ry z 28 w rześnia 1961 r. o „Opiece i O chronie Z a­ by tk ó w ” 2. P raw o to, o m ocy ustaw y, w za­ sadzie niew iele w prow adza zm ian w p o d sta­ w ow ych postanow ieniach z roku 1961. P o ­ tw ierdza się znane zjaw isko, że now e posta­ now ienia p raw n e na ogół naw iązu ją do po­ przednich dokum entów , dotyczących danej m aterii. P rzejaw ia się w ty m zdrow y rozsą- rek, n ak azu jący liczenie się z p ew nym i fa k ­ tycznym i, organizacyjnym i lub m ery to ry c z n y ­ m i „zaszłościam i”, k tó re kodyfikow ał po­ przedni d o kum ent praw ny.

Są oczywiście w now ym p raw ie pew ne now e elem enty, k tó re a k c en tu ją polityczny w y ­ dźwięk ustaw y. Stosuje ona bardziej p rec y ­ zyjne sform ułow ania, rozszerza zakres dzia­ łania, zwiększa też pew ne upraw n ien ia i co n ajw ażniejsze — w prow adza sank cje k arn e, k tó ry ch nie przew idyw ało Rozporządzenie z rok u 1961.

W ydźw ięk polityczny sprow adza się do tego, że w pream b u li Rozporządzenia była m owa o tym , że „ zabytki należą do dziedzictw a

narodu”. Obecnie sform ułow ania te m ają n a ­

stęp u jące brzm ienie: „W N iem ieckiej R e p u -

blice D em okratycznej opieka nad k u ltu ra ln y m dziedzictw em należy do socjalistycznego spo­ łeczeństw a i jego p aństw a” 3. D alej mówi się,

że: „U trzym anie i rew italizacja (Erschliessung)

tyc h p o m nikó w k u ltu r y i historii stanow i je ­ den z elem entó w bogatego życia kulturalnego socjalistycznej społeczności” .

Ten akcent pow tarza się także w sam ym te k ­ ście praw a. W I rozdziale, k tó ry nosi ty tu ł

Cele, treść i założenia opieki nad zabytkam i,

m ówi się m ianow icie o tym , że celem opieki nad zabytkam i jest ich u trzy m anie i w yko­ rzystanie, aby służyły rozwojowi socjalistycz­ nej świadomości. P u n k t drugi tego p arag rafu stw ierdza, że „ zabytkom niem ieckiego ruchu

m iędzynarodow ego, robotniczego, a n ty fa szy ­ stow skiego ruchu oporu i historii NR D m a się nadać szczególne znaczenie, tak aby m ogły one p rzyczyn ić się do zrealizowania idei socjali­ stycznego p a trio tyzm u i proletariackiego in ­ ternacjonalizm u”. Także w p aragrafie 3, k tó ry

zaw iera definicję zabytku, mówi się, że „za­

b y tk a m i w rozum ieniu tego prawa są p rzed ­ m io ty św iadectw a politycznego, kulturalnego i ekonom icznego rozw oju, które z uwagi na ich znaczenie historyczne, a rtystyczne albo naukow e zostały w interesie socjalistycznego społeczeństw a uznane za za b y tk i przez w łaści­ w e organy p aństw ow e”. W odpowiednim p rze­

pisie dawnego Rozporządzenia była mowa ty l­ ko o „...interesie państw a i społeczności”

(§ 2/ 1).

1 „D ziennik P ra w NRD”, cz. I, n r 26, z dn. 27 czerw ­ ca 1975, s. 458—460; te k s t tej u staw y otrzym ałem od prof, d ra H an sa N ad lera, za co serdecznie Mu dzię­ kuję.

2 R ozporządzenie z 1961 r. poprzedziły: 1. D ek ret o ochronie niem ieckiego dziedzictw a artystycznego, do k um entacyjnego i naukow ego, z dn ia 2 k w ietn ia 1953 r. i zarządzenia w ykonaw cze do tego d ek re tu z 1 i 26 czerw ca 1954 r.; 2. D ek ret o ochronie z a b y t­ ków prehisto ry czn y ch , z dnia 28 m a ja 1954 r. P o w y d an iu R ozporządzenia z 1961 r. w yszły ponadto: 1. I n s tru k c ja dotycząca wypożyczeń obiektów sztuki

pochodzących z m uzeum artystycznych i etnograficz­ nych, z dnia 20 lutego 1964 r.; 2. P ra w o dotyczące socjalistycznego dziedzictw a N iem ieckiej R epubliki D em okratycznej, z dnia 19 m a ja 1970 r. Powyższe d ane cytuję n a podstaw ie B. B u r n s l a m , La P ro­

tectio n du P atrim oine C ulturel, P aris-T u n is. UNESCO-

-ICOM , s. 31. P odręcznik te n otrzym ałem dzięki uprzejm ości p. P au la P e rro t ze S m ithonian I n s titu ­ tion.

3 In d er D.D.R. ist die P flege des k u ltu re lle n E rbe A nliegen d er sozialistischen G eselschaft und ih re s S taates.

Większa zwartoSc nowej ustaw y w yraża się m. in. w tym , że znacznem u skróceniu uległ wstęp. Rozdział I obejm uje daw ne paragrafy, opatrzone tytułam i: Ochrona państw ow a (§ 3),

P rzedm iot ochrony (§ 2), Ochrona otoczenia

(§ 3). Rozdział II: A ufgaben und V era n tw o r­

tu n g der Staatsorgane obejm uje daw ną grupę

paragrafów , zatytułow aną Organe der Pflege

und des S chutzes der D enkm ale (§§ 6, 7, 8

(1— 7), z parag rafem dotyczącym In sty tu tu Opieki n ad Zabytkam i (§ 9) oraz paragrafem dotyczącym planow ania i finansow ania opieki nad zabytkam i (§ 10). Po nim wprowadzony został obszerny rozdział III: Zadania i odpo­

wiedzialność osób praw nych, właścicieli i d y s ­ p onentów praw nych. Rozdział IV mówi o p ro ­

cedurze odwołań od decyzji wpisania obiek­ tów na listy zabytków . Pow tarza on w zasa­ dzie postanow ienie p arag rafu 11 dawnego Rozporządzenia (Środki prawne).

P rzed rozdziałem o postanow ieniach końco­ w ych w staw iono spraw y sankcji karnych, za­ ty tuło w ane Postanowienia porządkow o-karne

( O rdnungsstrafbestim m ungen).

Z akres ochrony (§ 3/2) obejm uje daw niej w y ­ m ieniane zabytki arch ite k tu ry , urbanistyki, ogrodnictwa, zabytki m alarstw a, rzeźby, g ra ­ fiki i rzem iosła artystycznego oraz in stru m en ­ ty m uzyczne. G rupa zabytków historycznych została znacznie poszerzopa i u jęta jest w trzech podgrupach. Pierw szą podgrupę stano­ wią zabytki zw iązane z w ażnym i w ydarzenia­ mi historycznym i i k ultu raln ym i. Mogą być nim i „budowle z ich w yposażeniem , fo r ty fi­

kacje, pola bitew , nagrobki, posągi, kam ienie i tablice pam ią tko w e”. Jako now y p u n k t (dru­

gi) doszły: „pom niki k u ltu r y i fo rm y b ytow a­

nia (Lebensw eise)” klas pracujących i ludu,

jak typow e form y osiedlowe, m ieszkania i m iejsca pracy z ich wyposażeniem. W trzecim podpunkcie znalazły się zabytki techniki i produkcji.

W stosunku do polskiej ustaw y z 1962 r. w p raw ie tym b rak zabytków archeologicznych, etnograficznych, archiw aliów , m ateriałów bi­ bliotecznych, okazów przyrody oraz kolekcji; nie uw zględniono też spraw m uzealnych. W zakresie celów, zadań i założeń organizacyj­ nych należy ponadto zwrócić uw agę na n astę­ pujące p u n k ty Ustawy:

W p aragrafie 1 m ówi się o tym , że zabytkow e obiekty należy włączyć w otoczenie, tak aby tw orzyły ensem ble o historycznej w ym owie 1 arty sty czny m oddziaływ aniu. W parag rafie 2 mówi się o tym , że za opiekę nad zabytkam i są odpow iedzialne organy centralne oraz rad y okręgow e i powiatow e, przy w łączeniu do w spółdziałania związków zawodowych, m ło­ dzieżowych, zw iązku kulturaln eg o (K u ltu r­ bund), stow arzyszeń architek tó w i plastyków oraz Izb Techniki. Opuszczony został natom iast passus z dawnego Rozporządzenia z roku 1961, m ówiący o udziale społecznych opiekunów za­ bytków , którzy w NRD odegrali tak dużą rolę. Bardzo w ażny jest w tym rozdziale rów nież

p arag raf 5; w Rozporządzeniu z 1961 r. nie było go. Z aw iera on postanow ienie, że „za­

b y tk i będą kla syfikow an e i jednolicie oznaczo­ ne (gekennzeichnet)”; będą zależnie od zna­

czenia u jęte w centralnej liście zabytków , w listach okręgow ych lub powiatowych. D rugi p u n k t tego p a ra g ra fu postanaw ia, że p rzed ­ m ioty z zasobów m uzealnych, bibliotecznych, archiw alnych i obiekty archeologiczne nie są traktow ane jak zabytki w rozum ieniu tego praw a. Ich powiązania z opieką nad zab y tk a­ m i będą uregulow ane oddzielnie.

Do zadań organów państw ow ych naw iązuje rozdział II, k tó ry m ówi o tym , że do Rady M inistrów należeć będzie w prow adzenie opie­ ki nad zabytkam i do krajow ego planu gospo­ darczego (§ 6). Za w ykonanie wyznaczonych przez Radę M inistrów zadań dotyczących opie­ ki nad zabytkam i odpowiedzialny jest m inister k u ltu ry (§ 7). M inister k u ltu ry ustala rów nież cen tralną listę zabytków (punkt 2) i może żą­ dać, aby rad y okręgowe, wojewódzkie i po­ w iatow e w ydaw ały orzeczenia o uznaniu obiek­ tów za zabytki lub odw oływ ały takie orze­ czenia (punkt 3). W tym sam ym p arag rafie mówi się także o ustanow ieniu In sty tu tu Opieki nad Zabytkam i, jako placów ki cen­ traln ej, przygotow ującej i inicjującej zabez­ pieczenie oraz społeczne w ykorzystanie zab y t­ ków (punkt 4). P u n k t 5 postanaw ia opracow a­ nie planu Funduszu Opieki nad Z abytkam i i wspom agania z tegoż Funduszu przedsię­ wzięć zw iązanych z opieką nad zabytkam i. Z pobieżnej analizy p arag rafu 7 w rozdziale II w ynika, że w stosunku do Rozporządzenia z roku 1961 wprowadzono następujące zm ia­ ny: Radę M inistrów uczyniono instancją kie­ rowniczą i odpowiedzialną za spraw y zab y t­ ków oraz ustanow iono specjalny fundusz

ochrony obiektów zabytkow ych. Ju ż te dwa posunięcia n ad ają spraw ie ochrony zabytków w NRD większe znaczenie, um ożliw iając sk u ­ teczniejsze działanie organów wykonaw czych. P a ra g ra f 8 rozdziału II mówi m. in. o tym , że postanow ienia o w łączaniu zabytków do okręgow ej listy zabytków w ydają rad y okrę­ gowe, ale za zgodą m inistra k u ltu ry . One też są odpowiedzialne za wykonaw stw o „pod fa-

chow o-naukow ym nadzorem ”.

P a rag ra f 9 dotyczy tych sam ych spraw na szczeblu powiatow ym . Również i te władze mogą w ydaw ać orzeczenia o uznaniu obiek­ tów za zabytkow e — za zgodą rad y okręgo­ wej lub m inistra ku ltu ry . One w prow adzają do planu Pow iatow y Fundusz Opieki nad Z a­ bytkam i. W rozdziale III mówi się o obowiąz­ k u zabezpieczenia, opieki i udostępnienia za­ bytków przez ich właścicieli i użytkow ników . W szelkie czynności z ty m zw iązane pow inny być w ykonyw ane pod fachow ym nadzorem . W razie potrzeby m ogą oni otrzym yw ać fi­ nansow e w sparcie ze strony w ładz naczelnych (§

U)-N astępny p arag raf tego rozdziału w prow adza pew ne istotne novum , a m ianowicie w razie

niem ożności w ypełnienia zadań n a tu ry kom u­ nalnej dopuszcza zaw arcie um owy o zm ianie osoby praw nej lub sprzedaży danego obiektu. Jeśli do um ow y nie dochodzi, odpow iednia rad a narodow a może zm ienić użytkow nika albo ograniczyć jego p raw n e użytkow anie. P a ra g ra f 13 podaje, że każdy użytkow nik ma. obowiązek m eldow ania, jeśli w trak cie r e ­ m ontu obiektu ujaw nią się elem enty zab y t­ kowe.

Rozdział IV dotyczy spraw y odw ołań od de­ cyzji w pisania obiektu na listę zabytków podlegających ochronie. O dw ołania te rozpa­ tru je n ad rzędna rad a lub w w yp ad k u obiektu uw zględnionego w centralnej liście zab y t­ ków — m in ister k u ltu ry .

Rozdział V zaw iera postanow ienia karne. Za przew inienia spow odow ane niedbalstw em m o­ że być w ym ierzona grzyw na od 10 do 300

m arek. Jeśli przew inienie było spowodowane chęcią zysku lu b lekcew ażeniem in teresu spo­ łecznego — grozi k ara porządkow a do 1000 m arek. Postanow ienia te o parte są na „ P ra ­ wie Zw alczania W ykroczeń przeciw Porząd­ kowi P ublicznem u ” (Gesetz zur B ekäm fung von O rdnungsw idrichkeiten) z 1968 r.

Tak więc system ochrony zabytków w NRD został w przedstaw ionym dokum encie rozbu­ dow any i pow ażnie wzmocniony. Należy się spodziewać, że będzie skutecznym narzędziem rea ln ej ochrony obiektów. Wola stw orzenia lepszych podstaw działania widoczna jest już w tym , że Izba Poselska jednogłośnie uchw a­ liła ten rozszerzony program ochrony zab y t­ ków. Dlatego można mieć nadzieję, że za tym aktem pójdą odpowiednie decyzje w ykonaw ­ cze.

prof, dr K a zim ierz M alinow ski M uzeum Narodowe w Poznaniu

A NEW LAW CONCERNING H ISTO R IC A L M ON U M EN TS PRO TECTION IN GERM AN DEMOCRATIC R EPU BLIC

The p re se n t article deals w ith th e „Law concerning H istorical M onum ents P ro te ctio n ” enacted in GDR in Ju n e, 1975, and rep lacin g th e one from 1961. A lthough th e new L aw re fe rs in m any respects to th e old one, it also contains elem ents com pletely new and consequently it extends and consolidates th e system of histo rical m onum ents p ro tec tio n in GDR. It includes, am ong others, a clause w hich gives significance to m o num ent connected w ith G erm an in te rn a tio n a l and w o rk e rs’ m ovem ent. It also says th a t all ad m in istra tio n au th o ritie s as w ell as social o rganizations should be m ade responsible for h isto ­ ric a l m onum ents protection and all histo rical m o­

n u m e n ts should be accounted for in th e cen tral register. The L aw states clearly th a t histo rical m o­ n u m e n ts protection should be included in th e n a tio ­ nal p la n for economic developm ent; it also prom otes th e In stitu te of H istorical M onum ents P rotection w hich is to in itia te various form s of protection and utilizatio n of m onum ents. A novelty of g reatest im ­ p o rtan c e was to appoint th e C abinet a body of con­ tro l and to m ak e it responsible for m onum ents protection. A llocation of fu n d s to h istorical m onu­ m ents protection is also considered to be of g reat significance. T he new L aw w ill m ost probably be follow ed by due executive decisions.

H ELM UT BÖNNINGHAUSEN

OSIEDLA ROBOTNICZE NA TERENIE RUHRY I ICH OCHRONA

W latach ostatnich, kiedy ochrona i doku­ m entacja zabytków techniki rozw inęła się w sam odzielną dziedzinę wzmogło się rów nież za­ interesow anie obiektam i m ieszkalnym i rob o t­ ników w ośrodkach przem ysłow ych. Tym b a r­ dziej, że rozbiórki licznych osiedli na teren ie R u hry spowodow ały konieczność w ykonania n a ­

tychm iastow ej dokum entacji ich sta n u zacho­ wania, opracow ania k ry te rió w w artości, jak rów nież wszczęcia badań nad m ożliw ościam i i m etodam i ochrony.

P rzed podjęciem w łaściw ej pro b lem aty k i sp ró ­ bujm y rozw ażyć zagadnienie różnorodności 210

osiedli robotniczych pod względem arch itek to ­ nicznym .

Budow nictw o m ieszkaniow e dla robotników w W estfalii pojaw iło się jeszcze przed in d u stria ­ lizacją obszaru Ruhry. W ystąpiło wszędzie tam , gdzie nie było schronienia dla licznej rzeszy robotników zgrupow anych w pobliżu ośrodków przem ysłow ych.

N ajstarsze osiedle robotnicze zachowało się w Hagen. Założono je w 1667 r. z nakazu W iel­ kiego E lektora. Osiedle to składało się z do­ mów ustaw ionych szeregowo, m ieszczących po 16 m ieszkań. Aby sprostać zapotrzebow aniu