Stalle z kościoła klasztornego w Lubiążu

Romuald Nowak

Stalle z kościoła klasztornego w

Lubiążu

Ochrona Zabytków 37/3 (146), 194-198

1984

A D IP L O M A A S T H E C R O W N IN G O F C O N S E R V A T IO N S T U D IE S T h e a im of th e r e p o r t a r e c o m m e n ts on a d ip lo m a

th e s is fo llo w in g c o n s e r v a tio n stu d ie s . M o n u m e n ts c o n ­ s e r v a tio n as a d is c ip lin e b o rd e r in g u p o n a n u m b e r of o th e r d is c ip lin e s is n o t e ith e r a fu lly h u m a n is tic scien ce, th o u g h it d e a ls w ith p ro d u c ts of m ain’s m in d a n d c u lt u ­ re , or a n a r t, th o u g h to som e d e g re e i t c o n ta in s c re a tiv e e le m e n ts . N e ith e r it is a te c h n ic a l sc ie n c e d e s p ite th e p a r tic ip a tio n in it of e x p e r im e n ta l w o rk , o b s e r v a tio n s

et.c. B o rd e rin g u p o n so m a n y sc ie n c e s c o n s e r v a tio n m a ­ k es u se of a n u m b e r of r e s e a r c h m e th o d s a d a p te d to its p u rp o s e s.

A ll p ro b le m s sh o w n fin d t h e i r e x p re s s io n in e d u c a tio n p o rg ra m m e s . A d ip lo m a w o r k is a te s t of t h e k n o w le d g e a c q u is ite d a n d a b ility to in d e p e n d e n tly c a r r y o u t c o n ­ s e r v a tio n of w o rk s of a r t. A t th e s a m e tim e i t m u s t be a re f le c tio n of th e d is c ip lin e stu d ie d .

R O M U A L D N O W A K

STALLE Z KOŚCIOŁA K LASZTO RNEG O W LU B IĄ ŻU

Zniszczenie w ielu zabytków stanow iących w yposaże­ nie kościołów jeist jedlnym z nieodw racalnych sku t­ ków każdej w ojny — .również i drugiej w o jn y św iatow ej. Szczególną wszakże konsekw encją ostat­ niej w ojny są ponadto stra ty w ynikające z rozpro­ szenia pierw otnych zespołów wyposażeń w n ę trz koś­ cielnych. S tało isię ta k zarów no z pow odu ew akua­ cyjnych zabezpieczeń poszczególnych dzieł sztuki w y ­ wożonych w „bezpieczne m iejsca” , ja k i pow ojen­ nych ruchów ludności. Z abytki te nie p rz estały więc istnieć, aile zm ieniły miejisce. P rzy padki ulokow ania ocalałego wyposażenia ze zniszczonego kościoła w innym , zachow anym — nie budzą sprzeciw u. In a­ czej rzecz się mai, gdy części składow e jednego dzie­ ła pozostaw ały przeszło 30 la t po w ojnie rozpro­ szone po k ra ju — czyli jako całości egzystow ały jedynie w w yobraźni inw entaryzatora. Bowiem tylko dla h isto ry k a sztuki istn ie je jeszcze np. sław ny

O łtarz Złotników W rocław skich z 1473 г., k tó ry zo­ stał rozpairceiowiany pom iędzy m uzea w e W rocła­ wiu, Poznaniu i w W arszaw ie.

Przykładem takiego bezsensownego rozbicia zabytku jest też /sprawa stall anielskich z kościoła k laszto r­ nego cystersów w Lubiążu, rep rezen tu jący ch wyso­ ką klasę artystyczną. Stanpwiiły one isto tn y elem ent barokow ego w y stro ju gotyckiego kościoła k laszto r­ nego; od początku X IX w. p ełn iły fun k cję ekspo­ n a tu m uzealnego. Ich budow a naw iązu je do ty pu w ystępującego w klasztorach cysterskich. Po obu stronach naw y głów nej zn ajd u je się osiem naście siedzisk i dw ie loże. Z jed n ej stro ny przestrzeń stall otw iera się na o łtarz głów ny, a rozw arcie to akcen­ tu ją dostaw ione do oibu szeregów loże; od stron y kościoła stalle w ydziela ostatni, pro sto pad ły do sze­

regu segm ent siedzisk, p rzesłaniający ową przestrzeń. W yodrębnienie m iejsca m odlitw y m nichów ,

pogłę-1. S ta lle a n ie ls k ie , k o śc ió ł k la s z ­ to r n y w L u b ią ż u , s ta n p r z e d 1935 r. (z d ję c ie a r c h iw a ln e ) 1. T h e a n g e ls ’ s ta lls, c lo iste r c h u rc h a t L u b ią ż , c o n d itio n b e fo ­ re 1935 (a n a r c h iv a l p h o to )

bione je st i tym , że od stro n y kościoła umieszczono na k ra ń cac h obu szeregów ołtarze św. św. L u d g ard y i Scholastyki.

W stallach lubdąskich zryw a się z tektonicznym podkreślaniem k o n stru k cji siedzisk, ja k to byw ało wcześniej *, nie pojaw iają się tu taj trad y c y jn e po­ działy architektoniczne. Gzymsy, piiłastry i fry zy zastąpiono liśćm i acanthus m ollis. C zw orokątne pola ząplecków w ypełnione są „a rk ad a m i” z liści ak an - tu, tw orząc jak b y rozbudow ane baldachim y, k tó re w znoszą się na dzw onow atych gałęziach. Z tej g ę­

stw iny listow ia w y łaniają się p a ry m uzykujących putt, a nad nim i, na koronującym stalle gzymsie, siedzą i stoją na przem ian m uzykujące anioły (po stronie południow ej trzy m ają in stru m e n ty szarpa­ ne, a po ,stromie północnej in stru m en ty dęte). Pod ta k ukształtow anym baldachim em wiszą m uszle oraz form y kartuszow e, rów nież z m ięsistych liści. Na wysoikoścd p a r m uzykujących an io łó w -p u tt um ieszczo­ ne są ban d ero le z w ersetam i odnoszącymi się do bo­ skiej m uzyki. W każdym końcu szeregu siedzisk oraz w środku zn ajd u ją się drzw i, flankow ane przez p arę lwów, trzym ających zw isające banderole. P rze dpier sie .stall dzielą — odpow iednio do sie­ dzisk — p ro sto k ątn e płyciny, u jęte w plla.stry w form ie w olut, ozdobionych trzem a głow am i anioł­ ków 1 elem entam i kw iatow ym i. Sam e pola w y peł­ nia dekoracja z liści ak a n tu w układzie tró jk ątó w , z głów ką aniołka pośrodku.

T em atem stall je st uw ielbienie Boga m uzyką i śpie­ wem. Po iraz pierw szy m'a Ś ląsku pobawiła się w tych stallach o rk ie stra anielska; w ielbiąca C hw ałę Bożą, dzięki niedostępnej zm ysłom ludzkim i og ar­ niającej w szechśw iat anielskiej m uzyce. W ersety na banderolach, pochodzące z K sięgi Sam uela i Psal­ m ów , odnoszą się w łaśnie do tej anielskiej m uzyki. S talle .z Lubiąża zapoczątkow ujące na Ś ląsku miotyw o rk iestry anielskiej znalazły w iele maśladownictw, i to zarów no w tem atyce, jak i w form ie (H enry­ ków, Żagań, Krzeszów).

A utorem p ro je k tu dzieła z Lubiąża i w ykonaw cą niektórych fig u r jest pochodzący z okolic S alzb u r­ ga Maciej S teinl (1644—1727). W ykształcony w k rę ­ gu zw iązanym z Jea n L ep au tre ok. 1676 r. p rzyby ł na Śląsk, do Lubiąża, gdlzie ówczesny opat J a n Reich pow ierzył m u kierow nictw o w a rsztatu rzeźbiarsk ie­ go po zm arłym M acieju K note (?— 1673). S teinl n a d ­ zorow ał prace nad barokizaoją gotyckiego kościoła opackiego, w ykonując m.in. rzeźby ołtarza głów ­ nego, niektóre fig u ry ołtarzy obejścia o raz co n a j­ m niej dw ie fig u ry g rających aniołów ze stall * P o­ została część prac w ykonana została ściśle w edle jego p ro jek tu przez zespół współpracowniikóiw, dzia­ łających w L ubiążu jeszcze długo po jego w yjeź- dzie do W rocław ia w 1682 r. W 1687 r. S tein l w y­ jechał do Wiednia., gdzie został poWołany na

stano-1 K . J . H e y e r. D as b a ro c k e C h o r g e s tü h l in S c h le s ie n , F r a n k f u r t a m M ain 1977, s. 129. 2 L. P ü h r i n g e r - Z w a n n o w e t z , M a th ia s S te in l, W ie n -M ü n c h e n 1966, s. 60; K . K a l i n o w s k i , D zia ła l­ ność r z e źb ia r sk a M acieja S te in la n a Ś lą s k u , „ R o c z n ik i c 7 tu k i Ś lą s k ie j”, V I, 1968, s. 133. 3 К . t . H e y e r, op.cit., s. 141. 4 M ieściła sie on a w w a rs z a w s k im M u z e u m N a ro d o w y m ; por. te ż D. O s t o w s k a . R ze źb a ślą sk a 1650— 1770, k a ta ­ log w y s ta w y , M u z e u m Ś lą s k ie , W ro c ła w 1969, s. 39—40. 2. A n io ł g r a ją c y n a lu tn i, fig u r a z d e k o r a c ji s ta ll a n ie l­ s k ic h z L u b ią ż a 2. T h e a n g el p la y in g lu te ; a fig u r e fr o m th e d eco ra ­ tio n s o f a n g e ls’ sta lls a t L u b ią ż

wiisko nadw ornego rzeźbiarza i sztydharza cesarza Leopolda I. N ajw ybitniejszym i n ajb ardziej znaczą­ cym dziełem w twórczości S teinla b y ły jed n ak stal­ le lubiąśkie.

O statnia konserw acja stall przeprow adzana została w latach 1935— 1936; wówczas to w prow adzono pew ­ n e zm iany w u kładzie fig u r (zmieniono położenie n iek tórych p u tt w strefie fryzu) *. S talle pozostały je d n a k oczywiście w kościele klasztornym . W 1944 r., w raz z cenniejszym i zabytkam i z Lubiąża., większość elem entów stall z rzeźbą fig u raln ą ew akuow ano do składnicy w Lubom ierzu. Stąd, w 1947 r., część p rze­ wieziono do Rogalina, a część do składnicy m uzeal­ n ej w W arszaw ie 4. Tylko niew ielka liczba fragm en­ tów, k tóre pozostały n a m iejscu w Lubiążu, tra fiła w 1948 r. do orgańizow anego w e W rocław iu M uzeum Śląskiego. Rzeźby z R agalina przejęło n.a własność M uzeum N arodow e w Poznaniu.

Dopiero po p raw ie dw udziestu latach, gd y m uzeum w rocław skie przygotow yw ało w ystaw ę barokow ej rzeźby śląskiej, zdano sobie spraw ę z

rozczłomkowa-в

ni,a tego tak cennego zabytku. Rozpoczęto stara n ia (o jego scalenie, tym bardziej że opactwio lubiąskie stało się oddziałem m uzeum w rocław skiego, i że projek to w an o w Luibiąiżu ekspozycje z w iązane z p ie r­ w otnym wyposażeniem tego m onum entu sztuki b a ­ rokow ej. W w yniku podjętych s ta ra ń 12 m aja 1970 iroku część staill z P oznania — 92 frag m en ty sny­ cerki, przew ażnie elem entów roślinnych — p rz ek a­ zano ówczesnem u Muzeum Śląskiem u. W m uzeum

w e W rocław iu n ad al b rako w ało je d n a k rzeźby fi­ g u raln ej. T ak się bowiem złożyło, że frag m en ty o b ej­ m ujące rzeźbę fig u raln ą znalazły się w m uzeum w arszaw skim , skąd w 1952 r. (po czterech latach od m om entu zabezpieczenia) decyzją M inisterstw a K u ltu ry i Sztuki przekazane zostały do kościoła św . M arcina w Stężycy w w ojew ództw ie lubelskim , gdzie spożytkow ano je do... dek oracji ołtarzy (głów­ nego i bocznych), prospektu organow ego oraz

sie-4. E k s p o z y c ja s ta ll lu b ią s k ic h w la ta c h 1964— 1968 w G a le rii Ś lą s ­ k i e j (fot. M. D ia m e n t)

4. D isp la y o f L u b ią ż sta lls in 1964— 1968 (in th e S ile s ia n G a l­ le ry )

5. E k s p o z y c ja s ta ll na w y s ta w ie „ Ś lą ska r z e ź b a b a r o k o w a 1650— 177)”, 1969 r. (fo t. E. W ite c k i) 5. D isp la y o f sta lls a t th e e x h ib i­ tio n o f „ th e S ile s ia n B a r o q u e A r t in 1650— 1770”, 1969 6. E k s p o z y c ja s ta ll w la ta c h 1970— 1978 w G a lerii Ś lą s k ie j (fot. E. W ite c k i) 6. D isp la y o f sta lls in 1970— 1978 in th e S ile s ia n G a lle r y

dzisk. A ranżacje te w ykonał m iejscow y rzem ieślnik ze Stężycy.

Nie jest niestety arnany au to r pom ysłu, b ra k bo­ wiem jakiegokolw iek dokum entu na tem at pro w a­ dzonych p rac adaptacyjnych. W ydaje się, że szan­ sa na jego odnalezienie jest nikła, gdyż po p rzek a­ zaniu staill do Stężycy niikt ,niimli się n ie interesow ał, a czynnioóci adaptacyjne prow adzone b yły bez n ad ­ zoru konserw atora. Ich efektem są w spom niane ołta­ rz e i siedziska oraz niestety zniszczone bezpow rot­ nie frag m en ty stall, pooięte listw y zdobiące daw ­ n ie j brzegi płyoin zapiecków, rozdrobnione elem enty d ekoracyjn e; elem enty łączone pierw otnie za pomocą drew nianych kołków tu ta j zastały przeszyte na w y­ lot stalow ym i gwoździami. Liście i fig u ry zam onto­ w ano bez zrozum ienia koncepcji stall: liście a k a n tu m iały bow iem pierw otnie rów nież funkcje k o n stru k ­ cyjne, a więc akcentow ały także tek to n ik ę układu, w Stężycy natom iast sploty liści ułożono zupełnie przypadkow o, w yłącznie w celach dekoracyjnych. Rzeźby figuralne, będąc wszak w yrw anym i z kon­ tek stu „cytatam i” całościowego pro g ram u ideowego, zatracały rów nież p ierw o tn y sens i stały się ty lk o pustym i ozdobami. W idać jednak, że te w szystkie trudności nie stanow iły przeszkody dla „zręcznego

ad a p ta to ra ”.

Czyżby historia stall m iała się n a tym zakończyć? M uzeum Śląskie w e W rocław iu (od 1973 r. N arodo­ we) niejed nokrotnie podejm ow ało stara n ia o sca­ lenie zabytku, zrozum ienie znalazło jed n ak ty lk o u poznańskich historyków sztuki. Gorzej w ygląda spraw a ew entualnego przejęcia fragm entów ze S tę­ życy — ani tam tejsza parafia, ani K u ria A rcybisku­ pia Siedlecka!, czyli Podlaska, nie zgadzają się na przekazanie pozostałych fragm entów do W rocław ia, gdyż stanow ią one w tej chw ili in te g ra ln ą część w y stro ju kościoła. W 1967 r., w zw iązku z przygoto­ w yw aną w ystaw ą „SląSka rzeźba barokow a 1650— 1770”, udało się kustoszowi Działu Rzeźby m g r Da­ nucie Ostowskiej przejąć jako stały depozyt rzeźby dwóch grających aniołów — w łasnoręczne dzieła S ted n las. Inne frag m en ty pozostały jed n ak w S tę­ życy, podobnie jak dwie fig u ry z rozczłonkow anego zespołu czterech fig u r Ojców Kościoła d łu ta Jan a Jerzego U rbańskiego, z b a lu stra d y prezb iteriu m k a­ te d ry w rocław skiej.

M uzeum w rocław skie dem onstrow ało możliwość sca­ lenia stall. Pierw szej, skrom nej rek o n stru k cji z

fnag-5 Ib id e m , s. 39.

STALLS FROM THE CLOISTER CHURCH AT LUBIĄŻ

M a d e b y M a c ie j S te in l in 1672— 1682, a n g e ls ’ s ta lls fro m L u b ią ż w e re e v a c u a te d to L u b o m ie rz d u r in g th e w a r. H en ce, in 1947, o n e p a r t of d e c o ra tio n s w a s m o v e d to R o g a lin a n d th e o th e r p a r t w a s tr a n s p o r t e d to a m u ­ s e u m s to re h o u s e in W a rs a w . S o m e of th e d e ta ils w h ic h h a d b e e n le f t a t L u b ią ż w e re b r o u g h t to th e S ile s ia n M u s e u m in W ro c la w , b e in g ju s t th e n e s ta b lis h e d . S c u l­ p tu r e s fr o m R o g a lin w e re f i r s t ta k e n o v e r b y th e N a ­ tio n a l M u s e u m in P o z n a ń a n d th e n in 1970 th e y w e re p a ss e d on to W ro c ła w M u seu m . T h e r e m a in in g d e ta ils (in th e m a jo r ity f ig u r a tiv e ones) w h ic h w e re in W a rs a w w e re p re s e n te d in 1952 to S t. M a r tin ’s C h u rc h in S tę ż y c a (L u b lin v o iv o d sh ip ). B e c a u se of s u c h p ro c e d u r e th is v a

-m entów będących własnością -m uzeu-m dokonano na słałej w ystaw ie „Śląska sztuka now ożytna” (w jej piewszej w ersji z la t 1964— 1968). Zasugerow ano wówczais sposób zakom ponow ania p arap etu z ro z­ dzielaj ącymii poszczególne pola w olutam i oraz w y ­ pełniającym i płyciny splotam i liści akantu; n ad tym w prow adzono potężnie gałęzie w ydzielające po la w zapieckach. Nad nimi, nad gzym sem umieszczono gałęzie a k a n tu w kształcie dzwonów, a m iędzy nim i fig ury aniołów — nie pochodzące jed nak ze stall. N iew ielka liczba fragm entów stall nie pozw oliła uniknąć błędów, b rak było przestrzennego rozw ią­ zania, p arap et cofnięty był do ściany, a gałęzie ak a n ­ tu nie zawsze zaw isły tam , gdzie było ich p ierw o tn e m iejsce.

Już n astęp n a próba wzbogacona była rzeźbam i dw óch g rający ch aniołów ze Stężycy, nie znalazły się one je d n a k na sw ym pierw otnym m iejscu, tzn. n a gzym sie stall (nie został odtworzony), lecz sta­ nęły obok na cokołach. Czasowy c h a rak ter w ysta­ w y „Śląska rzeźba barokow a 1650— 1770” rów nież nie pozw olił na zadowiailającą re k o n stru k cję stall. D opiero ostatn ia rek on struk cja, na stałej w ystaw ie „Śląska sztuka now ożytna” (w jej drugiej w ersji z la t 1970— 1978), stanow iła bardziej doskonałą p ró­ bę odtw orzenia' frag m en tu stall. O dw zorow ano tylko trz y segm enty stall, w któ ry ch w iernie pow tórzono uk ład liści i gałęzi akantu, jak rów nież rozstaw ie­ nie figur, tzn. g rający ch aniołów i putt. N iestety ta re k o n stru k cja m usiała być zdem ontow ana w 1978 ro k u w zw iązku z rem ontem sal wystaw ow ych. Muzeum N arodow e we W rocław iu p rzew iduje je d ­ n ak ponow ną (już czw artą) w ersję reko nstruk cji. Znajdzie się ona w salach w ystaw ow ych rem onto­ wanego pałacu opackiego klasztoru cystersów w L u ­ biążu. Istnieje więc szansa, b y tej klaisy zabytek po czterdziestu n iem al latach tułaczki znalazł się tam , gdzie został w ykonany, obok pom ieszczeń z freskam i Willmianna;, obrazam i B enthum a i przy­ kładam i rzeźby tego k ręg u artystycznego. Czy w całości? Zależeć to będzie od w ładz kościelnych i świeckich, od nich też zależeć będzie, czy czo­ łowe dzieło rzeźby śląskiego baroku, ocalałe od zniszczenia działaniam i w ojennym i, a zniszczone działaniam i nieprzem yślanych decyzji — przyw róco­ ne zostanie tej sferze życia społecznego, k tó rą nazy­ w am y dolbrami ku ltu ry .

mgr Romuald Nowak Muzeum Narodowe we Wrocławiu

lu a b le o b je c t of a r t w a s ta k e n to p ie c e s a n d g o t th u s d is p e rse d . O n s e v e r a l o ccasio n s th e N a tio n a l M u s e u m in W ro c ła w h a s m a d e a tte m p ts to in te g r a te th e s ta lls w h ic h a r e o f g r e a t sig n ific a n c e to th e h is to ry of B a r o ­ q u e s c u lp tu re in S ilesia. O n th r e e o ccasio n s, i.e. in 1964 a n d in 1970 a t p e r m a n e n t e x h ib itio n s k n o w n a s „ S ile ­ s ia n M o d e rn A r t” a n d in 1969 a t th e e x h ib itio n of „ th e S ile s ia n B a ro q u e A r t of 1650—1770” th e r e c o n s tr u c tio n of th e s e a ts w a s m a d e in o rd e r to p ro v e t h a t in t e g r a ­ tio n of th e s ta lls w a s p o ssib le a n d t h a t th e m o s t o u t­ s ta n d in g w o rk of S ile sia n s c u lp tu re c o u ld b e r e s to r e d to th is s p h e r e of so cial life w h ic h is k n o w n a s c u ltu ­ r a l p ro p e rty .