Chiny : mocarstwo odpowiedzialne? Analiza relacji Chin z państwami dorzecza Mekongu w dziedzinie hydroenergetyki

Joanna Dobkowska

Chiny : mocarstwo odpowiedzialne?

Analiza relacji Chin z państwami

dorzecza Mekongu w dziedzinie

hydroenergetyki

Pisma Humanistyczne 9, 193-209

2013

C h in y — m o carstw o o d p o w ied zialn e? A n a liz a relacji

C h in z p a ń stw a m i d orzecza M ek o n gu w dzied zinie

h yd ro en ergetyk i

D yn am iczn y rozwój gospodarczy, cech ujący C h in y w ostatnich dziesięcioleciach, stan ow i przyczyn ę niepokoju nie tylko w ielkich m o carstw obaw iających się utraty dotychczasow ej up rzyw ilejow anej pozycji, lecz rów n ież m niejszych p ań stw p o ło ­ żonych w bliskim sąsiedztw ie. C h in y starają się łagodzić te obawy, p ow ołując się na doktryn ę „pokojow ego w zro stu ”. Ponadto dążą one do tego, b y zostać uznane za „m ocarstw o odp ow ied zialn e”, dbające nie tylko o w łasn y rozwój, lecz od p ow ia­ dające na potrzeby m niejszych i często słabiej rozw in iętych państw . B y sprostać tem u w zorcow i, stopniow o rozszerzają sw oją sieć w p ły w ó w zarów no teryto rial­ nie, w łączając do niej p ań stw a A z ji Południow o-W schodniej, ja k i podm iotow o, uw zględniając w swojej polityce w obec m niejszych krajów działan ia kooperacyjne, w sp ó łp racę go spo d arczą i p om oc rozw ojow ą. Szczególnie duże zaan gażow anie chRL w idoczne jest w regionie dorzecza M ekongu, czego in stytu cjo n aln ym w y ­ razem jest uczestnictw o w Strefie W ielkiego M ekongu (Greater M ekong Subre­ gion, g m s)1. Przedsięw zięcia tego rodzaju spotykają się z p rzyjazn ą reakcją p ań stw A z ji Południow o-W schodniej, um acniając p o zy tyw n y w izeru n ek chRL w regionie, i sprzyjają p ogłębian iu w sp ó łp racy gospodarczej.

M im o to, w brew retoryce „odpow iedzialnego m ocarstw a”, C h in y nie podejm ują d ziałań kooperatyw n ych tam , gdzie nie zm uszają ich do tego okoliczności, a d o­ m in acja ich p oten cjału jest bezw zględn a. W ydaje się rów nież, że nie w yk azu ją one odpow iedzialności m iędzynarodow ej w tych aspektach sw oich działań, które doty­ czą kluczow ych in teresów bezp ieczeń stw a — na p rzykład kw estii bezpieczeń stw a energetycznego. Przykładem tego jest polityka chRL w dziedzinie hydroenergety- ki w obec p ań stw regionu M ekongu, która — m im o ostatnich zm ian — w ykazuje cech y działań jed n o stro n n ych i nie uw zględ n ia p o zo stałych zain teresow an ych p ań stw w procesie d ecyzyjn ym ani dostępie do inform acji.

1 C złonkam i tego ugrupow ania, oprócz Chin, są także Tajlandia, M yanm ar, Laos, W ietnam i Kam bodża. Szerzej o tym ugrupow aniu zob. Greater M ekong Subregion,A sian Developm pent Bank, <http://beta.adb.org/countries/gm s/m ain>, [18.05.2012].

Celem niniejszej p racy jest porów nanie dw óch postaw chRL w obec p ań stw Stre­ fy W ielkiego M ek o n g u — kooperacyjnej i dom inacyjnej — w dziedzinie hydroener- getyki, a także próba odpow iedzi na p ytanie, czy w sytuacji, gd y dyskusja toczy się nad zagadnieniem kluczow ym dla bezpieczeń stw a C h in , jak im bez w ątpienia jest stabilność energetyczna, chRL p otrafi zastosow ać się do zasad odpow ied zialn ości m iędzynarodow ej.

Definicje i ujęcia teoretyczne.

Definicja „mocarstwa odpowiedzialnego”

M im o iż term in „m ocarstw o odp ow ied zialn e’^ zo stał utw orzon y w odpow iedzi na dyn am iczn y w zrost C h in, nie oznacza to, iż P ań stw o Środka stan ow i jego do­ skonałą ilustrację. P rz e c iw n ie — jest to zesp ół kry te rió w i oczekiw ań, które chRL m usi dopiero w yp ełn ić, b y przekonać sp ołeczn ość m ięd zyn aro d ow ą o szczerości sw oich postulatów : pokojowego rozw oju i antyhegem onizm u^ K ryteria niezbędne do uzyskan ia ty tu łu „m o carstw a od pow iedzialn ego’ nie są jed n ak jasne. Podczas debaty organizow anej przez C arn egie Endow m ent for In ternational Peace do naj­ w ażniejszych zaliczono przede w szystkim kierow anie się w sw ych dążeniach szer­ szym interesem m ięd zyn aro d o w ym i stabiln o ścią system u m iędzynarodow ego, których kształt ustalan y będzie na drodze w zajem n ych porozum ień i uzgadniania n arod ow ych potrzeb i oczekiw ań. M o carstw o odpow iedzialn e p ow in no rów nież stosow ać w swojej polityce — w sposób zarów no bezpośredn i, ja k i d orozu m ia­ ny — m iędzyn arod ow e n orm y i stan dard y oraz zalecenia in stytu cji m iędzyn aro- dow ych4. C el ten m oże być przez C h in y osiągnięty, gdy w yk ażą one społeczn ości

m iędzyn arodow ej sw oje zaangażow anie w budow anie m ięd zyn aro d ow ych dóbr publicznych — takich jak stabilność gospodarcza i zrów n ow ażon y rozwój m ięd zy­ narodow y, n iep roliferacja i zw ięk szan ie bezp ieczeń stw a. D rażliw ą kw estią p o ­ zostaje problem resp ektow an ia p raw człow ieka, p ostrzegan ych p rzez chRL jako

2 A ngielskim odpow iednikiem tego term inu jest responsible stakeholder,jednakże w niniejszej pracy autorka zdecydow ała się używ ać pojęcia „m ocarstw o” (nie zaś „interesariusz” ), ponieważ oczekiw ania w obec C h in odnoszą się do państw a aspirującego do roli m ocarstw a światowego. Św iat oczekuje, że C h in y będą stosować zasady odpow iedzialności m iędzynarodowej jako m o­ carstw o, co uzasadnia zastosow any przekład term inu.

3 O czekiw ania społeczności m iędzynarodow ej w obec Chin, które pow inny dostosow ać się do w ym ogów „m ocarstw a odpow iedzialnego”, budzi szereg kontrowersji. W ynikają one przede w szystkim z faktu, iż oczekiw ania te zostały sform ułow ane przez u s a i oznaczają konieczność dopasow ania się do ich polityki. Szerzej na tem at historycznego rozwoju koncepcji „m ocarstw a odpow iedzialnego” i w ynikających z niej kontrowersji zob. A . Etzioni, Is C hina a responsible stakeholder?,„International A ffa irs”, m ay 2 0 11, nr. 87/3, s. 54 0 -5 4 2 .

4 B. Gill, C hina Becom ing a Responsible Stakeholder, Carnegie Endowm ent for International Pe­ ace, s. 1, <http://carnegieendow m ent.org/files/Bates_paper.pdf>, [20.05.2012].

próba ingerencji p ań stw Z ach odu w w ew nętrzne sp raw y C h in 5. Jed nakże, m im o pew nych odw rotów w kieru n ku polityki bardziej jednostronnej, dotychczasow e ogólne tendencje w skazują, że chRL w prow ad za elem enty p olityki „m o carstw a od­ p ow iedzialn ego” do sw oich działań, w yraźn ie zm ierzając do realizacji staw ianych sobie oczekiw ań. Św iadczyć o tym m oże przede w szystkim uznanie w ytw orzonego po i i w ojnie św iatow ej ładu m iędzyn arod ow ego i działanie w jego ram ach, a także d ziałan ia na rzecz nieproliferacji broni m asow ego rażen ia czy też zaangażow anie w w ielostron n e in stytu cje bezp ieczeń stw a w A z ji6.

Przyjęcie koncepcji „m o carstw a odpow ied zialn ego” nie w yn ik ło jed n ak z ule­ głości Pekinu w obec nacisków m iędzyn aro dow ych . P rz e c iw n ie — jest to dla ro ­ dzącej się potęgi, jak ą są Chiny, szan sa na odegranie w iększej roli w środow isku m ięd zyn aro d ow ym i zdobycia zaufania oraz p op arcia ze stro n y innych państw . D latego tak chętnie an gażują się one w pracę m ięd zyn aro d ow ych organizacji i ko­ misji, zw łaszcza w dziedzinach m iędzynarodow ego bezpieczeństw a. W idoczne jest jed n ak także w łączenie się w problem atykę m iędzynarodow ego rozw oju gospodar­ czego i udzielanie p o m o cy rozwojowej słabszym pań stw om . Szczególnie w ażnym podm iotem tej p o m o cy są p ań stw a g m s.

Międzynarodowe standardy dotyczące hydroenergetyki

C h o ć energia p o zysk iw an a z elektrow n i w od n ych p rzyczyn ia się do szybszego rozw oju i p op raw y w aru n k ó w życia ludności, jej pozyskiw an ie w iąże się z dużym i ko sztam i ekologiczn ym i i sp ołeczn ym i, często m arg in a liz o w an y m i p rzez p a ń ­ stw a rozw ijające się. W zbudziło to zaniepokojenie społeczności m iędzynarodow ej, która dla oszacow an ia rzeczyw istych zysków i strat w yn ikających z b u d ow y tam hydroenergetycznych pow ołała w lutym 1998 r. M ięd zyn aro d ow ą K om isję ds. Tam (W orld C o m m ission on D am s, w c d). O rgan ten, składający się z 12 przedstaw icieli rządów, in stytu cji obyw atelskich, naukow ców i przedstaw icieli przem ysłu, w ciągu dw óch lat an alizo w ał fun kcjon ow an ie już istn iejących i dopiero budow anych tam , bad ał dokum entację techniczną, przep row ad zał konsultacje z ekspertam i i p rzy j­ m ow ał ośw iadczenia zainteresow anych stron. P ow stały w w y n ik u tych prac raport k oń cow y D am s A n d D evelopm ent: A N ew Fram ew ork The R eport O f The W orld C o m m issio n O n D am s, w yd an y w 20 0 0 r., w sk a z y w a ł zagrożen ia i negatyw n e konsekw encje zw iązan e z fun kcjon ow an iem tam , a także w yz n acza ł szereg zasad i zaleceń dla stron podejm ujących budow ę takich obiektów. N o rm y w yp racow an e

5 B. Gill, D. Blum enthal, M . D. Swaine, J. Tuchm an M athew s, C hina as a Responsible Stakeholder,

C arnegie Endowm ent for International Peace, <http://carnegieendowm ent.org/2007/06/11/chi- na-as-responsible-stakeholder/2kt>, [18.05.2012].

przez

w c d

zdobyły uznanie międzynarodowe, a część państw (m. in. Wietnam)

włączyła je do swoich procesów decyzyjnych7.

Według raportu końcowego

w c d

wśród najważniejszych negatywnych konse­

kwencji budowy tam rzecznych należy wymienić konieczność przesiedlenia ok. 80

mln ludzi, z których znaczny odsetek nie zdołał uzyskać w nowej siedzibie porów­

nywalnego poziomu życia. Do 2000 r. bieg ponad 60 proc. wszystkich rzek na świe-

cie został zmieniony, przyczyniając się do nieodwracalnych zmian w ekosystemie

i wyniszczania gatunków roślin i zwierząt. Części tych negatywnych konsekwencji

można było uniknąć, jednak działania mające na celu ich łagodzenie często były

niewystarczające8. Wytyczne sformułowane przez

w c d

mają ograniczać koszty

funkcjonowania tam. Podstawowym obowiązkiem państwa podejmującego budo­

wę tamy jest prowadzenie przejrzystego procesu decyzyjnego, dającego możliwość

swobodnej partycypacji wszystkim zainteresowanym stronom. Szczególnie ważne

jest precyzyjne określenie kosztów ekologicznych i społecznych przy współudziale

społeczności lokalnych i organizacji pozarządowych, a w przypadku rzek między­

narodowych także skonsultowanie decyzji z innymi państwami przybrzeżnymi9.

Ograniczanie kosztów budowy kolejnych tam ma się odbywać również poprzez

maksymalizację efektywności już istniejących instalacji.

Uwarunkowania stosunków państw w regionie Mekongu.

Uwarunkowania geograficzne. Potencjał hydroenergetyczny

Mekongu

Mekong, liczący 4 350 km długości, jest 12. pod tym względem rzeką na świecie.

Jego dorzecze wynosi 810 tys. km2 i obejmuje 6 państw: Kambodżę, Laos, Wietnam,

Myanmar, Tajlandię oraz Chiny (prowincja Yunnan). Źródła Mekongu znajdują

się na Wyżynie Tybetańskiej, natomiast ujście do Morza Południowochińskiego

ma charakter delty o powierzchni 55 tys. km2 10. Bieg rzeki dzielony jest na górny,

stanowiący 24 proc. dorzecza i położony głównie na terytorium Chin (w niewiel­

kim stopniu również Myanmaru), oraz dolny, obejmujący pozostałe państwa

gm s. 1 The W orld Commission on D am s F ram ew ork— A B r ie f Introduction, International Rivers, 2008,

<http://www.internationalrivers.org/resources/the-world-commission-on-dams-framework-a- -brief-introduction-2654>, [20.05.2012].

8 D am s a n d Development: A N e w Fram ework fo r D ecision-M aking, World Commission of Dams, Earthscan Publications Ltd, London and Sterling, 2000, s. xx x (Executive summary). Raport jest dostępny online: <http://www.unep.org/dams/wcD/report/wcD_DAMS%20report.pdf>, [20.05.2012].

9 Ibidem, s. 167n.

10 M ekong River, Encyclopaedia Britannica, 2012, <http://www.britannica.com/EBchecked/to- pic/373560/Mekong-Riven, [23.05.2012].

Z różn icy w p ołożen iu poszczególnych p ań stw w yn ik a ich dostęp do p oszcze­ gólnych zasobó w M ekongu. D la p ań stw p ołożo n ych w doln ym biegu — Laosu, K am b o d ży i W ietn am u um iejscow ionego w delcie — stan ow i ona podstaw ę klu­ czowego w gospodarkach tych krajów roln ictw a i rybołów stw a. Szczególnie istotny jest dla nich sta ły n ap ły w osadów z górnego biegu rzeki, tw orzących w biegu dol­ nym gleby aluw ialne, które są p od staw ą tradycyjnego roln ictw a. M ekong stanow i rów n ież w ażn y szlak kom unikacyjny, istotn y szczególnie w p rzyp ad ku obszarów odciętych od m orza, takich jak Laos czy chiń ska p row in cja Y un n an 11. O prócz tych tradycyjnych funkcji obecnie M ekong jest coraz częściej w yk orzystyw an y jako źró­ dło hydroenergii, a co za tym idzie — źródło dochodu dla p ań stw przybrzeżnych“ . Szacow an y p oten cjał hydroenergetyczny górnego biegu, przypad ający w łaściw ie w yłączn ie na Chiny, w yn o si 28 930 m w, n atom iast w dolnym biegu w yn o si on łącznie 30 0 0 0 m wU

Uwarunkowania ekonomiczne i energetyczne.

Polityka energetyczna Chin

Bezpieczeństw o energetyczne jest postrzegane przez rząd w Pekinie jako zagadnie­ nie kluczow e dla dalszego rozw oju i w ynikającej z niego stabilności politycznej. Jak zauw ażają S. Paul oraz R. N . Bh attacharya, w zrost go spodarczy i in dustrializacja w p rzy p a d k u w szystk ich p ań stw rozw ijających się — a zatem także C h in — nie tylko w ym agają energii jako niezbędnego w kładu, lecz rów n ież generują dalszy w zro st zap otrzebo w an ia1 4. Spraw ia to, że konsu m pcja energii w C h in ach p rze­

kracza m ożliw ości produkcyjne p ań stw a i od 1993 r. są one zm uszone do im p ortu n ośn ików energetycznych1 5.

W zrost go sp o d arczy przekład a się rów n ież na stru k tu rę produkcji en ergii“ . W chRL jako n ośn ik energetyczny w w ytw arza n iu energii elektrycznej w dalszym

11 M . Keskinen, K. M ehtonen, O. V aris, Transboundary cooperation vs. internal ambitions: The role o f C hina a n d C am bodia in the M ekong region, [w:] International Water Security: Domestic Threats a n d Opportunities,red. N. I. Pachova, M . N akayam a, L. Jansky, Tokio 2008, s. 82-8 4. 12 Przykład tego może stanow ić now y laotański projekt zaopatryw an ia sąsiednich krajów w ener­

gię elektryczną dzięki tam ie w Xayaburi; zdaniem w ładz, m a on przekształcić Laos w „akum u­ lator A zji Południow o-W schodniej”, jednak szanse na jego pow odzenie w ydają się ograniczone. Zob. szerz. Hydropower on the Mekong: M ight not give a dam ,“The Econom ist”, 2 0 11, <http:// w w w .econom ist.com /blogs/banyan/2011/05/hydropow er_m ekong>, [20.05.2012].

13 State o f the Basin Report 2010,M ekong River Com m ission, 2010, s. 27.

14 S. Paul, R. N. Bhattacharya, Causality between energy consumption a n d economic growth in In ­ dia: a note on conflicting results,„E nergy E con om ics”, volum e 26 (2004), issue 6, s. 9 77-978. 15 Zob. szerz. Zhou Peng C h in a ’s Energy Im port D ependency: Status a n d Strategies,Energy Studies

Institute, 2012, s. 7, <http://www.esi.nus.edu.sg/docs/event/zhou-peng.pdf>, [21.05.2012]. 16 Przytoczone dane na tem at chińskiej stru ktu ry produkcji energii z uw zględnieniem podziału

Stati-ciągu dominują kopaliny, przede wszystkim węgiel kamienny, odpowiadający za

79 proc. produkcji. Jednak władze chińskie wielką wagę przykładają do kwestii

dywersyfikacji nośników — przede wszystkim z powodu chęci uniezależnienia się

od konieczności importu węglowodorów^. Z tego względu szczególnie istotna

dla Pekinu jest intensyfikacja produkcji ze źródeł odnawialnych, dzięki którym

wytworzono 17 proc. elektryczności. Rozwój tej gałęzi produkcji jest wspierany

przez państwo od 1995 r., gdy wydana została Ustawa o energii elektrycznej. Ko­

lejne regulacje — zarówno o charakterze ustawy, jak i rozporządzeń wykonaw­

czych — stopniowo zwiększały rolę energii odnawialnej, np. wydana w 2005 r.

Ustawa o energii odnawialnej nie tylko podkreśliła jej strategiczny charakter, lecz

również przyspieszyła implementację dotychczasowych planów jej rozwojui8.

Wśród odnawialnych źródeł energii największą rolę odgrywa hydroenergia,

odpowiadająca za 95 proc. energii elektrycznej wytworzonej ze źródeł alterna­

tywnych. Szacunki z 2011 r. wskazują, że obecnie wykorzystywany potencjał hy-

droenergetyczny Chin wynosi ok. 200 Gwh, co stanowi ok. 30 proc. możliwości,

a ma on zostać jeszcze podwojony do 2020 rokui9. Jest on realizowany zarów­

no przez niewielkie tamy rzeczne, zaopatrujące w elektryczność obszary wiejskie

(tzw. small hydro — elektrownie o mocy nieprzekraczającej 50 mw)2°, jak i przez

rządowe przedsięwzięcia o ogromnej mocy, konstruowane z zastosowaniem naj­

nowszych światowych technologii. Do największych z nich, oprócz słynnej Tamy

Trzech Przełomów, należy projekt tzw. kaskady Mekongu. Obejmuje on 8 tam

umiejscowionych w górnym biegu rzeki, z których 4 już funkcjonują, jedna roz­

pocznie działalność na potrzeby komercyjne w 2015 r., jedna jest w trakcie kon­

strukcji a dwie w fazie zaawansowanego planowania. Szacowana łączna wydajność

całej kaskady wynosi 15,56 g w

22

. Ogromny potencjał hydroenergetyczny kaskady

stics, <http://w w w.iea.org/stats/electricitydata.asp?couN TRY_coDE=CN>, [20.05.2012].

17 Fan He, D onghai Q in C h in a ’s Energy Strategy in the Twenty-first Century,„C h in a & W orld E co ­ nom y” volum e 14 (2006), issue 2, s. 93, 98n.

i® Z hang Peidong i in. Opportunities a n d challenges fo r renewable energy policy in China,„R ene­ w able and Sustainable Energy R eview s”, volum e 13 (2009), issue 2, s. 422.

19 List o f World's Largest Hydroelectricity Plants a n d Countries — China L ead in g in building H ydro­ electric Stations,G reen W orld Investors, 2 0 11, <http://w w w.greenw orldinvestor.com /2011/03/29/ list-of-w orlds-largest-hydroelectricity-plants-and-countries-china-leading-in -building-hydro-electric-stations/>, [21.05.2012].

20 C h in a ’s dam a n d hydro-energy policy, British Em bassy in Beijing, 2005, s. 1, <http://www.bbc. co.uk/blogs/opensecrets/3Gorges2.pdf>, [21.05.2012].

21 He Gong, Future o f C h in a ’s H ydropower: Speeding up developm ent a n d sustainable develop­ ment,u n h y d r o, 2004, s. 3, <http://www.un.org/esa/sustdev/sdissues/energy/op/hydro_he_en- glish.pdf>, [20.05. 2012].

22 Szczegółow e dane dotyczące poszczególnych tam na M ekongu (m.in. potencjał w ytw órczy, daty rozpoczęcia i zakończenia produkcji oraz rozpoczęcia działania, podm iot odpow iedzialny) zob.

Interactive M ekong M ap ,The Stim son Center, 2 0 11, <http://w w w.stim son.org/infographics/inte- ractive-m ekong-m ap/>, [20.05.2012].

Mekongu sprawia, że jest ona dla Chin ważnym narzędziem do zapewnienia bez­

pieczeństwa hydroenergetycznego.

Polityka energetyczna innych państw regionu

Korzystanie z energii wodnej jest atrakcyjne dla wszystkich państw rozwijających

się dorzecza Mekongu. Największe, a zarazem najszybciej wzrastające zapotrze­

bowanie na energię elektryczną, oprócz Chin, wykazują Tajlandia i Wietnam (ta­

bela 1); zgłaszają one również największe potrzeby w dziedzinie hydroenergii23.

Tabela 1. Zapotrzebowanie energetyczne państw dorzecza Mekongu: dane i prognozy (m w ).

Rok 2005 2010 2015 2020 2025

PAŃSTWA CZŁONKOWSKIE KOMISJI RZECZNEJ MEKONGU

Ka m b o d ż a 302 407 699 -

-La o s 291 648 1 216 1 487

-Ta jl a n d i a 20 538 25 612 3 3 897 4 4 695 -Wi e t n a m _{9 255} 20 000 3 14 9 5 50 000 68 440

PARTNERZY DIALOGU KOMISJI RZECZNEJ MEKONGU

My a n m a r 966 1 5 9 3 - -

-Ch i n y

(s i e ć p o ł u d n io w a) 69 590 114 300 - - -Źródło: State o f the Basin Report 2 010 ..., op. cit., s. 26.

Hydroenergetyka może być sposobem na elektryfikację najsłabiej rozwiniętych

krajów regionu, a co za tym idzie — przyczynić się do szybszego rozwoju gospo­

darczego, w szczególności obszarów wiejskich. Możliwości te wydają się tym bar­

dziej warte wykorzystania, że duża część potencjału energetycznego znajduje się

w obszarach o relatywnie niskim poziomie elektryfikacji, tj. Laosie, Wietnamie,

Myanmarze (oraz chińskiej prowincji Yunnan)24. Szczególną aktywność w tej dzie­

dzinie wykazuje Laos, realizujący swoje plany dotyczące eksportu energii. Oprócz

szeregu mniejszych tam, umiejscowionych na dorzeczach Mekongu, zgłosił on pro­

23 C. M iddleton, J. Garcia, T. Foran, O ld a n d N e w H ydropower Players in the M ekong Region: Agen­ das a n d Strategies,[w:] Contested Waterscapes In The M ekong Region: Hydropower, Livelihoods A n d Governance,red. F. M olle, T. Foran, M . Kakonen, Earthscan, Londyn 2009, s. 23.

24 K. M ehtonen, D o The Downstream Countries Oppose The Upstream D am s?[w:] M od ern M yths O f The Mekong. A critical review o f water a n d developm ent concepts, principles a n d policies,

red. M . Kum m u, M . Keskinen, O. V aris, W ater & D evelopm ent Research Group, H elsinki 2008, s. 162.

jekt w łasnej kaskady w dolnym biegu. M a ona obejm ow ać łącznie 12 tam w Laosie, K am b o d ży i Tajlandii, a ich p oten cjał p rodu kcyjn y m a sięgać 8 g w25.

Jed n ak w działan iach p ań stw w tej dziedzinie w idoczna jest asym etria poten­ cjałó w — nie tylko p olityczn ych czy go sp o d arczych , lecz rów n ież d otyczących w yk orzystan ia p oten cjału energetycznego rzeki. Z arząd zan ia nurtem rzecznym dla zaspokojenia potrzeb energetycznych podejm ują się głów nie p ań stw a gó rn e­ go b ie g u — pod tym w zględem u p rzyw ilejow an e są przede w szystkim położone w najw yższej części biegu Chiny. W iększo ść p ań stw dolnego biegu, dla których zachw ianie cykliczn ości w ylew ó w rzecznych oznacza zaburzenie rozw ijającej się gospodarki rolnej, nie w yk azu ją dużej ak tyw n o ści w tym zakresie (tabela 2). Z w y ­ czajow o p rzyjęło się up atryw ać w nich o fiary deregulacji n u rtu rzecznego, w y w o ­ łane w zrostem zaan gażow ania C h in .

Tabela 2. Sposoby w ykorzystania M ekongu przez państwa przybrzeżne i ich konsekwencje.

Pa ń s t w o Sp o s o b yw y k o r z y s t a n i a r z e k i Ne g a t y w n ek o n s e­ k w e n c je Ch i n y - hydroenergia - kanał transportu - deregulacja wylewów - przejmowanie osadów

Ta jl a n d i a - irygacja - degradacja środowiska - zmiany w nurcie

La o s

- hydroenergia

- poławianie zasobów żywych - kanał transportu

- deregulacja wylewów - przejmowanie osadów

Ka m b o d ż a

- poławianie zasobów żywych - irygacja - potencjał energetyczny - możliwe przełowienie zasobów żywych Wie t n a m - irygacja - hydroenergia - degradacja środowiska - degradacja wód delty

Współpraca subregionalna

C zyn n ikiem w p ły w a jący m na relacje C h in z in n ym i p ań stw am i dorzecza M ekon- gu jest zaangażow anie chRL w rozwój gospod arczy subregionu. O dbyw a się ono za p ośrednictw em poligonów w zrostu (głównie gm s oraz tzw. Złotego Czw orokąta2fi),

25 Projekty Laosu spotykają się jednak z krytyką i sprzeciwem Wietnamu, Tajlandii i Kambodży

ze względu na przewidywane katastrofalne skutki dla środowiska naturalnego. Zob. szerz. D. Brown, M ekong dam s test a ‘special relationship’, „Asia Times”, 2011, <http://www.atimes. com/atimes/Southeast_Asia/ME18Ae01.html>, [21.05.2012].

a także w formie pomocy rozwojowej (Official Development Aid,

o d a ),

udzielanej

przez Chiny państwom regionu.

Chiny angażują się w rozwój dorzecza Mekongu od 2001 r., za pośrednictwem

gm s

oraz Strategii Współpracy Gospodarczej Ayeyawady-Chao Phraya-Mekong.

W relacjach gospodarczych z państwami dorzecza Mekongu stawiają one przede

wszystkim na inwestycje w rozwój infrastruktury oraz tworzenie specjalnych stref

ekonomicznych. Ma to pozwolić na rozbudowę i pełniejsze wykorzystanie istnieją­

cego w tych państwach potencjału ekonomicznego. Do najważniejszych projektów

infrastrukturalnych zrealizowanych z udziałem Chin można zaliczyć budowę dróg

Kunming — Hanoi — Haiphong oraz Kunming — Nanning — Hanoi, które na od­

cinkach chińskich zostały podniesione do standardu dróg ekspresowych27, ponad­

to, za pośrednictwem

a s e a n ,

c

h

RL finansuje szereg projektów dotyczących roz­

budowy kapitału ludzkiego

2

s. Powstające w państwach Strefy Wielkiego Mekongu

projekty są w dużej części inwestycjami chińskimi lub stanowią formę pomocy

rozwojowej dla państw

c l m v2’ .

Działania te ocenić można jako skuteczną drogę

do podnoszenia poziomu rozwoju gospodarczego państw

gm s

i większej integracji

ekonomicznej Azji Południowo-Wschodniej30.

Te przykłady wskazują, że w kwestiach współpracy gospodarczej Chiny wypeł­

niają założenia „odpowiedzialności międzynarodowej”, angażując się w rozwój ca­

łego regionu, uwzględniając obok własnych również interesy państw o mniejszym

potencjale i zapewniając różnorodne korzyści wszystkim uczestnikom współpracy.

Należy jednak pamiętać, że stosunki ekonomiczne mają zdecydowanie bardziej

i Tajlandię, jest in stytucją pośrednią m iędzy sform alizow anym poligonem w zro stu a luźnym forum konsultacyjnym . D ziałania w ram ach Złotego C zw orokąta koncentrują się na w spó łp ra­ cy w dziedzinie tu rystyki oraz popraw y m ożliw ości naw igacyjnych na M ekongu. Zob. szerz. A . Boyd, Fears o f M ekong free-fo r-a ll as China goes it alone,„A sia T im es”, 2002, <http://www. atim es.com /atim es/Southeast_A sia/D K 16A e02.htm l>, [21.05.2012]; H ong-gang Xu, Ji-gang Bao, Chang-chun Zhou, Effectiveness o f regional tourism integration: Case o f Q uadrangle Economic Cooperation Zone in Great M ekong Region,„C hinese G eograph ical Science”, volum e 16 (2006), issue 2, s. 14 1n .

27 China-ASEAN Cooperation: 19 9 1-2 0 11, ASEAN-China Center, 2 0 11, <http://w w w.asean-china- cen ter.org/english/2011-11/16/c_131249656_7.htm >, [21.05.2012].

2® Zob. szerz. np. Z hang H aibing C h in a ’s A id to Southeast A sia [w:] A SEA N -C h ina Econom ic R ela­ tions,red. Saw Swee-H ock, Institute o f Southeast A sian Studies, 2007, s. 256-257.

2® Zob. szerz. Z h u Z hen m ing China's Econom ic A id to the c l m vas Its Econom ic Cooperation with Them [w:] A C hina-Japan Com parison o f Econom ic Relationships with the M ekong River Basin Countries, red. M . Kagam i, b r c Research Reports, nr 1 (2009), s. 69m, <http://www.ide.go.jp/ English/Publish/D ow nload/Brc/pdf/01_chinaseconom ic.pdf>, [18.05.2012].

®0 Szerz. na tem at w spó łpracy gospodarczej C h in z państw am i GMS i oceny jej skuteczności zob. np. I. M asam i g m s Econom ic Cooperation A n d Its Im pact On c l m vD evelopm ent[w:] D evelom - p en t Strategy fo r c l m v in the Age o f Econom ic Integration, red. Chap Soharit, e r i a Research Project Paper, nr 4 (2007), s. 115m , <http://www.eria.org/research/images/pdf/PDF% 20No.4/No. 4-part1-4-G M S.pdf>, [18.05.2012].

k oop eracyjny ch arakter niż kw estie bezpieczeństw a, w tym także bezpieczeń stw a energetycznego.

Postawa Chin wobec zagadnienia hydroenergetyki.

Chińska polityka działań jednostronnych

M im o chińskiego zaan gażow ania w rozw ój p ań stw z dorzecza M eko n gu — Laosu, K am bodży, W ietn am u, M y an m aru i Tajlandii — w polityce Pekinu dotyczącej za­ rządzania nurtem rzecznym na potrzeby hydroenergetyczne dom inują zachow ania jednostronne, co spotyka się z liczn ym i głosam i krytyk i. W ład ze chRL oskarża­ ne są o w yk o rzy sty w an ie swojej silniejszej pozycji negocjacyjn ej i w ym u szan ie ustęp stw niekorzystnych dla m n iejszych państw . Z arzu ca się im także pod ejm o­ w an ie decyzji jednostronnie, bez konsultacji z p ań stw am i dolnego biegu, co p ow o­ duje dla tych p ań stw daleko idące negatyw n e konsekw encje, takie jak zaburzanie rów now agi ekologicznej regionu, a co za tym idzie — n aru szan ie stru k tu ry ekono­ m icznej i rolniczej w dorzeczu i delcie M ekongu31.

N ajw ażn iejszym projektem C h in na M ekongu jest projekt kaskady M ekongu w górnym biegu rzeki3 2, m ający um ożliw ić pełniejsze w ykorzystan ie obecnego tam

poten cjału hydroenergetycznego3 3. D ecyzje o utw orzeniu i w prow ad zen iu w życie

tych projektów Pekin p od jął sam odzielnie, z pom in ięciem zarów no bilateralnych konsultacji z p ań stw am i dolnego biegu, ja k i istniejącego m iędzyn arodow ego fo­ rum , jak im jest gm s. Swoje zachow anie C h in y u zasad n iały „w yłącznie p ozytyw n y­ m i k o n sek w en cjam i” in stalacji tam , obejm ującym i zarazem jedyn ie odcinek rzeki p rzep ływ ający p rzez chRL i Laos. N ajw ażn iejszym p o zytyw n ym skutkiem m iało być uregu low anie cyklu p ły w ó w rzeki p oprzez zw iększenie poziom u w ód w porze suchej, a zarazem ogran iczenie w ylew ów i pow odzi w porze deszczow ej3 4. Ponad­

to realizacja całego projektu kaskady m iała rów n ież ogran iczyć cofan ie się w ody słonej w głąb delty35. W yjaśn ien ie to było jed n ak podw ażan e p rzez inne państw a,

31 Szerz. na tem at m ożliw ych konsekw encji chińskich tam hydroenergetycznych dla gospodar­ ki i środow iska państw położonych w dolnym biegu M ekongu zob. np. Lu X i X i, W ang Jian- Jun, C. G rundy-W arr A re the Chinese dam s to be blam ed fo r the low water levels in the Low er M ekong?[w:] M odern M yths...,op. cit., s. 45n.

32 W dalszej części tekstu — o ile nie zaznaczono inaczej — określenie „M ekong” odnosi się w y ­ łącznie do głów nego biegu rzeki, z pom inięciem jej dopływ ów . Stąd też om aw iane są w yłącznie projekty tam w odnych na głów nym biegu, z pom inięciem instalacji na dopływ ach. Stan budow y tam rzecznych w całym dorzeczu M ekongu, tj. w raz z dopływ am i, zob. M ekong Basin H ydro­ pow er M ap , Challenge Program on W ater and Food, 2 011, <http://m ekong.waterandfood.org/ cpw f-in-the-m ekong/45>, [23.05.2012].

33 Szersze om ów ienie poszczególnych chińskich tam na M ekongu zob. np. K. M ehtonen, Do The D o w n s tre a m .,op. cit., s. 163 (tabela 3).

34 Lu X i X i, W ang Jian-Jun, C. Grundy-W arr, A re the C h in e s e ., op. cit., s. 39 -4 0 .

zwłaszcza wobec protestów lokalnych społeczności rolników i rybaków, przypi­

sujących deregulację i nieprzewidywalność Mekongu właśnie działaniom Chin36.

Największym problemem pozostaje jednak kwestia braku konsultacji i otwar­

tości w procesie decyzyjnym Chin. Wyrazem tej niechęci jest brak chińskiej zgody

na włączenie się do międzynarodowych forów poświęconych tej tematyce. Roli tej

nie spełnia

gm s,

która jest przede wszystkim poligonem wzrostu. Chiny nie zde­

cydowały się przystąpić do wyspecjalizowanej instytucji przeznaczonej do dysku­

towania problemów państw dorzecza, czyli Komisji Rzecznej Mekongu (Mekong

River Basin Commission, M R cf7, pozostając przy statusie partnera dialogu. Mimo

podpisania przez c

h

RL w 2002 r. umowy o dostarczaniu do

m r c

danych hydrolo­

gicznych dotyczących pory deszczowej

3

8, Komisja nie ma możliwości oddziaływa­

nia na Pekin ani egzekwowania podjętych zobowiązań

3

9. Problem braku dostępu

do informacji nie dotyczy tylko innych państw lub instytucji międzynarodowych.

Wielu naukowców, nawet tych popierających rządowe projekty budowy tam, skar­

ży się, że większość danych hydrologicznych i meteorologicznych ma status ta­

jemnicy państwowej40. Chiny celowo nie informowały pozostałych państw

gm s

0 swoich planach, aż do momentu rozpoczęcia ich realizacji w latach 90. x x w

4

\

Przyczynia się to do powstawania poczucia zagrożenia w państwach dolnego bie­

gu Mekongu oraz stanowi rzeczywiste utrudnienie w ocenie faktycznych korzyści

1 strat wynikających z budowy tam dla wszystkich państw regionu.

Ponadto — w przeciwieństwie do współpracy gospodarczej — zarządzanie nur­

tem rzecznym jest bliższe realistycznemu konceptowi „gry o sumie zerowej’^2.

Podejmowane przez Chiny działania są nakierowane na uzyskiwanie jednostron­

nych korzyści; świadczy o tym nie tylko brak konsultacji i możliwości wyrażenia

świadomej i swobodnej zgody przez zainteresowane strony, lecz także charakter

s. 18-19.

36 Y. Lee, C hina H ydropower D a m s in M ekong River Give Shocks to 60 M illion, Bloomberg Mar­ kets Magazine, <http://www.bloomberg.com/news/2010-10-26/china-hydropower-dams-in- mekong-river-give-shocks-to-6o-million.html>, [18.05.2012].

3y Członkami m r csą Tajlandia, Laos, Wietnam oraz Kambodża; Chiny i Myanmar pozostają jedy­ nie partnerami dialogu. Zob. szerz. The Story o f M ekong Cooperation, Mekong River Commis­ sion, <http://www.mrcmekong.org/about-the-mrc/history/>, [18.05.2012].

3s Q & A - Frequently A sk e d Questions about the M ekong River Commission, Mekong River Com­ mission, <http://ns1.mrcmekong.org/faq.htm>, [20.05.2012].

39 M. Richardson, D am s in China Turn the M ekong Into a River o f Discord, Yale Center for the Study of Globalization, 2009, <http://yaleglobal.yale.edu/content/dams-china-turn-mekong-ri- ver-discord>, [20.05.2012].

40 D a m m ed i f they do, „The Economist” 2010, <http://www.economist.com/node/1653924Thstory_ id=E1_TGVPjNQD>, [21.05.2012].

41 E. Goh, C hina In The M ekong River Basin: The Regional Security Im plications O f Resource D e­

velopm ent On The LancangJiang, Institute of Defence and Strategic Studies in Singapore, 2004, s. 4, <http://www.rsis.edu.sg/publications/WorkingPapers/wp69.pdf>, [19.05.2012].

42 Zob. szerz. A. Liebman, Trickle-down hegemony? C h in a ’s “Peaceful R ise" a n d the dam building on the Mekong, „Contemporary Southeast Asia”, vol. 27 (2005), nr 2, s. 287-288.

bu dow an ych in stalacji. C h iń sk a kaskada na M ek o n g u — w b rew zapew n ien iom w ład z — m oże nie być zdolna do spraw nego reg u lo w an ia p ływ ów , gdyż została ona zaprojektow ana jako n arzędzie do uzyskiw an ia energii. Ponadto proces n a­ p ełn ian ia tam jest d łu g o trw ały i w iąże się z ogran iczeniem ilości w od y dociera­ jącej do p ań stw dolnego biegu43. M im o ch iń skich zapew n ień o nieszkodliw ości kaskady na M ekongu, d ziałan ia jed n ostron ne — choć nie doprow adzą do eskalacji k o n flik tu — m ogą prow adzić do p ogorszenia poczucia bezp ieczeń stw a w regionie i negatyw n ie w p ły w a ć na relacje C h in z p o zo stałym i p ań stw am i g m s44

Tego rodzaju d ziałan ia w yd ają się zaprzeczać polityce „odpow iedzialnego m o ­ carstw a” — stan ow ią one raczej argum en t na rzecz tezy o hegem onicznych aspi­ racjach chRL w obec p ań stw regionu M ekongu i szerzej A z ji Południow o-W schod- n iej45. Sto ją one rów n ież w sp rzeczn o ści z id eo logią p rzy św ie cającą ud zielaniu

p o m o cy rozw ojow ej p ań stw o m n ależącym do gm s. T aką konkluzję w yd aje się p otw ierdzać rów n ież opinia publiczna p ań stw dolnego biegu M ekongu, nie tylko oskarżająca chiń skie tam y o pow odow anie k atastro f ekologicznych, lecz rów nież zarzucająca rządow i p ekiń skiem u szantaż i w ym u szan ie zgody p ań stw o m n iej­ szym p o t e n c ja ^ 6.

W stronę „odpowiedzialności międzynarodowej”

P rzytoczona w yżej k rytyka chińskiej działalności hydroenergetycznej na M ekongu nie oddaje jed n ak całości obrazu. Zw łaszcza w ostatnich latach m ożna obserw ow ać zm ianę chińskiego nastaw ien ia do tego problem u. K lu czow ym jej przejaw em jest ew olucja w ładz w Pekinie, zm ierzająca do zw iększenia ko op eratyw n ości d ziałań w zakresie p olityki hydroenergetycznej. P ierw szym jej sygn ałem jest deklaracja delegacji chiń skiej podczas szc z ytu m r c w H ua H in w 2 0 10 r. d otycząca upu- bliczn ian ia szerszych in form acji o grom adzen iu i w yp u szczan iu w o d y w chińskich

43 E. Goh, China In The...,op. cit., s. 4 -5 .

44 Ł. Fijałkowski, Regionalny wym iar bezpieczeństwa w A z ji Południowo-W schodniej. N orm y — in­ stytucje — ła d regionalny,W ydaw nictw o U niw ersytetu W rocław skiego, W rocław 2010, s. 150. 4® H egem onistyczne aspiracje C h in w obec M ekongu i ich zdolność w yw ieran ia presji na pozo­

stałe państw a dorzecza dobrze ilustruje zgoda M yanm aru, Laosu i Tajlandii na uruchom ienie w spólnych patroli bezpieczeństw a na rzece od grudnia 2 0 11 r., w odpow iedzi na zabójstw o 13 chińskich m aryn arzy w październiku 2 0 11 r. D ają one C hińczykom m ożliwość patrolow ania ca­ łego tzw. Złotego Trójkąta — obszaru intensyw nego przem ytu narkotyków. Zob. szerz. M ekong River four-nation patrols begin after attacks, bbc New s, 2 0 11, <http://www.bbc.co.uk/news/ w orld -asia-16119515>, [22. 05. 2012]; China launches joint patrols along M ekong River with ne­ ighbors,X inhua, 2 0 11, <http://new s.xinhuanet.com /english/china/2011-12/10/c_131298679.htm >, [22.05.2012].

46 Szczegółow ą analizę reakcji opinii publicznej i m ediów państw dolnego biegu M ekongu na roz­ budowę chińskich tam hydroelektrycznych zob. K. M ehtonen, D o The D o w n s tre a m ., op. cit., s. 16 7-16 8 .

tamach

4

7. W czerwcu 2010 r. Chiny zaprosiły również przedstawicieli Tajlandii,

Laosu, Kambodży i Wietnamu do odwiedzenia tam Xiaowan oraz Jinghong

4

s.

Nie oznacza to wprowadzenia przez władze chińskie zasady pełnej jawności da­

nych — stanowi jednak odpowiedź na oskarżenia o utajnianie skutków funkcjono­

wania tam. Ponadto krok ten ma istotny wymiar symboliczny, oznacza bowiem, że

władze w Pekinie dostrzegły i uznały potrzebę współpracy i konsultacji z innymi

państwami dorzecza Mekongu.

Odpowiedź na zarzuty państw dolnego biegu, świadcząca jednocześnie o zmia­

nie podejścia Pekinu do kwestii energetyki wodnej, stanowi wprowadzenie do

chińskich projektów elementów zrównoważonego rozwoju, przede wszystkim

w dziedzinie ochrony środowiska. Choć działania Chin dalekie są od doskonało­

ści i w dalszym ciągu są one adresatem zarzutów o niedoszacowanie ekologicznych

kosztów swoich inwestycji

4

9, wyraźne jest zaangażowanie inwestorów chińskich

w dialog z instytucjami działającymi na rzecz ochrony środowiska naturalnego

(rządowymi i pozarządowymi). Szczególnym przykładem jest państwowe przed­

siębiorstwo Sinohydro, pracujące nad stworzeniem własnej polityki ekologicznej.

Zwróciło się ono do Global Environmental Institute, ważnej chińskiej organizacji

pozarządowej, o konsultacje kosztów ekologicznych i społecznych budowy tamy

Nam Ngum 5 w Laosie

5

°. Uzyskana opinia została potwierdzona przez inne ośrod­

ki zajmujące się tą problematyką, a działania Sinohydro zostały pozytywnie zaopi­

niowane przez Azjatycki Bank Rozwoju (Asian Development Bank, adb)

5

\ Własną

politykę w dziedzinie ochrony środowiska i oceny rzeczywistych kosztów ekolo­

gicznych realizowanych inwestycji od 2004 r. tworzy również China Exim Bank,

jedna z najważniejszych instytucji finansujących rozbudowę chińskich projektów

hydroenergetycznych (w kraju i za granicą^.

Realizacja chińskiego projektu budowy tam na Mekongu stała się bodźcem dla

państw dolnego biegu do większego zaangażowania w tej dziedzinie. Obecnie Laos,

Kambodża i Tajlandia również realizują projekt kaskady 12 tam w dolnym biegu

rzeki; plany ich utworzenia powstały już w latach 50. x x w., jednak ich realizację

powstrzymywało niekorzystne środowisko międzynarodowe zimnej wojny; Chiny

4y m r c H ua H in Declaration. "M eeting the N eeds, K eeping the Balance: Towards Sustainable D e ­ velopment o f the M ekong River Basin",M ekong River C om m ission, 2010, <http://w w w.m rcsum - m it2010.org/M RC-H ua-H in-D eclaration-05-Apr-10.pdf>, [18.05.2012].

4* D a m m ed if they d o ..,op. cit.

4® N. H ungerford, K. Yam , Comments on the N a m N g u m 5 Hydropower Project (Lao p d r

)

,Inter­ national Rivers, <http://w w w.internationalrivers.org/clim ate-change/carbon-offsets/com m ents- -nam -ngum -5-hydropow er-project-lao-pdr>, [18.05.2012].

5° P. Bosshard, C h in a ’s Overseas D am Builders: fro m Rogue Players to Responsible Actors?, „The A sia-Pacific Journal: Japan Focus”, <http://japanfocus.org/-Peter-Bosshard/3347>, [23.05.2012]. 51 N a m N gum 5: Environm ental & Social Review Sum m ary, International Finance Corporation,

<http://www.ifc.org/ifcext/spiwebsite1.nsf/ProjectD isplay/ESRS30275>, [18.05.2012].

52 P. Bosshard, China's dam builders clean up overseas, „A sia T im es” 2010, <http://www.atim es. com /atim es/C hina_B usiness/LE12C b02.htm l>, [12.06.2012].

nie tylko p rzy czy n iły się do p rzyw rócen ia zainteresow an ia tym i projektam i, lecz rów nież w yd atn ie p om agają w e w pro w ad zen iu ich w życie. Istotnym elem entem strategii „odpow iedzialnego m o carstw a”, zbieżnym z ideą udzielanej p ań stw om gm s p o m o cy rozwojowej, są inw estycje chiń skich spółek p ań stw ow ych i przed się­ bio rstw p ryw atn ych w in fra stru k tu rę energetyki w odnej p ozostałych krajó w gm s. W cześniej budow a tam była fin an so w an a głów nie za p om ocą pożyczek udziela­ nych p rzez in stytu cje m iędzyn arodow e (a d b i B an k Ś w iato w y^ 3. O becnie w ięk­ szość przedsięw zięć tego typ u jest fin an sow an a p rzez kapitał p ryw atn y; chińskie przed sięb iorstw a p ań stw o w e są zaan gażow an e w w yk o n an ie 4 z 12 projektów , a ich w kład fin an so w y stan ow i około 40 proc. kapitału przeznaczonego na realiza­ cję całej kaskady w dolnym b i e g ^ 4. C h iń skie sp ółk i uczestniczą w projektow aniu tam y w Sam bor w K am b o d ży (Southern C h in a Pow er G rid C o m p an y oraz C h in a G u od ian C o rp o ratio n sp o rząd zały p lany w yd ajności tam y) 5 5 oraz w budow ie tam

w X an ak h am , P ak B en g i P ak L ay w Laosie (przede w szystk im Sinohydro oraz D atang In tern atio n al^ 6.

Ponadto w arto nadm ienić, że dotych czasow y stan badań nie p ozw ala na w y ­ kazanie bezpośredniej relacji przyczynow o-skutkow ej m ięd zy obecnie fun kcjon u­ jący m i ch iń skim i tam am i a deregulacją p ły w ó w i degradacją środow iska M ekon- g ^ 7. Spraw ia to, że faktyczne ko szty i zyski p łyn ące z działań C h in są trudne do oszacow an ia. C zęściow o w y n ik a to ze stosow anej p rzez P ekin p olityki o g ran i­ czan ia dostępu do in form acji, jed n ak z drugiej strony obciążanie chRL całością odpow ied zialn ości w yd aje się być elem entem p olityki m ediów. P od m ioty w y ra ­ żające najostrzejszą k rytykę ogran iczają się często do społeczn ości lokalnych, nie obejm ują natom iast rządów państw , które rów n ież realizują sw oje p lany rozw oju hydroenergetyki na M eko n gu z p om in ięciem p rocesu konsultacyjnego. Z aró w n o p rasa, ja k i organ izacje p ozarządow e często są jed n o stro n n e w sw oich sądach,

53 P. H irsch, Cascade effect: The M ekong River a n d China's H ydropower Am bitions, O ur Future Planet, 2 0 11, <http://w w w.ourfutureplanet.org/new s/528>, [21.05.2012].

54 Szerz. na tem at w łasności kapitału zaangażowanego w budowę zob. G. Lee, N. Scurrah, Power

a n d responsibility. The M ekong River Commission a n d Low er M ekong m ainstream dams,O xfam A u stralia and U niversity o f Sydney 2009, s. 1 2 - 14 .

55 Sam bor D am , International Rivers, <http://w w w.internationalrivers.org/cam paigns/sam bor- dam >, [23.05.2012].

5® m r c s e a o f Hydropower on the M ainstream Mekong: O verview o f Findings a n d Recom m enda­ tions, International Centre for Environm ental M anagem ent, 2 0 11, <http://www.icem .com .au/ d o cu m en ts/en vassessm en t/m rc_sea_h p /cscap % 20 p resen tatio n /sE A _cscA P _fin d in gs_co n c- lu sio n s_o verview 21M arch 20 11_sh o rt.p d f>, [18.05.2012]. Szerz. na tem at zaangażow ania ch iń­ skich przedsiębiorstw państw ow ych i kapitału w budowę instalacji hydroenergetycznych w d o­ rzeczu M ekongu (nie tylko w głów nym biegu) zob. C. M iddleton, The Sleeping Dragon Awakes: C h in a ’s growing role in the business a n d politics o f hydropower developm ent in the M ekong R e­ gion, International Rivers, 2008, <http://www.internationalrivers.org/files/attached-files/sle- epingdragonaw akes_w atershed_nov08_text_only.pdf>, [23.05.2012].

przedstawiając wybiórczy, a zarazem negatywny obraz zachowania Chin wobec

państw dolnego biegu

58

.

Można zatem obserwować powolną, ale pozytywną ewolucję chińskiego po­

dejścia do problemu tam hydroenergetycznych na Mekongu. Rezygnacja z cał­

kowicie unilateralnego podejścia i wprowadzenie mechanizmów powiadamiania

pozostałych państw

g m s

o skutkach swoich operacji zbliża Chiny do wytycznych

ustanowionych przez Światową Komisję do spraw Tam (World Dam Commission,

w d c ),

które wymieniają dostęp do informacji jako jedno z najważniejszych kryte­

riów pożądanej przez nie „międzynarodowej odpowiedzialności”

59

.

Podsumowanie

Przytoczone powyżej przykłady działań podejmowanych przez Państwo Środka

w regionie Mekongu nie dają jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, czy Chiny

spełniają warunki, by mogły być uznane za „mocarstwo odpowiedzialne”. We­

wnętrzna sprzeczność ich zachowań, dająca niekiedy pierwszeństwo rozwiąza­

niom o charakterze unilateralnym i dominacyjnym, każe powątpiewać w szczerość

ich intencji. Skłonność do podejmowania działań jednostronnych w sytuacjach,

w których cieszą się uprzywilejowaną pozycją, a konsultacje i uzyskanie zgody nie

są prawnie wymagane, może budzić uzasadnione obawy państw dolnego biegu.

Jak dotąd Chiny nie przystąpiły do

m r c

ani nie stworzyły mechanizmu konsultacji

międzynarodowych, który włączałby w proces podejmowania decyzji inne strony

zainteresowane. Stanowi to najważniejszą wytyczną sformułowaną przez

w dc6°,

a zarazem najistotniejsze oczekiwanie wyrażane przez państwa dolnego biegu.

Dotychczasowy system nie umożliwia pozostałym państwom lub grupom intere­

su wyrażenia swobodnej i świadomej zgody na działania Chin z uwzględnieniem

dostępnych informacji o konsekwencjach. Dlatego też kolejnym ważnym postu­

latem zgłaszanym przez pozostałe państwa

gm s

jest pełne przystąpienie c

h

RL do

Międzynarodowej Komisji Rzecznej Mekongu oraz nadanie temu ugrupowaniu

pewnych uprawnień wykonawczymi.

58 Szerz. na tem at polityki m ediów państw dolnego biegu M ekongu w kw estii budow y chińskiej kaskady zob. K. M ehtonen, D o The D o w n s tre a m ., op. cit., s. 16 6 -16 8 .

5

9 Z. N oam , P. Deetes Chinese H ydropower Investment in the M ekong Region — Im pacts a n d O ppor­ tunities f o r Cooperation: Perspectives fro m C ivil Society, China-ASEAN Power C ooperation & D evelopm ent Forum 2007, <http://w w w.ibiblio.org/obl/docs2/ChinaH ydroPow erInM ekon.pdf>, [19.05.2012].

60 Ibidem, s. 2 4 -2 5.

61 Szerz. na tem at oczekiw ań p aństw dolnego biegu zob. np. Dao Trong Tu, A Vietnam ese Perspec­ tive on Proposed M ainstream M ekong Dam s,Stim son Center, <http://w w w.stim son.org/sum m a- ries/a-vietnam ese-perspective-on-proposed-m ainstream -m ekong-dam s/>, [19.05.2012].

Jed nak w yraźn ie w idoczne są stopniow e zm iany w n astaw ieniu rządu w Pekinie do kw estii w iększej m ultilateralizacji problem u hydroenergetyki na M ekongu. D o ­ strzeżono potrzebę inform ow an ia pozostałych zaangażow anych p ań stw o faktycz­ n ym fun kcjon ow an iu chiń skich tam , co stan ow i w ażn y krok w dobrym kierunku. U dzielenie dostępu do in form acji pozw oli bow iem nie tylko na budow ę w iększego zaufania m iędzy p ań stw am i g m s, lecz jest rów nież sygn ałem otw artości C h in i ich odpow ied zialn ości za kontrolę praw idłow ego fun kcjon ow an ia obiektów o znacze­ n iu m ięd zyn aro d ow ym . Ponadto u d ział chiń skich sp ółek w projektach bu d ow y in fra stru k tu ry hydroelektrycznej na terenie innych p ań stw w ym u sza w pro w ad ze­ nie elem entu konsultacji, niezbędnego dla ja k najpełniejszej oceny konsekw encji bu dow y tam dla środow iska naturalnego i społeczn ości lokalnych. N ie bez znacze­ nia jest także fakt, że budow a tam w krajach dolnego biegu M ekongu na p od sta­ w ie inw estycji chiń skich m a rów n ież p o zy tyw n y w p ły w na rozwój ekonom iczny tych państw , w yrażając się w dw óch aspektach: po pierw sze, um ożliw ia pełn iejszą elektryfikację kraju i stw orzen ie ogólnokrajow ych sieci energetycznych (szczegól­ nie w yra źn y p rzykład tego stan ow i K am bodża)“ , a po d ru g ie — jak w p rzypadku Lao su — u m o żliw ia rozpoczęcie han d lu m ięd zyn aro d ow ego u zysk an ym i dzięki elektrow niom w odn ym zasobam i energii elektrycznej63

P odsum ow ując p ow yższe argum enty, m ożna stw ierdzić, że C h in y nie sp ełn ia­ ją jeszcze k ryterió w p o staw y „odpow iedzialnego m o carstw a” w relacjach z p ań ­ stw am i S tre fy W ielkiego M ekon gu w dziedzinie hydroenergetyki. Z b y t duża jest skłon ność w ład z w Pekinie do w yk o rzystyw an ia pozycji dom inacji, przejaw iająca się w o gran iczan iu p ozo stałym stronom zain teresow an ym dostępu do in form acji i m ożliw ości p artycyp acji w procesie decyzyjn ym . Jed nakże obserw ow ane pozy­ tyw n e sy g n a ły ze stro n y Pekinu p ozw alają m ieć nadzieję na stopn iow ą zm ianę p odejścia chRL do tej problem atyki. Z n acząca zm iana jakościow a, ja k ą jest do­ brow olne udzielenie in n ym p ań stw om g m s dostępu do inform acji, m oże w skazy­ w ać na to, że C h in y zaczną dostrzegać długofalow e zalety polityki kooperatyw nej i w łączą do sw ojego p rocesu decyzyjnego m ech an izm konsultacji. D ziałan ie takie nie tylko p rzyn iosło b y p o zytyw n e konsekw encje w dłu ższym okresie, zw łaszcza w dziedzinach och ron y środow iska oraz bezp ieczeń stw a ludzkiego społeczności lokalnych, lecz rów n ież stan ow iłyb y dow ód dla św iata, że naw et w kw estiach tak w ażnych, jak bezpieczeń stw o energetyczne i hydroenergia, C h in y p ostępują zgod­ nie z zasadam i odpow ied zialn ości m iędzynarodow ej.

62 C. Sokha, China Transforms C am bodia's Electricity, Asia-Pacific Probe Media Foundation, <http://www.newsmekong.org/china_transforms_cambodias_electricity>, [19.05.2012].

63 Szerz. np. X. Phomsoupha, H ydropower Developm ent Plans a n d Progress in L a o p d r, „Hydro Nepal” vol. 4 (2009), s. i5n.

$ ABSTRAKT $

Bezpieczeństw o energetyczne jest obecnie jed n ym z p riorytetów p olityki Pekinu, a rozwój produkcji energii od n aw ialn ych — w szczegó ln ości hyd roenergii — m a dla rządu znaczenie kluczowe. Spraw ia to, że C h in y w yk orzystu ją sw oją przew agę poten cjałów do rozbud ow y tam hydroenergetycznych na M ekongu, zaniedbując obow iązki „odpow ied zialnego m o carstw a” w zględ em pozo stałych p ań stw dorze­ cza. Jed n ak ostatnio w idoczne są zm iany w polityce chRL, św iadczące o przyjęciu p o staw y kooperacyjnej.

C elem niniejszej p ra c y jest p orów n an ie dw óch p ostaw chRL w o b ec p ań stw dorzecza M e k o n g u — kooperacyjnej i dom inacyjnej — w dziedzinie hydroenerge- tyki. Tekst jest próbą odpow iedzi na pytan ie, czy w sytuacji, gdy dyskusja toczy się nad zagadnieniem stabilności energetycznej, kluczow ym dla bezpieczeń stw a C h in , p otrafią one zastosow ać się do zasad odpow ied zialn ości m iędzynarodow ej.

Joanna Dobkowska — Absolwentka Instytutu Stosunków Międzynarodowych uw,

doktorantka w zakresie nauk o polityce na Uniwersytecie Warszawskim. Zaintere­ sowania badawcze: regionalizacja i szeroko pojęte bezpieczeństwo w Azji Południo­ wo-Wschodniej.