Józef Wiesław Rosłon
Z dziejów europejskiej diaspory
Żydów
Studia Theologica Varsaviensia 22/1, 289-294
S tu d ia T h eo l. V ars. 22 (1984) n r 1
J O Z E F W IE S Ł A W R O S Ł O N
Z DZIEJÓW EUROPEJSKIEJ DIASPORY ŻYDÓW
W y d a je m i się, że t a k i ty t u ł d a ć m o ż n a tr z e m p u b lik a c jo m , ja k ie u k a z a ły się w la t a c h 1980— 1982 i z n a la z ły się w m y m p o s ia d a n iu ; d w ie z n ic h w ję z y k u n ie m ie c k im , tr z e c ia — p o p o lsk u . W sz y s tk ie tr z y są p ię k n ie w y d a n y m i i ilu s tr o w a n y m i a lb u m a m i, m ie js c e m ic h w y d a n ia je s t D rezn o , E is e n s ta d t (A u s tria ) i W a rs z a w a . N ie są to p o z y c je b ib lijn e , a le u w a ż a m , że z w ie lu w z g lę d ó w m o g ą i p o w in n y z a in te re s o w a ć te o lo g ó w i b ib lis tó w . P ie r w s z a z ty c h p u b lik a c ji, to : H e lm u t E s c h w e g e , D ie S y n a g o g e in d e r d e u ts c h e n G e sc h ic h te , D re s d e n 1980 V E B V e rla g d e r K u n s t. E in e D o k u m e n ta tio n , ss. 204 4°, ilu s tr. c z a rn o - b ia ły c h 241 i r y s u n k i w te k śc ie . K s ią ż k a je s t d o k u m e n ta c ją ro z w o ju k u l t u r y ż y d o w sk ie j w k r a j a c h m ó w ią c y c h ję z y k ie m n ie m ie c k im . Z n a k ie m i sy m b o le m ro z w o ju i p r z e m ia n w te j k u lt u r z e b y ła sy n a g o g a , m ie js c e k u lt u o d d a w a n e g o B ogu P rz y m ie rz a , je j b r y ła a rc h ite k to n ic z n a , ozdoby, w y p o sa ż e n ie . P rz y n ie j z b ie r a ła się ż y d o w sk a lu d n o ś ć m ia s ta , o n a s ta n o w iła w k a ż d y m p r a w ie m ie śc ie s w o is ty a k c e n t w p a n o ra m ie o b o k ś w ią ty ń c h r z e ś c ija ń sk ich . K s ią ż k a je s t te ż d o k u m e n te m a s y m ila c ji k u lt u r y ż y d o w sk ie j do c h rz e ś c ija ń s k ie j, w y ra z e m czego je s t ró w n ie ż u p o d a b n ia n ie się b o ż n ic y do k o śc io ła p o d W zg lę d em a r c h ite k tu r y . J e s t w re s z c ie d o k u m e n te m w a lk i z k u lt u r ą ż y d o w sk ą w c z a sa c h z w łaszcza h itle r o w sk ic h , g d y sy n a g o g i i ic h w y p o sa ż e n ie k u lty c z n e z o s ta ły b a r b a r z y ń s k o zn iszczo n e i s p o n ie w ie ra n e .O d s. 57 ro z p o c z y n a się część ilu s tro w a n a . F o to g r a fie z a o p a trz o n e są w o b sz e rn e i tre ś c io w o b o g a te o b ja ś n ie n ia , w k tó r y c h m ie śc i się z a ry s d z ie jó w k u l t u r y ż y d o w sk ie j. C zęść p ie rw s z a , w z b o g a c o n a r y s u n k a m i, to d z ie w ię ć k r ó tk ic h ro z d z ia łó w (nie n u m e r o w a n y c h ) w p r o w a d z a ją c y c h w h is to rię k u lt u r y re lig ijn e j i ro z w o ju k u lt u B ożego w e u r o p e js k ie j d ia sp o rz e . S ą o n e z a ty tu ło w a n e : P o w s ta n ie sy n a g o g i aż d o u s ta le n ia p rz e p is ó w m o d lite w n y c h około 550 r. — S y n a g o g i i s łu ż b a B oża w w ie k a c h fe u d a liz m u . S łu ż b a B o ża i je j f u n k e jo n a riu
2 9 0 J Ö Z E F W IE S Ł A W R O S Ł O N
[2]
sze ze s tr o n y g m in y . — S y n a g o g i w o k re s ie w c z e s n e j r e w o lu c ji m ie sz c z a ń s k ie j i w c z a sa c h a b s o lu ty z m u . ·— R e fo rm a s łu ż b y B o żej i s y n a g o g . — O k re s in d u s tr ia liz a c ji. — K u lt w c z a sa c h n a jn o w s z y c h . — P o d w ła d z ą n a z is tó w . — E p ilo g (czasy p o w o je n n e ).P o części il u s tr a c y jn e j n a s tę p u je sp is li te r a tu r y , o b ja ś n ie n ie t e r m i n ó w h e b r a js k ic h i ż y d o w sk ic h . D o k u m e n ta c ja do d z ie jó w sy n a g o g i (od 1321 r. do 1943 r.) z c y to w a n ie m i p r z y ta c z a n ie m d o k u m e n tó w , zw ła sz c z a z czasó w h itle r o w s k ic h . N a s tę p u je z k o le i sp is z d ję ć o ra z in d e k s n a z w is k i in d e k s m ie jsc o w o śc i. N a o b w o lu c ie s tr o n a p ie rw s z a p r z e d s ta w ia w k o lo r a c h o b ra z s y n a g o g i w B e rlin ie p rz y O r a n ie n b u r g e r S tr a s s e , n a o s ta tn ie j s tro n ie z d ję c ie (c z a rn o -b ia łe ) te jż e s y n a gogi p ło n ą c e j, z 9.11.1938 r.
W ty m r o k u w A u s tr ii o b ch o d zi się m ille n iu m p o b y tu Ż ydów . Z te j . o k a z ji A u s tr ia c k ie Z rz e sz e n ie Ż y d o w s k ie g o M u z e u m u rz ą d z iło w E is e n s ta d t b o g a tą w y s ta w ę , do k tó r e j k a ta lo g p r z y g o to w a li p r o fe s o ro w ie K u r t S c h u b e r t i K la u s L o h r m a n n ; w y s ta w a m ie śc i się w A u s tr ia c k im M u z e u m Ż y d o w sk im .
1000 J a h r e Ö ste r re ic h isc h e s J u d e n tu m — A u s s te llu n g s k a ta lo g . K la u s
L o h r m a n n (H e ra u sg e b e r), E is e n s ta d t 1982 E d itio n R o e tz e r, ss. 471 P rz e d w ła ś c iw ą częścią k a ta lo g o w ą , z k o le jn y m o b ja ś n ie n ie m e k s p o n o w a n y c h dzieł i o b razó w , czy te ż p rz e d m io tó w , z p o d a n ą b a rd z o c zęsto ic h ilu s tr a c ją , z n a jd u je m y 15 a r ty k u łó w ró ż n y c h a u to r ó w , k tó r e u k a z u ją w ró ż n y c h a s p e k ta c h ty s ią c le tn ie d z ie je s y n ó w I z r a e la w A u s tr ii, a w ię c n a jp i e r w K la u s L o h r m a n n : P o d s ta w y p r a w n e i h i sto ry c z n e ż y d o w sk ie g o o s ie d la n ia się w A u s tr ii. T e n ż e a u to r w r a z z W ilh e lm e m W a d le m i M a r k ie m W e n n in g e re m n a p is a ł n a s tę p n e tr z y a r ty k u ły : R ozw ój p r a w a ż y d o w sk ie g o w A u s tr ii i k r a j a c h s ą sie d n ic h ; H is to ria g o s p o d a rc z a i sp o łe c z n a ; R z u t o k a n a o sie d la ż y d o w sk ie w A u s trii. — N ik o la u s V ie lm e tti: Z h is to r ii ż y d ó w w ie d e ń sk ic h w c z a sa c h p rz e d m a rc o w y c h Iw m a r c u 1823 r. o tr z y m a n o p o zw o le n ie n a b u d o w ę ś w ią ty n i m ie js k ie j — t a k ą n a z w ę je j n a d a w a n o : „ S ta d tte m p e l” lu b po p r o s tu „ T e m p e l” ś w ią ty n ia ). —· A n to n P ic k : Z h is to rii iz r a e ls k ie j g m in y r e lig ijn e j w W ie d n iu (od d y p lo m u to le r a n c y jn e g o — 2.1.1782 — do z a ło ż e n ia g m in y r e lig ijn e j; zało ż e n ie g m in y k u lto w e j; d z ie je g m in y k u lto w e j i je j p ro b le m y do 1938 r.; czasy p rz e m o c y n a ro d o w o -s o c ja lis ty c z n e j; d a ls z y c ią g od 1945 r. do c h w ili o b ecn ej). — W ilh e lm W a d i: I z r a e ls k ie g m in y k u lto w e w G ra z u i w K la g e n fu r c ie . — J a c o b A lle r h a n d : P u b lic y s ty k a w ję z y k u h e b r a js k im w A u s tr ii w p ie r w s z e j p o ło w ie i w ś r o d k u X IX w . (ro la ję z y k a h e b ra js k ie g o w s p o łe c z e ń stw ie ż y d o w s k im ; c h a r a k t e r y s ty k a p o
-[ 3 ] Z D Z I E J Ó W E U R O P E J S K I E J D IA S P O R Y 2 9 1 sz c z e g ó ln y c h c z a so p ism i w y d a w n ic tw z b io ro w y ch ). — G e rd a B a r th : W k ła d Ż y d ó w w ro z w ó j p r a s y w W ie d n iu m ię d z y r. 1848 a p ie r w s z ą w o jn ą ś w ia to w ą . — H e lm u t L e itn e r : L e k a r z e ży d o w sc y w A u s tr ii i ic h w k ła d w w ie d z ę m e d y c z n ą (n ie p rz y c h y ln o ść i u z n a n ie ; le k a r z e ży d o w scy od ś re d n io w ie c z a do p o w s ta n ia n o w o c z e sn e j m e d y c y n y ; ś w ia d c z e n ia ż y d o w sk ic h le k a r z y w m e d y c y n ie n o w o c z e sn e j — lis ta s ła w n y c h i z a słu ż o n y c h le k a r z y p o c h o d z e n ia ż y d o w sk ie g o i ic h o sią g n ię c ia m ed y cz n e). — H a n s M o r g e n s te r n : U d z ia ł Ż y d ó w w sp o rc ie w A u s trii, (z n a k o m ic i ży d o w sc y d z ia ła c z e s p o r to w i w A u s tr ii; ż y d o w scy z w y c ię z cy o lim p ijs c y d la A u s tr ii; m is trz o w ie ś w ia to w i i e u ro p e js c y ; m is tr z o w ie a u s tria c c y w ró ż n y c h d z ie d z in a c h s p o rtu ). — B e r n h a r d D e n sc h e r: U d z ia ł ż y d o w sk i w li te r a tu r z e z k o ń c e m u b ie g łe g o i p o c z ą tk ie m n a szego w ie k u . —· T en że: Z a p o m n ia n a l i t e r a t u r a ż y d o w sk a . — R u th B u r s ty n : T h e o d o r H e rz l: C zas k r y z y s u i o p a m ię ta n ie się (w p ro w a d z e n ie ; ż y c io ry s H e rz la ; p rz e z a n ty s e m ity z m do z a s ta n o w ie n ia się i p rz e m ia n y ; p ie r w s z e p ro p o z y c je r o z w ią z a n ia s p r a w y ż y d o w sk ie j — w s tę p n e e ta p y z a ło ż e n ia p a ń s tw a ż y d o w sk ie g o ; „ p a ń s tw o ż y d o w s k ie ” ; r e a k c je — „N e u e F r e ie P r e s s e ” — „D ie W e lt” ; p r z e ja w y a k ty w n o ś c i p o lity c z n e j; p ie rw s z y k o n g re s w B a se l 29— 31.8.1897; p o m ię d z y I I a V I k o n g re s e m — p e r t r a k t a c je z A n g lią ; p la n z w ią z a n y z U g a n d ą —■ od V I k o n g re s u do śm ie rc i H e rz la 3.7.1904); J o n n y M o ser: O d r u c h u a n ty s e m ic k ie g o do o fia ry c a ło p a ln e j '(m iędzy 1848 i 1918; w cza sie p ie r w s z e j r e p u b lik i; w c z a sa c h p a ń s tw a s ta n o w e g o ; p rz e m o c n a ro d o w o -s o c ja lis ty c z n a ; to n ie b y ł je d n a k k oniec).
N a k o ń c u z n a jd u je się b ib lio g r a fia o ra z sp is rz e c z y oso b o w y i r z e czow y. Do te j g r u p y p u b lik a c ji o te m a ty c e ż y d o w sk ie j i w ty p ie a lb u m ó w d o d a ć w y p a d a ró w n ie ż p ię k n ie w y d r u k o w a n y w J u g o s ła w ii n a k r e d o w y m p a p ie r z e z il u s t r a c ja m i c z a rn o - b ia ły m i i k o lo ro w y m i, w ob w o lu c ie p rz y o z d o b io n e j św ie c z n ik ie m c h a n u k o w y m i a lb u m p o św ię c o n y p a m ię c i p o ls k ic h żydów : M a r ia n F u k s , Z y g m u n t H o f f m a n , M a u ry c y H o r n , J e r z y T o m a s z e w s k i , Ż y d z i p o lsc y . D zie je i k u ltu r a , W a rs z a w a 1982, W y d a w n ic tw o I n t e r p r e s s 4°, ss. 196. J e s t to 2001 p u b lik a c ja w y d a w n ic tw a ; u k a z u je się te ż w ję z y k u a n g ie ls k im i n ie m ie c k im . D z ie ła s z tu k i w te j k sią ż c e r e p r o d u k o w a n e p o c h o d z ą ze zb io ró w Ż y d o w s k ie g o I n s ty tu t u H is to ry c z n e g o w P o lsce, M u z e u m J u d a ik ó w w K ra k o w ie , M u z e u m N a ro d o w e g o w W a rs z a w ie i M u z e u m S z tu k i N o w o c z e sn e j w Ł odzi. W e w s tę p ie p o d k re ś la M a r ia n F u k s , że Ż y d zi p o lsc y s ta n o w ili o ś ro d e k sz c z e g ó ln e j c h a r a k te r y s ty c z n e j
2 9 2 J Ó Z E F W IE S Ł A W R O S Ł O N [4] k u lt u r y , d a li d u ży w k ła d w k u lt u r ę W sc h o d n ie j E u ro p y , do n ic h n a le ż ą n a w e t p r a w ie w sz y sc y n a jw ię k s i k la s y c y l i te r a t u r y ż y d o w sk ie j, łą c z n ie z la u r e a te m n a g ro d y N o b la w d z ie d z in ie l i t e r a t u r y Iz a a k ie m B a s b e v is e m S in g e r e m ro d e m z R a d z y m in a p o d W a rs z a w ą . D la z a c h o w a n ia w p a m ię c i w s p o m n ie ń o t e j k u lt u r z e zn isz c z o n e j w w ie lk ie j m ie rz e w r a z z je j p rz e d s ta w ic ie la m i p rz e z h itle r y z m , d la z e b ra n ia teg o , co p o z o sta ło w lite r a tu r z e , sz tu c e t e a t r a l n e j, w m a la r s tw ie i w m u zy ce , d la p o k rz e p ie n ia s e rc ro z p ro s z o n y c h p o c a ły m św iecie Ż y d ó w p o ls k ic h i d la in n y c h c z y te ln ik ó w , „ k tó r y m d z ie je Ż y d ó w p o l sk ic h k o ja r z ą się z z a m ie rz c h łą n ie m a l p rz e s z ło śc ią — p o w in n a to b y ć le k t u r a in te r e s u j ą c a ” .
P ie r w s z e 99 s tr o n to a r t y k u ły w y m ie n io n y c h a u to r ó w u ję t e w c z te ry g łó w n e te m a ty : L u d n o ś ć ż y d o w sk a w P o ls c e do k o ń c a X V II w. — M a u ry c y H o rn n a k r e ś lił tu d z ie je ż y d o stw a p o ls k ie g o od X I w., k o le je lo só w , ró ż n o ro d n e p r z e ja w y d z ia ła ln o ś c i, s to s u n e k do sp o łe c z e ń s tw a p o lsk ie g o , u d z ia ł w jeg o ży ciu i lo sa c h , p o s ta w ę p a tr io ty c z n ą , p o ło ż e n ie w w o ln e j P o ls c e i p o d c z a s z a b o ró w . — K u ltu r a ż y d o w sk a w P o lsc e do k o ń c a X V II I w . te g o ż a u to r a . O m ó w io n e zo s t a ły k o le jn o : ję z y k i li te r a tu r a , n a u k i św ie c k ie , m isty c y z m , k a b a ła , r u c h y m e s ja n is ty c z n e , s z tu k a , sz k o ln ic tw o , o b y c z a jo w o ść i życie r o d z in n e , s tro je , c h o ro b y i p o g rz e b y — czy li je s t to k o p a ln ia w ie d z y o c a ło k s z ta łc ie ży cia te j ta k b a rd z o e g z o ty c z n e j g ru p y lu d n o ś c i, p r z e n ie s io n e j ja k b y z k a r t B ib lii w n a s z ą rz e c z y w isto ść . — J e r z y T o m a s z e w s k i n a k r e ś lił z a ry s d z ie jó w Ż y d ó w p o ls k ic h X IX i X X w ., n a to m ia s t o ic h w k ła d z ie w ró ż n e d z ie d z in y k u lt u r y szczeg ó ło w o op o w ie d z ie li p o z o sta li w s p ó ła u to rz y , m ia n o w ic ie o d ru k a r z a c h , w y d a w cach , k s ię g a rz a c h , o lite r a tu r z e , m u z y c e i p r a s ie n a p is a ł M. F u k s, 0 te a tr z e , m a la r s tw ie i sz k o ln ic tw ie n a to m ia s t — Z y g m u n t H o ffm a n . — M a r ia n F u k s z k o le i p r z e d s ta w ił la t a o k u p a c ji d a ł z a k o ń c z e n ie . D ru g a część a lb u m u z a w ie ra w k o lo r a c h zw o je P is m a z ic h ozdobą, o b rz ę d o w e s tro je i n a c z y n ia , w y p o s a ż e n ie p a s c h a ln e , c h a n u k o w e , sy - n o g o g i p o ls k ie (c z a rn o -b ia łe zd jęc ia), r e p r o d u k c je m a la r s k ie d o ty c z ą c e te m a tu ż y d o w sk ie g o i b ę d ą c e d z ie łe m Ż y d ó w , w re sz c ie (c z a rn o -b ia łe ) ilu s tr a c je z ż y d o w sk ic h c m e n ta rz y . Z a p e w n e jesz c z e m o g ły b y b y ć, ja k w o m ó w io n y c h w y ż e j a lb u m a c h n ie m ie c k o ję z y c z n y c h in d e k s y . A le 1 t a k to, co zro b io n o , p r e z e n tu je się o k a z a le . P u b lik a c ja m a c h a r a k t e r p o p u la r y z a to r s k i ra c z e j, co m o ż n a w n io s k o w a ć n ie ty lk o z tr e ś c i W stę p u , a le z b r a k u ja k ie jś l i t e r a t u r y do o m a w ia n y c h te m a tó w , czy te ż p rz y p isó w . O b ie te rz e c z y z n a jd o w a ły się w p o p rz e d n io p r z e d s ta w ia n y c h p u b lik a c ja c h a lb u m o w y c h i k a ta lo g o w y c h . P rz y p o w a ż n e j c e n ie 1080 zł z a p e w n e je d n a k w a r to m ie ć te n a lb u m .
l[5] Z D Z I E J Ó W E U R O P E J S K I E J D IA S P O R Y
293
C h r is to p h M i i n c h o w , E t h i k u n d E s c h a to lo g ie . E in B e itr a g zu m . V e r s tä n d n is d e r f r ü h j ü d i s c h e n A p o k a l y p t i k m i t e in e m A u s b l i c k a u f d a s N e u e T e s t a m e n t , B e r lin 1981 E v a n g e lis c h e V e r la g s a n s ta lt 8° ss. 192. P u b lik a c ja t a d ru k o w a n a w L ip s k u (N RD) s ta n o w i p rz e p r a c o w a n ą n a n o w o i s k r ó c o n ą d y s e r ta c ję (A), p rz e d ło ż o n ą w m a r c u 1977 r. n a S e k c ji T eo lo g ic z n e j U n iw e r s y te tu H u m b o ld ta w B e rlin ie . J a k głosi ty tu ł, je s t to p rz y c z y n e k do z ro z u m ie n ia w c z e s n o ż y d o w s k ie j a p o k a lip - ty k i z p e r s p e k ty w ą n a N o w y T e s ta m e n t. A u to r z w ra c a u w a g ę w „ P o s ta w ie n iu z a g a d n ie n ia i ro z w a ż a n ia c h m e to d y c z n y c h ” n a w z m o ż o n y od o s ta tn ic h d z ie się c io le c i (m ożna p o w ied zie ć, że od 30 la t) tr e n d do z g łę b ia n ia z a g a d n ie ń e ty c z n y c h i e sc h a to lo g ic z n y c h w n a j s t a r szy ch tr a d y c ja c h a p o k a lip ty c z n y c h ż y d o w sk ic h , się g a ją c y c h tzw . p r o to - a p o k a lip ty k i, czy li a n o n im o w y c h części a p o k a lip ty c z n y c h w k s ię g a c h p ro r o c k ic h (Jo el, Z ch 12 n n., Iz 24 n n .) a zw ła sz c z a w p s e u d o n im o - w y c h p ó ź n ie js z y c h a p o k a lip s a c h (a u to r z a lic z a tu D n ob o k 1 H en , T e st. M ojż, 4 E zd, 2 B a r, J u b ) — u ż y w a ją c p r o te s ta n c k ie j t e r m i n o lo g ii (p s e u d o g ra fa m i zw ą p ro te s ta n c i a p o k ry f y , a p o k r y f a m i zaś k się g i d e u te ro k a n o n ic z n e ). M iin c h o w w s k a z u je n a tr u d n o ś c i w y n ik a ją c e z n ie je d n o lite g o r o z u m ie n ia p rz e z eg z e g e tó w i te o lo g ó w z a ró w n o t e r m in u „ e s c h a to lo g ia ” ja k i „ e ty k a ”, o ra z z to c z o n e j d y s k u s ji, czy i o ile w ogóle m o ż n a m ó w ić o „ e ty c e ” w li te r a tu r z e a p o k a lip ty c z n e j. A ż e b y w r o z w a ż a n ą s p r a w ę w n ie ś ć n o w e ś w ia tło , p o d ją ł się s k r u p u la tn e g o p rz e a n a liz o w a n ia p o szczeg ó ln y ch , z w ła sz c z a i(ale n ie t y l ko) g łó w n ie jsz y c h u tw o ró w a p o k a lip ty k i ż y d o w sk ie j, m ia n o w ic ie p ie r w sz e j K się g i H e n o c h a (tzw . K s. H e n o c h a e tio p s k a w o d ró ż n ie n iu od sło w ia ń s k ie j), K się g i J u b ile u s z ó w , T e s ta m e n tu M ojżesza, 4 K się g i E z- d ra s z a i K się g i (d ru g ie j) B a ru c h a , b y w n ic h o d k ry ć p o w ią z a n ia m ię d z y p o s tę p o w a n ie m lu d z k im a o c z e k iw a n ie m e sc h a to lo g ic z n y m . T a k ż e i in n e te k s ty , m o g ą c e d o sta rc z y ć p o tr z e b n e g o w ty m w z g lę d z ie m a te r ia łu , z o sta ły p rz e a n a liz o w a n e . T e b a d a n ia s ta n o w ią d o b ry w z o rz e c d la s tu d iu ją c y c h . W y n ik i ic h o d n o śn ie d o k a ż d e j k s ię g i o m a w ia n e są w „ s tre s z c z e n ia c h ”. P o n a d to jesz c z e w s k a li c a łe j p r z e b a d a n e j l i t e r a tu r y a p o k a lip ty c z n e j p o św ię c o n y z o sta ł o so b n y ro z d z ia ł, w k tó ry m ro z w a ż a się p o w ią z a n ia e ty c z n o -e s c h a to lo g ie z n e p o d k ą te m w i d z e n ia f o r m a ln y m (fo rm y lite r a c k ie , w ja k ic h w y s tę p u ją ) ja k i t r e ś c io w y m , m e r y to ry c z n y m (w a s p e k c ie te o lo g ic z n y m , filo z o fic z n y m , h i sto ry c z n y m itd.). N a s tę p u ją z a ra z d w a e k s k u r s y . J e d e n z n ic h d a je z e s ta w ie n ie m ie js c o m a w ia n y c h u ję t e p o d k ą te m w id z e n ia e ty k i m a te r ia l n e j (w y ró ż n ia a u to r t u s to s u n e k lu d z i do B oga, p o s ta w ę w o b e c p ro b le m ó w k u lty c z n y c h , p o s ta w y sp o łeczn e, p r a w n e u p o rz ą d k o w a n ie s p r a w sp o łe c z n y c h , p o s ta w ę w o b e c z a g a d n ie ń s e k s u a ln y c h w ś ro d o w is k u h e lle n is ty c z n y m p o g a ń sk im ), n a to m ia s t d ru g i e k s k u r s p r z e d s ta w ia i c h a r a k te r y z u je s to s u n e k ró ż n y c h w c z e sn o ż y d o w s k ic h u g r u p o w a ń s p o łe c z n o -re lig ijn y c h do a p o k a lip ty k i i z w ią z a n e j z n ią p o s ta w y e ty c z n e j (k sięg i o m a w ia n e p o z w a la ją w y ró ż n ić k rę g i a p o k a lip - •tyków, sa d u c e u s z y , ró ż n y c h o d c h y le ń fa ry z e u s z y , e sse ń c z y k ó w , p r z e d sta w ic ie li g m in y z Q u m ra n , zelo tó w , sy k a riu sz y ).R o z d z ia ł ósm y p o św ię c o n y je s t ró ż n e g o ro d z a ju p o w ią z a n io m e s c h a to lo g ii z e ty k ą w p is m a c h N ow ego T e s ta m e n tu . A u to r b a rd z o w ie le m ie js c a p o św ię c a lis to m P a w io w y m i P a w io w e m u w y k o r z y s ta n iu t r a d y c ji a p o k a lip ty c z n y c h w łą c z o n y c h w te o lo g ię c h ry s to c e n try c z n ą . P o d
294 J Ó Z E F W IE S Ł A W R O S Ł O N
[6]
k r e ś lą , że u P a w łą e ty k a n ie s ta n o w i w a r u n k u do u d z ia łu w z b a w ie n iu e sc h a to lo g ic z n y m , lecz je s t k o n s e k w e n c ją z k o n ie c z n o śc i w y n ik a ją c ą z ju ż o trz y m a n e g o od C h r y s tu s a z b a w ie n ia . E s c h a to lo g ia je s t t u ju ż częścio w o z re a liz o w a n a . C h rz e ś c ija n ie są ju ż w p o s ia d a n iu „ n o w e g o s tw o r z e n ia ” czyli n o w eg o sp o s o b u e g z y s to w a n ia o trz y m a n e g o od B oga. M im o to ż y ją w c ią ż „w m ię d z y c z a s ie ”, b o w o c z e k iw a n iu o s ta te c z n e g o e sc h a to lo g ic z n e g o u d o s k o n a le n ia i ro z w in ię c ia o tr z y m a n e j j a k b y w z a ro d k u n ie ś m ie rte ln o ś c i i u d z ia łu w d o b ra c h p rz y s z ły c h . Do te j p o s ta w y , o p a r te j n a c h ry s to lo g ii, d o s to s o w u je się p o s ta w a e ty c z n a w o cen ie e le m e n tó w i a p o k a lip ty c z n y c h i e sc h a to lo g ic z n y c h . In a c z e j s p r a w a się m a w in n y c h p is m a c h . A u to r o m a w ia w y b r a n e m ie js c a z L is tu d o E fe z ja n (u w a ż a ją c go za n ie -P a w ło w y ), z L is tu J a k u b a i 2 L is tu P io tra . T r a k tu j e je ja k o w z o rc e ró ż n o ro d n e g o sp o s o b u p r z y ję c ia i p r z e p r a c o w a n ia tr a d y c ji a p o k a lip ty c z n y c h ż y d o w sk ic h w N o w y m T e s ta m e n c ie , w c ią ż u w z g lę d n ia ją c w n ic h sp o só b p o w ią z a n ia e s c h a to lo g ii z p o s ta w a m i e ty c z n y m i. O c e n a s to p n ia z a s y m ilo w a n ia a p o k a lip ty c z n y c h t r a d y c ji o c e n ia n a je s t w e d łu g m ie r n ik a u s t a lo n e g o p r z y L is ta c h P a w io w y c h p o d k ą te m w id z e n ia c h ry s to lo g ic z n y m , m ia n o w ic ie , czy p u n k t cięż k o ści sp o c z y w a w n ic h n a w ie rz e w C h r y s tu s a i o tr z y m a n iu p rz e z Nieigo u c z e s tn ic tw a w „ n o w y m s tw o r z e n iu ” , czy te ż n a e ty c z n y m p o s tę p o w a n iu n a s ta w io n y m g łó w n ie n a o s ią g n ię c ie o so b iste g o z b a w ie n ia w a sp e k c ie e sc h a to lo g ic z n e g o „ s tw o r z e n i a ” o c z e k iw a n e g o w b liż e j n ie o k r e ś lo n e j p rzy szło ści.
A utor p odkreśla, że je śli m ó w i się, iż a p o k a lip ty k a jest m atk ą teo lo g ii ta k że ch rześcijań sk iej, to trzeba m ieć n a uw ad ze, że ow o „ m a tczy n e” jej d zied zictw o zostało p rzy jęte w p ism ach n o w o testa m en - to w y ch w sposób bardzo zróżnicow any.
