Rozporządzenie z dnia 23 grudnia 2002

ROZPORZÑDZENIE MINISTRA ÂRODOWISKA¹⁾

z dnia 23 grudnia 2002 r.

w sprawie szczegó∏owych wymagaƒ, jakim powinny odpowiadaç programy dzia∏aƒ majàcych na celu ograniczenie odp∏ywu azotu ze êróde∏ rolniczych

Na podstawie art. 47 ust. 8 pkt 2 ustawy z dnia 18 lip- ca 2001 r. — Prawo wodne (Dz. U. Nr 115, poz. 1229 i Nr 154, poz. 1803 oraz z 2002 r. Nr 113, poz. 984, Nr 130, poz. 1112, Nr 233, poz. 1957 i Nr 238, poz. 2022) zarzà- dza si´, co nast´puje:

§ 1. 1. Dla obszarów szczególnie nara˝onych, z któ- rych odp∏yw azotu ze êróde∏ rolniczych nale˝y ograni- czyç, zwanych dalej „obszarami szczególnie nara˝ony- mi”, opracowywane sà programy dzia∏aƒ obejmujàce Êrodki zaradcze do obowiàzkowego stosowania, okre- Êlone w za∏àczniku nr 1 do rozporzàdzenia.

2. Dopuszcza si´ ustalanie zró˝nicowanych rodza- jów, terminów i okresów obowiàzywania Êrodków za- radczych okreÊlonych w programach dzia∏ania, w za- le˝noÊci od ukszta∏towania terenu, stopnia erozji gleb, warunków klimatycznych, glebowych oraz agrarnych na obszarach szczególnie nara˝onych.

§ 2. Programy dzia∏aƒ na obszarach szczególnie na- ra˝onych sà sporzàdzane na okres czterech lat.

§ 3. Projekty programów dzia∏aƒ na obszarach szczególnie nara˝onych nale˝y uzgodniç z zaintereso- wanymi u˝ytkownikami gruntów rolnych, przedstawi- cielami organizacji rolniczych, przedstawicielami u˝yt- kowników wód oraz w∏aÊciwymi organami administra- cji samorzàdowej, s∏u˝bami ochrony Êrodowiska i or- ganizacjami ekologicznymi dzia∏ajàcymi na danym te- renie.

§ 4. Do zmiany programów dzia∏aƒ stosuje si´ prze- pisy § 1—3.

§ 5. 1. Na potrzeby kontroli i monitorowania oraz dokumentowania stosowania Êrodków zaradczych, okreÊlonych w programach dzia∏aƒ, sporzàdza si´ na- st´pujàce dokumenty:

1) bilans azotu w gospodarstwie wykonany metodà

„na powierzchni pola”;

2) plan nawo˝enia w gospodarstwie.

2. Bilans azotu, o którym mowa w ust. 1 pkt 1, spo- rzàdzajà odpowiednie s∏u˝by kontrolne lub monitoru- jàce.

———————

1)Minister Ârodowiska kieruje dzia∏em administracji rzàdo- wej — Êrodowisko, na podstawie § 1 ust. 2 pkt 2 rozporzà- dzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r.

w sprawie szczegó∏owego zakresu dzia∏ania Ministra Âro- dowiska (Dz. U. Nr 85, poz. 766).

3. Obliczenie bilansu azotu, o którym mowa w ust. 1 pkt 1, wykonuje si´, stosujàc wskaêniki i program kom- puterowy opracowane przez Instytutu Uprawy, Nawo-

˝enia i Gleboznawstwa z siedzibà w Pu∏awach.

4. Wzory dokumentów, o których mowa w ust. 1, okreÊla za∏àcznik nr 2 do rozporzàdzenia.

5. Efekty wdra˝ania programów dzia∏aƒ okreÊlane sà na podstawie danych z monitoringu wód.

§ 6. Rozporzàdzenie wchodzi w ˝ycie po up∏ywie 14 dni od dnia og∏oszenia.

Minister Ârodowiska: S. ˚elichowski

Za∏àczniki do rozporzàdzenia Ministra Ârodowiska z dnia 23 grudnia 2002 r. (poz. 44)

Za∏àcznik nr 1

ÂRODKI ZARADCZE¹⁾, KTÓRE UWZGL¢DNIA SI¢ W PROGRAMACH DZIA¸A¡ MAJÑCYCH NA CELU OGRANICZENIE ODP¸YWU AZOTU ZE èRÓDE¸ ROLNICZYCH

1. Okresy, w których stosowanie nawozów nie jest wskazane

1) Nawozy nie powinny byç stosowane w okresach i w warunkach, gdy zawarte w nich sk∏adniki mine- ralne, szczególnie zwiàzki azotu, nara˝one sà na wymywanie do wód gruntowych lub zmywanie do wód powierzchniowych. Dotyczy to przede wszyst- kim okresu zimowego oraz innych okresów w za- le˝noÊci od rodzaju gleby, nat´˝enia opadów i okrywy glebowej.

2) Okres zimowy, zale˝nie od opadów i temperatury, mo˝e si´ charakteryzowaç bardzo ró˝nym przebie- giem pogody od wilgotnej i ciep∏ej do suchej i mroênej. Przebieg pogody mo˝e byç bardzo zmienny i dlatego nie mo˝na stosowaç nawozów, gdy gleba jest zamarzni´ta i pokryta Êniegiem — nawet je˝eli nastàpi okresowe ocieplenie.

3) Bez wzgl´du na przebieg pogody i stan gleby w okresie zimowym, od poczàtku grudnia do koƒ- ca lutego nie dopuszcza si´ stosowania nawozów naturalnych w formie sta∏ej i p∏ynnej oraz nawo- zów organicznych, w tym kompostów.

4) W pozosta∏ych okresach nie powinno si´ stosowaç nawozów, gdy gleba jest nieobsiana lub roÊliny sà ma∏o zaawansowane we wzroÊcie, a przewidywa- ne jest wystàpienie wi´kszych opadów. Dotyczy do w pierwszym rz´dzie gleb bardzo lekkich i lekkich o du˝ej przepuszczalnoÊci, zw∏aszcza je˝eli sà wów- czas silnie uwilgotnione.

5) W ca∏ym okresie wegetacji roÊlin, przeznaczonych do bezpoÊredniego spo˝ycia przez ludzi, nie do- puszcza si´ stosowania nawozów naturalnych w formie p∏ynnej (gnojowica, gnojówka). Nale˝y unikaç stosowania nawozów azotowych w póênym okresie wzrostu i rozwoju roÊlin, gdy˝ ich nadmiar pozostajàcy w glebie jest nara˝ony na wymywanie

do wód gruntowych. Tak zwane póêne dawki na- wozów azotowych sà uzasadnione tylko w uprawie roÊlin o specjalnych wymaganiach technologicz- nych.

6) Najmniej ograniczeƒ w terminach stosowania na- wozów [z wyjàtkiem pkt 2 i 3] wyst´puje na trwa-

∏ych u˝ytkach zielonych oraz w uprawach roÊlin wieloletnich na gruntach ornych. W uprawie roÊlin pod os∏onami nawozy mo˝na stosowaç w dowol- nych terminach, wynikajàcych ze specyfiki upra- wy.

2. Nawo˝enie pól na zboczach

1) Stosowanie nawozów na polach po∏o˝onych na zboczach, szczególnie o nachyleniu wi´kszym ni˝

10% (6°), wymaga szczególnej uwagi, gdy˝ sk∏ad- niki mineralne z nawozów (zw∏aszcza zwiàzki fosfo- ru) nara˝one sà na zmywy powierzchniowe. Sk∏ad- niki te, wraz ze sp∏ywajàcà wodà i czàstkami gleby, mogà si´ dostawaç do wód powierzchniowych, powodujàc ich zanieczyszczenie.

2) Rozmiar sp∏ywów powierzchniowych zale˝y od na- chylenia terenu, sk∏adu granulometrycznego gleby i sposobu jej uprawy, nat´˝enia opadów i rodzaju okrywy roÊlinnej. Wszystkie te czynniki, a zw∏asz- cza rodzaj okrywy roÊlinnej, muszà byç brane pod uwag´ przy ustalaniu terminów i sposobów stoso- wania nawozów na terenach nara˝onych na erozj´

wodnà.

3) Nawozy naturalne w formie p∏ynnej oraz mineralne nawozy azotowe nie mogà byç stosowane na po- lach o nachyleniu wi´kszym ni˝ 10% (6°), je˝eli po- la te nie znajdujà si´ pod okrywà roÊlinnà.

4) Gleby po∏o˝one na zboczach powinny byç utrzymy- wane w dobrej strukturze, a przede wszystkim na- le˝y zapobiegaç ich zag´szczeniu i zaskorupieniu.

Gleby nadmiernie zag´szczone, w tym z podeszwà p∏u˝nà lub powierzchniowo zaskorupione, wykazu- jà znacznie mniejszà przepuszczalnoÊç i pojemnoÊç wodnà, a procesy erozyjne sà tutaj szczególnie na- silone. Sp∏ywy powierzchniowe wody sà zawsze zwiàzane ze stratami sk∏adników mineralnych i ich przedostawaniem do wód powierzchniowych.

———————

1)Ârodki zaradcze okreÊlone w za∏àczniku zawarte sà w zbio- rze zasad dobrej praktyki rolniczej, opracowanym przez mi- nistra w∏aÊciwego do spraw rolnictwa na podstawie art. 47 ust. 2 ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. — Prawo wodne (Dz. U. Nr 115, poz. 1229 i Nr 154, poz. 1803 oraz z 2002 r.

Nr 113, poz. 984, Nr 130, poz. 1112, Nr 233, poz. 1957 i Nr 238, poz. 2022).

5) Du˝y wp∏yw na rozmiar sp∏ywów powierzchnio- wych wody i sk∏adników mineralnych, przede wszystkim zwiàzków azotu, ma sposób i kierunek uprawy gleby. Na gruntach ornych po∏o˝onych na stokach wszystkie zabiegi uprawowe powinny byç dokonywane w kierunku poprzecznym do nachyle- nia stoku. Ork´ najlepiej wykonaç p∏ugiem obracal- nym lub uchylnym, odk∏adajàc skiby w gór´ stoku.

6) Przy uprawie gleby po∏o˝onej na zboczach korzy- stne jest zastàpienie uprawy p∏u˝nej przez upraw´

bezorkowà. Do uprawy gleby stosuje si´ wówczas kultywator z szerokimi ∏apami (gruber), a do upra- wy przedsiewnej bierne zestawy uprawowe, sk∏a- dajàce si´ z brony lub kultywatora i wa∏u strunowe- go lub pierÊcieniowego.

7) Na glebach zagro˝onych erozjà w stopniu silnym, jako dodatkowy zabieg przeciwerozyjny poleca si´

g∏´boszowanie. Zabieg ten polega na dokonywa- niu g∏´bokich naci´ç w glebie i spulchnianiu pod- glebia, co zwi´ksza pojemnoÊç wodnà gleby i u∏a- twia wsiàkanie wody i sk∏adników mineralnych do g∏´bszych jej warstw. G∏´boszowanie wykonuje si´

specjalnym narz´dziem — g∏´boszem, wymagajà- cym ciàgnika o du˝ej sile uciàgu.

8) Drogi sp∏ywu wód opadowych nale˝y zadarniç, a ruƒ trawiastà kosiç przynajmniej jeden raz w okresie wegetacji. Wskazane jest utrzymywanie zadarnionych skarp oraz pasów ochronnych o cha- rakterze zakrzaczeƒ lub zadrzewieƒ, które prze- chwytujà i akumulujà sk∏adniki mineralne zmywa- ne z erodowanych zboczy.

9) Na gruntach ornych po∏o˝onych na zboczach nawo- zy naturalne w formie p∏ynnej powinny byç w mia- r´ mo˝liwoÊci wprowadzane pod powierzchni´

gleby, a nawozy w formie sta∏ej wymieszane z gle- bà zaraz po ich rozrzuceniu. Na trwa∏ych u˝ytkach zielonych nawozy naturalne nale˝y rozrzucaç (roz- lewaç) na ca∏ej powierzchni przeznaczonej do na- wo˝enia, bez pozostawiania ich w kupkach lub pry- zmach.

10) Równomierne rozmieszczenie nawozów, na ca∏ej przeznaczonej pod nie powierzchni, zapewnia sto- sowanie dobrze wyregulowanych rozsiewaczy i rozrzutników nawozów. Na terenach nara˝onych na erozj´ nale˝y unikaç stosowania nawozów ∏àcz- nie ze Êrodkami ochrony roÊlin, nawet je˝eli po- zwalajà na to instrukcje stosowania tych Êrodków.

11) U podnó˝a zboczy nast´puje z regu∏y akumulacja sk∏adników mineralnych w glebie, co nale˝y wziàç pod uwag´ przy planowaniu nawo˝enia w tych miejscach.

3. Stosowanie nawozów na glebach podmok∏ych, zalanych, zamarzni´tych i pokrytych Êniegiem 1) Niedopuszczalne jest stosowanie wszelkich nawo-

zów na glebach zalanych wodà, przykrytych Ênie- giem lub zamarzni´tych. Na glebach takich sk∏ad- niki mineralne z nawozów ulegajà du˝ym i niekon- trolowanym stratom.

2) Na glebach powierzchniowo zamarzni´tych, w okresach odwil˝y, mo˝na ewentualnie stosowaç nawozy, je˝eli uzasadniajà to wzgl´dy organizacyj- ne lub agrotechniczne. Dotyczy to w szczególnoÊci pierwszej, wiosennej dawki nawozów azotowych na uprawach roÊlin ozimych.

3) Na glebach o wysokim poziomie wody gruntowej (powy˝ej 1,2 m) stosowanie nawozów wymaga szczególnej starannoÊci i umiej´tnoÊci. Nie zaleca si´ tutaj stosowaç nawozów naturalnych w formie p∏ynnej, a nawozy azotowe powinny byç stosowa- ne w okresach maksymalnego zapotrzebowania roÊlin na ten sk∏adnik.

4) Gleby o wysokim poziomie wody gruntowej wyst´- pujà z regu∏y pod trwa∏ymi u˝ytkami zielonymi [∏à- ki i pastwiska]. Nawozy mineralne, a szczególnie azotowe i potasowe, nale˝y tu stosowaç w sposób dawkowany, po ka˝dym pokosie [przepasieniu].

Zmniejsza to zarówno niebezpieczeƒstwo strat tych sk∏adników do wody gruntowej, jak i ich nad- miernej akumulacji w materiale roÊlinnym.

5) Przy ustalaniu dawek nawozów na pastwiska nale˝y braç pod uwag´ iloÊç sk∏adników pozostawianych przez zwierz´ta w formie odchodów. Na pastwi- skach trzeba zapobiegaç lub likwidowaç skutki nad- miernego nagromadzenia odchodów w okreÊlo- nych miejscach [przesuwanie wodopojów i miejsc doju, rozrzucanie ∏ajniaków, czas wypasu itp.].

6) Grunty orne, w których woda gruntowa wyst´puje p∏yciej ni˝ 1,2 m, i u˝ytki zielone o poziomie wody gruntowej powy˝ej 1 m wy∏àczone sà z nawo˝enia Êciekami i osadami Êciekowymi.

4. Nawo˝enie pól w pobli˝u cieków wodnych i stref ochrony wód

1) Na obszarach po∏o˝onych w bezpoÊredniej blisko- Êci wód powierzchniowych [zbiorniki i cieki wodne]

oraz êróde∏ wody pitnej [strefy ochronne wód] obo- wiàzujà szczególne zasady stosowania nawozów.

Dotyczy to dawek, rodzaju i postaci nawozu, sprz´- tu do nawo˝enia, a nawet przebiegu pogody w cza- sie rozsiewu lub rozlewu nawozów.

2) W odleg∏oÊci do 20 m od wód powierzchniowych, stref ochrony wód i obszarów morskiego pasa nadbrze˝nego nie mo˝na stosowaç nawozów natu- ralnych, a nawozy mineralne powinny byç rozsie- wane r´cznie.

3) Sprz´t do stosowania nawozów na powy˝szych ob- szarach powinien byç w dobrym stanie technicz- nym i starannie wyregulowany. Zabieg nawo˝enia nale˝y dokonywaç przy sprzyjajàcym kierunku wia- tru, zapobiegajàcym znoszeniu czàstek lub kropli nawozu na powierzchni´ wody czy obszaru chro- nionego.

4) Mycie rozsiewaczy nawozów i opryskiwaczy nie mo˝e si´ odbywaç w pobli˝u wód powierzchnio- wych czy stref ochrony wód. Wod´ z mycia sprz´- tu nale˝y równomiernie rozlaç po powierzchni przeznaczonej do nawo˝enia, oddalonej o co naj-

mniej 20 m od brzegów zbiorników i cieków wod- nych.

5) Pastwiska znajdujàce si´ w bezpoÊrednim sàsiedz- twie linii brzegowej wód powierzchniowych nie powinny byç przecià˝ane zbyt du˝à iloÊcià zwie- rzàt. Nie nale˝y lokalizowaç wodopojów bezpo- Êrednio na zbiorniku lub cieku wodnym.

5. PojemnoÊç zbiorników lub p∏yt do sk∏adowania i przechowywania nawozów naturalnych

oraz pasz soczystych

1) Wszystkie produkowane w gospodarstwie p∏ynne i sta∏e odchody zwierz´ce i odpady powinny byç przechowywane w specjalnych, szczelnych zbior- nikach lub na p∏ytach usytuowanych w odpowied- niej odleg∏oÊci od zabudowaƒ i granic zagrody wiejskiej, zgodnie z wymaganiami prawa budowla- nego, a przede wszystkim od studni stanowiàcej êród∏o zaopatrzenia w wod´ dla ludzi i zwierzàt.

2) Obornik mo˝e byç gromadzony, fermentowany i przechowywany w pomieszczeniach inwentar- skich [obory g∏´bokie] lub na p∏ytach gnojowych.

Pod∏ogi pomieszczeƒ inwentarskich i p∏yty gnojo- we powinny byç zabezpieczone przed przenika- niem wycieków do gruntu i zaopatrzone w instala- cje odprowadzajàce wycieki do szczelnych zbiorni- ków na gnojówk´ i wod´ gnojowà.

3) PojemnoÊç p∏yty gnojowej powinna zapewniaç mo˝liwoÊç gromadzenia i przechowywania oborni- ka przez okres co najmniej 6 miesi´cy. PojemnoÊç p∏yty zale˝y od wysokoÊci pryzmy obornika.

W praktyce powierzchnia p∏yty gnojowej, przy wy- sokoÊci pryzmy obornika 2 m i wy∏àcznie alkierzo- wym systemie utrzymywania zwierzàt, powinna wynosiç oko∏o 3,5 m²na 1 sztuk´ du˝à. Powierzch- ni´ t´ zmniejsza si´ proporcjonalnie do czasu prze- bywania zwierzàt na pastwisku.

4) Nie nale˝y przechowywaç obornika w pryzmach polowych, gdy˝ prowadzi to do zanieczyszczenia wód gruntowych zwiàzkami azotu i fosforu oraz przenawo˝enia powierzchni pod pryzmà.

5) PojemnoÊç zbiorników na gnojowic´ i na gnojów- k´ musi wystarczaç na przechowywanie tych na- wozów naturalnych przez okres co najmniej 6 mie- si´cy. W praktyce, na 1 du˝à jednostk´ przelicze- niowà zwierzàt w oborze rusztowej nale˝y przewi- dzieç pojemnoÊç zbiornika na gnojowic´ oko∏o 10 m³, a na 1 du˝à jednostk´ przeliczeniowà w oborze p∏ytkiej pojemnoÊç zbiornika na gnojów- k´ przynajmniej 2,5 m³.

6) Zbiorniki na p∏ynne odchody zwierz´ce oraz bezod- p∏ywowe zbiorniki do gromadzenia nieczystoÊci cie- k∏ych powinny mieç nieprzepuszczalne dno i Êciany oraz szczelnà pokryw´ z otworem wejÊciowym i otworem wentylacyjnym. Zbiorniki na gnojowic´

mogà byç wyposa˝one w pokryw´ p∏ywajàcà.

7) Do zbiornika na gnojowic´ nie nale˝y odprowadzaç substancji pochodzàcych z domowych instalacji sanitarnych.

8) Wszystkie produkowane w gospodarstwie pasze soczyste powinny byç przechowywane w specjal- nych zbiornikach [silosach] lub na p∏ytach usytu- owanych w odpowiedniej odleg∏oÊci od zabudo- waƒ i granic zagrody wiejskiej. Odleg∏oÊç ta wyni- ka z wymagaƒ prawa budowlanego i podana jest w pozwoleniu na budow´ odpowiednich urzàdzeƒ.

9) Przy kiszeniu Êwie˝ej masy roÊlinnej wycieka prze- ci´tnie oko∏o 0,2 m³soku z 1 tony zakiszanej zielo- nej masy. Soki kiszonkowe powinny byç odprowa- dzane do studzienek zbiorczych, stanowiàcych in- tegralnà cz´Êç sk∏adowà silosów p∏askich lub wie-

˝owych. Niezale˝nie od studzienek zaleca si´ sto- sowanie na dno silosu p∏askiego warstwy poci´tej s∏omy, zatrzymujàcej soki kiszonkowe. Jedna tona poci´tej s∏omy mo˝e wch∏onàç do 2,5 m³soku.

10) Soki kiszonkowe zawierajà znaczne iloÊci sk∏adni- ków mineralnych, w tym zwiàzków azotu. W soku odp∏ywajàcym z 25 ton zakiszanej masy zielonej [Êredni plon z 1 ha] znajduje si´ do 14 kg azotu. Od- p∏yw soku do wód powierzchniowych powoduje ich zanieczyszczenie i pozbawia wod´ tlenu. Soki zbierane w studzienkach nale˝y rozlewaç na pola lub ∏àki, z których pochodzi∏a masa roÊlinna do za- kiszania.

11) Nie zaleca si´ sporzàdzania pryzm kiszonkowych bezpoÊrednio na gruncie, gdy˝ soki kiszonkowe przenikajà wtedy do wód gruntowych, a ponadto nast´puje zanieczyszczenie gleby pod pryzmà. Za- lecanym sposobem konserwacji pasz jest sporzà- dzanie sianokiszonek, z których nie ma praktycznie wycieków soków. Bele sianokiszonki mogà byç przechowywane w dowolnym miejscu, nawet na otwartej przestrzeni.

6. Dawki i sposoby nawo˝enia

1) Dawki sk∏adników mineralnych nale˝y ustalaç na podstawie potrzeb nawozowych roÊlin, na które sk∏adajà si´ iloÊç sk∏adników pobranych z okreÊlo- nym plonem roÊliny oraz ich iloÊç, jaka mo˝e byç pobrana z gleby bez szkody dla jej ˝yznoÊci. Doty- czy to w szczególnoÊci azotu, którego dawka po- winna byç mo˝liwie precyzyjnie dobrana.

2) Roczna dawka nawozu naturalnego nie mo˝e prze- kraczaç iloÊci zawierajàcej 170 kg azotu ca∏kowite- go na 1 ha u˝ytków rolnych. Je˝eli iloÊç nawozów naturalnych, produkowanych w gospodarstwie, przeliczonych na azot ca∏kowity przekracza 170 kg azotu na 1 ha, wskazuje to na nadmiernà obsad´ in- wentarza. Rolnik powinien wówczas albo zmniej- szyç obsad´ zwierzàt, albo zawrzeç umow´ z sàsia- dami na odbiór nadwy˝kowych iloÊci nawozów na- turalnych.

3) Dawki nawozów naturalnych nale˝y ustalaç wed∏ug zawartoÊci w nich tak zwanego azotu dzia∏ajàcego.

Azot dzia∏ajàcy wykazuje takie samo dzia∏anie na- wozowe jak azot nawozów mineralnych. Przy prze- liczaniu iloÊci azotu ca∏kowitego nawozów natural- nych na azot dzia∏ajàcy nale˝y pos∏ugiwaç si´ wzo- rem:

4) Przy ustalaniu dawek azotu dla roÊlin uprawianych po przedplonach motylkowych nale˝y uwzgl´dniç iloÊç azotu w resztkach po˝niwnych tych roÊlin zwiàzanego biologicznie. IloÊç ta wzrasta wraz z d∏ugoÊcià okresu u˝ytkowania i wielkoÊcià plonu roÊliny motylkowej.

5) ZnajomoÊç zawartoÊci azotu mineralnego N_min w glebie pozwala na bardziej precyzyjne zaplano- wanie nawo˝enia tym sk∏adnikiem. W tym celu trzeba wykonaç analiz´ gleby na zawartoÊç N_min w próbie gleby pobranej przed zastosowaniem pierwszej dawki nawozów.

6) Gnojowic´ i gnojówk´ powinno si´ stosowaç na nieobsianà gleb´, najlepiej w okresie wczesnej wiosny. Dopuszcza si´ stosowanie tych nawozów naturalnych pog∏ównie na roÊliny, z wyjàtkiem ro- Êlin przeznaczonych do bezpoÊredniego spo˝ycia przez ludzi lub na krótko przed ich skarmianiem przez zwierz´ta. Roczna dawka gnojowicy nie po- winna przekraczaç 45 m³(170 kg N) na ha.

7) Optymalnym terminem stosowania obornika jest wczesna wiosna. Obornik mo˝e byç wywo˝ony równie˝ w okresie póêniej jesienni pod warunkiem,

˝e b´dzie natychmiast przyorany. Nale˝y unikaç wywo˝enia obornika w okresie póênego lata lub wczesnej jesieni z uwagi na mo˝liwe straty azotu zarówno w formie gazowej [amoniak], jak i w for- mie przesiàków do wód gruntowych [azotany]. Po- g∏ówne stosowanie obornika i kompostu dopusz- czalne jest tylko na u˝ytkach zielonych i wielolet- nich uprawach polowych. Roczna dawka obornika nie powinna przekraczaç 40 ton (170 kg N) na ha.

8) Nawozy naturalne oraz organiczne muszà byç przy- kryte lub wymieszane z glebà za pomocà narz´dzi uprawowych nie póêniej ni˝ nast´pnego dnia po ich zastosowaniu. Gnojowica i gnojówka powinny byç wprowadzane bezpoÊrednio do gleby za po- mocà w´˝y rozlewowych po∏àczonych z z´bami kultywatora. Stosowanie pog∏ówne tych nawozów odbywa si´ przy u˝yciu w´˝y rozlewowych. Tylko na u˝ytkach zielonych i trwa∏ych uprawach polo- wych dopuszcza si´ stosowanie p∏ytek rozbryzgo- wych.

9) Azotowe nawozy mineralne nale˝y stosowaç w okresach bezpoÊrednio poprzedzajàcych maksy- malne zapotrzebowanie roÊlin. Wskazany jest po- dzia∏ ca∏kowitej dawki nawozów azotowych na kil- ka cz´Êci i zastosowanie ich w fazie wzrostu wege- tatywnego roÊlin, z uwzgl´dnieniem stanu i wyglà- du ∏anu.

10) Nawozy powinny byç równomiernie rozmieszczo- ne na ca∏ej powierzchni pola lub u˝ytku zielonego, na które sà przeznaczone. Wymaga to u˝ycia w∏a- Êciwego sprz´tu i starannej regulacji [sprawdzanej w trakcie zabiegu] rozsiewaczy i rozlewaczy nawo- zów.

7. U˝ytkowanie gruntów

i organizacja produkcji na u˝ytkach rolnych 1) U˝ytkowanie gruntów powinno byç dostosowane

do warunków naturalnych, w których zlokalizowa- ne jest gospodarstwo. Podstawà rozplanowania roz∏ogu gruntów jest poziom wody gruntowej lub spadek terenu.

2) Na gruntach o poziomie wody 40—60 cm powinny byç zlokalizowane ∏àki, a przy poziomie wody 60—

80 cm mo˝na prowadziç u˝ytkowanie przemienne, koÊno-pastwiskowe. Na gruntach ornych poziom wody gruntowej nie powinien byç wy˝szy ni˝

100 cm. Grunty po∏o˝one na stokach o nachyleniu powy˝ej 20% (12°) powinny byç trwale zadarnione lub zalesione.

3) Cz´Êç gruntów w gospodarstwie mo˝e byç, z ró˝- nych przyczyn, okresowo wy∏àczona z u˝ytkowania rolniczego, to znaczy ugorowana lub od∏ogowana.

Ugory i od∏ogi powinny byç stale utrzymywane pod okrywà roÊlinnà, najlepiej trawiastà. Okrywa ta musi byç piel´gnowana, to znaczy przynajmniej raz do roku koszona, z pozostawianiem skoszonej biomasy w formie mulczu. Koszenie nie mo˝e si´

odbywaç w okresach l´gowych ptactwa.

4) Roz∏óg gruntów ornych dzieli si´ na pola, w miar´

mo˝liwoÊci, o podobnej powierzchni i przydatnoÊci rolniczej. Liczba pól powinna byç dostosowana do zaplanowanego p∏odozmianu. Roz∏óg u˝ytków zie- Azot dzia∏ajàcy = azot ca∏kowity x równowa˝nik nawozowy

Równowa˝nik nawozowy jest zale˝ny od rodzaju nawo˝enia i terminu stosowania wed∏ug poni˝szego zesta- wienia:

Rodzaj nawozu

Równowa˝nik nawozowy dla terminu stosowania nawozu

jesienny wiosenny

Obornik 0,30 0,30

Gnojowica 0,50 0,60

Gnojówka 0,50 0,60

lonych nale˝y podzieliç na kwatery o wielkoÊci do- stosowanej do zaplanowanego sytemu u˝ytkowa- nia, najlepiej koÊno-pastwiskowego.

5) Organizacja produkcji roÊlinnej odbywa si´ w ra- mach p∏odozmianu. Racjonalny p∏odozmian powi- nien obejmowaç 3—4 gatunki roÊlin na glebach lekkich i 4—5 gatunków na glebach ci´˝szych.

6) Konstrukcja p∏odozmianu, w aspekcie Êrodowisko- wym, powinna byç podporzàdkowana g∏ównemu celowi, jakim jest ograniczenie iloÊci azotu mine- ralnego wymywanego z gleby w okresie jesienno- -zimowym.

7) Resztki wieloletnich roÊlin motylkowych i ich mie- szanek z trawami nale˝y przyorywaç w okresie póê- nej jesieni. Stanowisko to najlepiej jest przezna- czyç pod upraw´ roÊlin jarych o du˝ych wymaga- niach nawozowych w stosunku do azotu, jak ziem- niak, burak, kukurydza. W takim ogniwie zmiano- wania nie stosuje si´ ju˝ nawozów naturalnych czy nawozów organicznych.

8) Na gruntach podatnych na erozj´ wodnà nale˝y stosowaç p∏odozmiany przeciwerozyjne, w których sk∏ad powinny wchodziç roÊliny motylkowe i ich mieszanki z trawami oraz roÊliny ozime, tzw. „zie- lone pola”. W grupie roÊlin ozimych szczególnie polecane sà rzepak, ˝yto i pszen˝yto, które tworzà zwartà okryw´ ju˝ w okresie jesiennym.

9) Nieobsiane powierzchnie gleb ornych zaleca si´

przykrywaç na okres jesienno-zimowy wszystkimi dost´pnymi w gospodarstwie materia∏ami, jak s∏o- ma, ∏´ty, liÊcie. Materia∏y te spe∏niajà równie˝ funk- cje mulczu i chronià gleb´ przed niszczeniem przez krople deszczu, zatrzymujà Ênieg i ograniczajà zmywy wiosenne gleby.

10) Na gruntach ornych po∏o˝onych na stokach wszystkie zabiegi uprawowe powinny byç dokony- wane w kierunku poprzecznym do nachylenia sto- ku. Ork´ najlepiej wykonaç p∏ugiem obracalnym lub uchylnym, odk∏adajàc skiby w gór´ stoku.

11) Do najskuteczniejszych zabiegów przeciw erozji wietrznej zalicza si´ zak∏adanie i piel´gnowanie Êródpolnych pasów zadrzewieƒ i zakrzaczeƒ, utrzy- mywanie stref zadarnionych.

12) Najlepszym sposobem gospodarowania na trwa-

∏ych u˝ytkach zielonych jest koÊno-pastwiskowe ich u˝ytkowanie.

13) Na pastwiskach mo˝e dochodziç do znacznych strat azotu z punktowo pozostawianych odchodów zwierzàt. Mniejsze potencjalne zagro˝enie nadmia- rem azotu stwarzajà racjonalnie u˝ytkowane ∏àki.

14) Nie nale˝y wypasaç zwierzàt w okresach, gdy gle- ba jest nadmiernie uwilgotniona, oraz po po∏owie paêdziernika, gdy˝ sk∏adniki nawozowe z odcho- dów mogà si´ wówczas przemieszczaç do wód gruntowych.

15) W okresie u˝ytkowania pastwiskowego nale˝y sto- sowaç wypas rotacyjny, systemem kwaterowym lub dawkowanym. Liczba kwater zale˝y od okresu odrastania runi oraz od liczb dni wypasu na kwate- rze:

Liczba kwater = okres odrastania runi w dniach / liczba dni wypasu na kwaterze + 1

16) Trwa∏e u˝ytki zielone o zdegradowanej runi powin- ny byç odnawiane. Podstawowym sposobem od- nawiania u˝ytku jest podsiew, ewentualnie z cz´- Êciowym zniszczeniem starej darni, oraz poprawa lub zmiana sposobu u˝ytkowania i nawo˝enia.

17) Tylko wyjàtkowo stosuje si´ przeoranie darni i po- nowny obsiew u˝ytku zielonego. Przy takim post´- powaniu uwalniajà si´ bardzo du˝e iloÊci azotu, który mo˝e powodowaç zanieczyszczenie wód gruntowych, zw∏aszcza przy p∏ytkim ich zaleganiu.

Po przeoraniu darni zaleca si´ przez okres jednego roku uprawiaç roÊliny pastewne o du˝ych potrze- bach nawozowych w stosunku do azotu, na przy- k∏ad ˝yto na zielono i potem kukurydz´ w plonie wtórnym, tak jednak, aby ponownie zasiaç traw´

w optymalnym terminie.

18) Zamian´ u˝ytku zielonego na grunt orny nale˝y traktowaç jako ostatecznoÊç. W∏àczajàc u˝ytek zie- lony w system zmianowania polowego, nale˝y w pe∏ni uwzgl´dniç nieuniknionà mineralizacj´

bardzo du˝ych iloÊci azotu ze wszystkimi ujemny- mi skutkami Êrodowiskowymi.

19) U˝ytków zielonych po∏o˝onych w pobli˝u zabudo- waƒ inwentarskich nie mo˝na traktowaç jako sta-

∏ych wybiegów dla zwierzàt. Du˝a koncentracja zwierzàt wià˝e si´ z nieuniknionymi stratami azotu w formie gazowej [amoniak] i w formie azotanów zanieczyszczajàcych wody gruntowe, a darƒ ulega ca∏kowitemu zniszczeniu.

8. Minimalna powierzchnia „zielonych pól”

1) Zwi´kszenie w zmianowaniu udzia∏u tak zwanych pól zielonych, to znaczy roÊlin ozimych, roÊlin wie- loletnich i wszelkiego rodzaju poplonów i mi´dzy- plonów, powoduje zmniejszenie iloÊci mineral- nych form azotu w glebie i jego przemieszczania do wód gruntowych. Na terenach równinnych oko∏o 60% powierzchni gruntów ornych, a na terenach zagro˝onych erozjà przynajmniej 75% powierzchni gruntów ornych powinno pozostawaç przez ca∏y rok [równie˝ w okresie zimowym] pod okrywà ro- Êlinnà.

2) W ogniwie zmianowania: roÊliny ozime / roÊliny ja- re bardzo du˝à rol´ w ograniczaniu wymywania azotanów majà mi´dzyplony okreÊlane jako roÊliny okrywowe. Pe∏ne dzia∏anie ochronne mi´dzyplo- nów ujawnia si´ przy wiosennym terminie ich przy- orywania.

3) Stratom azotu mineralnego z gleby zapobiega rów- nie˝ przyorywanie rozdrobnionej s∏omy zbó˝, rze- paku i kukurydzy. Ka˝da tona przyoranej s∏omy

mo˝e w wyniku tak zwanego procesu immobiliza- cji zwiàzaç oko∏o 10 kg azotu mineralnego. S∏oma roÊlin stràczkowych jest znacznie zasobniejsza w azot i nie przyczynia si´ do immobilizacji jego mi- neralnych form w glebie.

4) Dzia∏anie ochronne s∏omy jest mniejsze od dzia∏a- nia zielonego pola, ale oko∏o 20% powierzchni gruntów, które powinny pozostawaç w okresie zi- my pod okrywà roÊlinnà, mo˝na zastàpiç przyora- niem s∏omy wed∏ug zale˝noÊci:

1,6 ha z przyoranà s∏omà = 1 ha zielonego pola 9. Plan nawo˝enia

1) Gospodarka sk∏adnikami mineralnymi powinna opieraç si´ na ich bilansach. W bilansach uwzgl´d- nia si´ przychody sk∏adników ze wszystkich êróde∏

oraz ich rozchód z plonami roÊlin zbieranymi z pola.

2) W bilansie azotu po stronie przychodów uwzgl´d- nia si´ azot z nawozów [naturalnych, organicznych, organiczno-mineralnych i mineralnych], azot z przyorywanych produktów ubocznych roÊlin [s∏o- ma, liÊcie], azot wiàzany biologicznie przez roÊliny motylkowe i azot w opadzie atmosferycznym. Po stronie rozchodów jedynà, mierzalnà pozycjà jest azot w zbieranych z pola plonach roÊlin [plon g∏ów- ny i uboczny].

3) Bilans azotu nie mo˝e byç zrównowa˝ony, gdy˝ na- le˝y si´ liczyç z pewnymi nieuniknionymi stratami tego sk∏adnika poprzez ulatnianie jego gazowych zwiàzków do atmosfery lub wymywanie azotanów do g∏´bszych warstw gleby i do wód gruntowych.

W uproszczeniu mo˝na przyjàç, ˝e bezpieczne dla

Êrodowiska jest dodatnie saldo bilansu azotu, nieprzekraczajàce 30 kg azotu (N) na 1 ha u˝ytków rolnych.

4) Na glebach o Êredniej zawartoÊci przyswajalnego fosforu i potasu [kolor ˝ó∏ty na mapach zasobno- Êci] bilans tych sk∏adników mo˝e byç zrównowa˝o- ny [przychód = rozchód]. Na glebach o bardzo ni- skiej i niskiej zawartoÊci fosforu i potasu zaleca si´

stosowanie wi´kszych o oko∏o 50% od ich pobrania iloÊci sk∏adników w nawozach. Na glebach o za- sobnoÊci wysokiej, a zw∏aszcza bardzo wysokiej za- wartoÊci sk∏adników, ich dawki w nawozach mo˝- na zmniejszyç o oko∏o 50% w stosunku do pobra- nia z plonami roÊlin.

5) W bilansie fosforu i potasu po stronie przychodów uwzgl´dnia si´ sk∏adniki w nawozach [mineral- nych, naturalnych, organiczno-mineralnych i orga- nicznych], a po stronie rozchodów iloÊç fosforu i potasu w zbieranych z pola plonach roÊlin [plon g∏ówny i uboczny].

6) Po sporzàdzeniu bilansu sk∏adników nale˝y opraco- waç plan nawozowy, który polega na prawid∏o- wym rozdziale nawozów organicznych, organicz- no-mineralnych i mineralnych pod poszczególne roÊliny p∏odozmianu, uwzgl´dniajàc ich zapotrze- bowanie na podstawowe makrosk∏adniki (N, P, K) oraz zasobnoÊç gleb w przyswajalne sk∏adniki po- karmowe.

7) W opracowaniu planu nawozowego pomocne jest prowadzenie kart dokumentacyjnych poszczegól- nych pól, na których rejestrowane sà wszystkie zabiegi agrotechniczne oraz uzyskiwane plony i zbiory.

Za∏àcznik nr 2 WZORY DOKUMENTÓW SPORZÑDZANYCH NA POTRZEBY KONTROLI I MONITOROWANIA

ORAZ DOKUMENTOWANIA STOSOWANIA ÂRODKÓW ZARADCZYCH OKREÂLONYCH W PROGRAMACH DZIA¸A¡

Bilans azotu w gospodarstwie, wykonany metodà „na powierzchni pola”

Plan nawo˝enia w gospodarstwie

1)Klasa zawartoÊci ustalona wg kryteriów przyj´tych przez Stacj´ Chemiczno-Rolniczà na podstawie wyników analiz gleby (mg P₂O₅/kg gleby oraz mg K₂O/kg gleby).